A TELLEIRA QUE TIÑA JESÚS RÍOS NA BARREIRA NO ANO 1939 (2ª parte)

  CONTINUACIÓN DO TEXTO DE JOSÉ DE LA SANTÍSIMA TRINIDAD:

(…) No outro día erguémenos e fixeime de que non se madrugou moito ¿Sería así todo o verán? Arranxouse un pouco a tarima e miramos os tellados do cabanón e o da chabola. O cabanón estaba ao carón do forno. Era pequeno, pero polo menos alí xa había sitio para ter cuberta a tella seca. Non era coma en Xinzo, que todo estaba fóra. O forno era pequeno e a eira moi cadrada, situada preto do cabanón. A auga para o servizo da telleira era de pozo, sacábase cun pescante, e para beber íamos buscala a unha fonte que había ao pasar a telleira de José María. A arcación do forno era moi baixa, moi mala para sacar a borralla. Aquela xa non me parecía a igrexa do Rosal. En todo o verán só saquei a borralla dúas veces. Como tendedor sempre estaba na laboura. Quen collía o “muxo polo rabo” era o pieiro. Encanto a madrugar, non empeorei: sempre nos erguíamos cando xa había sol.

Fonte e lavadoiro da Margarida, lugar a onde ía buscar auga o autor do texto

   Aos dous días xa empezamos co barreiro. O carretilleiro descubría e limpaba. Era sinxelo…. uns trinta centímetros de terra e algunha cepa de toxo… o oficial cavaba e enchía os cestos, o pieiro e mais eu carrexábamos. Xa se falara no axuste de que os barreiros eran baixos -era certo- pero, o que non me dixeron, é de que eran lonxe. O barro que sacabamos do barreiro xa ía para a prazuela xunto das pías. O camiño, unha vez que se saía do barreiro, era chan en canto que non empezou a subir o montón do barro. Cando aquel monte de barro que nós fixemos alí ía alto, o camiño co cunco ás costas facíase distante. O terreo era húmido e brando. O tempo era seco e frío. Polas mañás había que calzar as zamancas e, con elas nos pés, o cunco non se axeitaba moito ás costas e había que cargalo na cabeza. Que longos se facían aqueles días de maio!

   Nunca era hora de ir a xantar, nunca chegaba a hora da merenda. Non por comer, se non por descansar un pouco o pescozo, porque era moito o tempo que se andaba co cunco na cabeza. Despois do almorzo sacábamos as zamancas e xa andábamos un pouco mellor. Descalzos facíanse máis leves as viaxes. E así todos os días, esperando sempre pola hora de xantar e de merendar só por descansar o lombo. Que diferentes eran os barreiros de Xinzo! Neste caso saín perdendo.

    A cuadrilla eramos catro: Manuel de Novás (oficial), Xosé Ríos de Tabagón (carretilleiro), Severino Martínez de Tabagón (pieiro) e mais eu (tendedor), que era o máis novo da cuadrilla. Aquel maio cumpría 16 anos.

 

José de la Santísima Trinidad, o autor do texto,  nos anos 40 (Cortesía de Ana Trinidad)

    Veu o bo tempo. Xa todo estaba seco. A eira, que cando chegamos parecía un terreo brando, xa endurecera. Empezamos a facer ladrillo macizo por mor de que tarda máis en secar. Logo empezamos a facer ladrillo furado para asentar a eira. Dábaseme ben o ladrillo. No ladrillo respondía e se me botaran máis, máis sacaba. Por aí non había problema. Empezamos coa tella, despois de ter ganas xa de deixar o barreiro e de vir para a eira. Á tella tíñalle medo. Lémbrome de cando os “das Peras” me dixeran que non valía para o banco dianteiro. Eu non sabía a onde podía chegar. Non o tiña moi claro. Pero era ben certo o que me dixera Manuel no axuste:

-o barro alí é un xan!

    Alí todas as tellas quedaban dereitas. En todo o verán foron moi poucas as tellas que me caeron. E os días en que a cousa nos andaba ben chegabamos a facer as tres mil cincocentas. Estando xa na tarefa das tellas e ver que cumpría co traballo para o cal fora axustado, xa me sentía máis ledo, xa se me pasaba mellor o tempo.

    Unha vez xa na eira e a cousa marchando ben, viñaseme ao pensamento o tempo do barreiro ¿Porqué non contaría un día as viaxes que facía co cunco de barro na cabeza? Así sabería os metros que andaba no día. Porque, de feito, ao tendedor calcúlanselle de catro a cinco leguas diarias. Pero o formal¹ é ben máis lixeiro que o cunco cheo de barro.

    Segundo o trato que se falara sobre das comidas cumpríase ben por parte do xefe e da súa familia. O pan facíano na casa, para eles e para nós. Pan de centeo con millo, moi bo pan. Tanto o xefe como a súa dona, a señora María, e as fillas (Remedios, Maruja, Carmiña e Teresa) eran moi boa xente. Cada vez que íamos buscar o cabalo tanto eu como o pieiro, sempre nos estaban dicindo se non levabamos algo, ou se non nos faltaba nada. Quero dicir con isto que non facía falta pedirlle nada. Eran eles os que nos dicían sempre se nos faltaba algo. Tiñan un fillo no exército. Era da quinta do 40, segundo nos contaba seu pai. Era chofer, e foi un dos primeiros camións militares que entraron en Barcelona. A ese fillo non o chegamos a ver. No axuste tamén se falou do traballo dos domingos, de que era ata o mediodía coma en todas as telleiras. Pero os domingos cando andabamos no barreiro, alí polas dez da mañá chegaba o señor Jesús Ríos (o xefe) co cabalo, ceibábao por alí a pastar e achegábase a xunto de nós:

-Bos días! Mire Manuel, os domingos, mentres andemos no barreiro, no me traballen. Non me traballen os domingos. Cando sexa na eira xa miraremos. Ala, deixen iso, lávense e aféitense.

   Cando veu o bo tempo e andabamos na eira facía igual. Nada máis chegar alí co cabalo, sobre as dez da mañá, xa nos dicía:

-Ala ho, deixen iso! Non me traballen os domingos. Coma así, eu non vivo da telleira. Veña, fagan as súas cousas.

    E así o facíamos. Cando íamos a xantar xa estabamos lavados e afeitados.

    No axuste tamén se falara das comidas, de que un día comeríase peixe e o outro a súa ración de touciño. Que por alí pasaría unha peixeira para que colleramos o peixe e quixéramos, que logo ela iría cobralo á súa casa. Todo era certo. O que nunca puiden saber o porqué cando viña a señora Generosa co peixe de Caión e chamaba...

-Manuel... José María... traio xurelos e sardiñas!

... os da outra telleira collían, pero nós non sei se collemos tres veces en todo o verán. Un día que fun levar o cabalo, a señora María preguntoume:

- Non vos gusta o peixe? Porque Generosa nunca vén por aquí a cobrar!

    A min deume a risa e non souben que contestarlle. Eles pensaban que non nos gustaba o peixe. Aquilo era cousa do oficial. Os de José María² collían peixe a miúdo. Na merenda asaban sardiñas. A nós chegábanos o cheiro e, co cheiro delas e cun anaco de pan, merendábamos. Este verán Generosa non se puxo rica cos telleiros de Ríos. Cousa semellante pasaba os domingos, cando tiñamos o forno para encañar³. Cando Ríos chegaba co cabalo xa tiñamos dúas “dajas⁴” de tella dentro do forno. Para iso chamábanos ás catro da madrugada. Había cousas que non entendía. Algúns días no xantar acabábase o pan e, por non ir a buscalo, pasábamos sen merendar. Algunhas noites dáballe por non pelar as patacas, cocíanse coa casca e logo cada un pelaba as súas. Que envexa me daban os da outra telleira cando merendaban sardiñas asadas e no xantar comían xurelos con patacas e mollo. 

 

Foto aérea de Estramil dos anos 50. A telleira de Ríos foi posteriormente a de Ferreira e a de José María era propiedade dos de Patiño (https://mapas.xunta.gal)

    Tampouco entendía o tempo de aquela zona. Polo día, un día de verán, de calor, deitábanos cunha noite clara chea de estrelas e, polas dúas ou tres da madrugada, viña unha néboa moi húmida que se convertía en orballo, e as tellas do tellado da chabola pingaban e o material que estaba medio seco estragábase todo. Por mor diso, xa de tempos moi atrás, acordaran os telleiros que o primeiro que se decatara de que había néboa, chamar uns polos outros. Incluso ata a Generosa cando chegaba co peixe de Caión nos avisaba. Os da outra telleira avisáronnos por dúas veces. Unha noite o carretilleiro ergueuse e, ao decatarse de que había néboa, avisou ao oficial. Saímos a recoller o material. Eu con 16 anos non tiña malicia e dixen:

-¿Porqué non chamamos polos outros?

Para min era un deber, posto que eles xa nos avisaran dúas veces. Pero o oficial contestoume:

-Ti atende ao teu.

Os demais compañeiros calaron e seguimos coa tarefa. Cando acabamos de recoller todo mandoume avisar aos da outra telleira. Non sei se puideron recoller algo. Daquela decateime de que había malicia e falsedade. Unha cousa que a min non me gustaba nada, coa miña idade e como rapaz, era cando algunhas veces pola tarde chegaba por alí o xefe que, na mellor, viña coa zorra⁵ para cargar tella. E nada mais chegar...

-Boas tardes!

Nós contestabámoslle e o oficial, así coma con fachenda, dicíalle:

-¿Que, señor Jesús, hoxe temos un bo corte?

Coa miña pouca intelixencia, como rapaz, non me parecía ben aquilo. Pareceríame mellor se fora o xefe quen dixera...

-Hoxe levan feito un bo corte!

...ou unha cousa así. Pero dicirllo el non me parecía ben.

    A señora Generosa tiña unha filla do meu tempo. Cando ía á fonte pasaba por diante da súa casa, que estaba ao carón da telleira de José María, e parábame algo con ela. E cando nos viña traer o peixe,  que por desgracia foron poucas as veces que o tivo que facer, Manuel mandábame a min recollelo e dicíame:

-Ala, fálalle á rapaza... a ver se chegades ao acordo e repetides parella!

Isto era porque meu pai chámase Pepe e miña nai Aurelia. A ela dáballe a risa e a min poñíanseme cores nas meixelas. Con 16 anos era moi covarde coas mozas.

 

Aurelia moitos anos despois dos tempos que narra José de la Santísima Trinidad (Cortesía de Josito Fuentes)

   Xa pasara o 4 de maio, xa cumprira os 16 anos. Nin conta me dera de semellante acontecemento. De seguro que andaría coas zamancas nos pés e co cunco na cabeza carrexando barro. Non había tempo de pensar nesas cousas. Lémbrome de que naquel tempo recibín a contestación da primeira carta que lle escribira a meu pai. Nela contábame de que morrera o meu padriño. Aquel homiño de oitenta e poucos anos, aquel que tantos agasallos me dera. Xa cando saín da casa estaba moi maliño. Eu decatábame de que as súas horas estaban contadas. Cando fun a xunto del meu pai díxome... “A este non o volves a ver”. D.E.P.

    O día 24 de xuño, día de San Xoán, nas telleiras é día de traballo. Pero aquel día viña Franco a Caión. Como os da outra telleira pararon, a nós tamén nos deixaron ir. Eu sendo tendedor e o máis novo da cuadrilla por obriga tiña que quedar na telleira. Pero como o pieiro era de primeiro ano, dixeron alí que tanto deber tiña eu coma el, polo que o botamos a sortes e tocoume a min. E ía moi contento. Porque ver a Franco naqueles tempos era como ver a Deus. Para ir a Caión era coma quen vai do Rosal a Portecelo. Había que subir un monte e baixar. Caión viña sendo coma Oia, pero máis mariñeiro. Ríos (o xefe) tiña familia alí e ao vernos chegar xa nos deron aparellos mariñeiros... boias, redes, remos... para facer cordón por onde pasara Franco.

 

Imaxe de Franco en Caión na que se observa o cordón con remos narrado por Trininidad (https://efs.efeservicios.com)

    As rúas eran moi estreitas, que cando Franco e os seus acompañantes pasaban, ían rozando coa xente. A min déranme un remo e alí estaba, pegado a unha parede dunha casa, cando Franco pasou maila súa compaña e coa súa filla Carmiña ao seu lado. Ver aqueles persoeiros tan preto de un xa era ver algo... ver un personaxe tan nomeado e tan ilustre! “Era o salvador de España”. Cando pasaron por onde estaba eu ían cara o peirao do molle. Alí tiñan mesas postas con comidas e non podían faltar as típicas sardiñas con cachelos. Cando Franco e os acompañantes pasaban a xente, dende os balcóns e nas fiestras, berraba... Franco, Franco, Franco!

 

Franco en Caión en 1939 (https://efs.efeservicios.com)

    Aqueles berros atordaban a calquera. Dirixiuse á casa do pobo e falou dende o balcón. De todo canto falou, lémbrome disto:

-”Así como tras la guerra vino la paz, tras la escasez vendrá la abundancia. Tenemos deudas contraídas con el extranjero y tenos que pagarlas.”

   Non houbo dúbida. O racionamento veu no ano seguinte, aínda que xa daquela empezaban a escasear moitas cousas... o aceite, o azucre, e o que máis era a roupa. Os mariñeiros de Caión pedíronlle unha grúa para o porto de 14 toneladas e unha estrada que enlazara coa Laracha, porque aquela xente, para viren nun coche ao concello, tiñan que vir por Arteixo e a pé polo monte. Ao pouco tempo chégalles un guindastre de 9 toneladas que, segundo os mariñeiros, non lles servía. Queixáronse e puxéronlle a que eles pediran. Pero a estrada á Laracha, esa chegou pouco antes de morrer Franco. Tardou preto de 50 anos.

    Despois de todas aquelas cerimonias, Franco mailos seus acompañantes fóronse, e alí houbo festa rachada ata a madrugada. Nesa festa tocaban os coros de “Follas Novas” da Coruña, o da “Ruada” de Ourense e varias agrupacións de gaitas que estaban alí co gallo de homenaxear a Franco. Naquela festa foi a primeira vez que me agarrei a unha moza para dar os primeiros pasos de baile. Nos tres anos que durou a guerra non houbera bailes, polo que de baile nada de nada. Non sabía se tocaba un pasodobre ou un valse. Para min eran todos iguais. Andaba cun amigo do meu tempo de Estramil e pasáballe o mesmo ca min. Levoume con el a buscar parella, pero os nervios entraron en min, que non ía para diante nin para atrás. Non sabía se era un tango ou un valse. Suaba en frío! Menos mal que veu un mozo, petoume no ombro e dime:

-¿Permites?

-Si ho, si!

    Saín daquel apuro, que noutro non me metín. Para ir á telleira fomos nun camión que facía viaxes de Caión á Laracha a tres pesetas por persoa. Da Laracha a Estramil fomos andando. Deitaríamosnos alá polas tres da madrugada.

 

(...CONTINUARÁ)

__________________

1 O formal era unha ferramenta de traballlo das telleiras que empregaba para moldear as tellas e poñelas a secar.

2 José María era o oficial da outra telleira que estaba ao carón da telleira de Jesús Ríos na que traballaba José de la Santísima Trinidad, o autor do texto. A de José María era coñecida como a telleira de Patiño.

3 Meter no forno tella e ladrillo para cocer.

4 Cada unha das capas de material que se van colocando ao encañar o forno.

5 Carro baixo de catro rodas pequenas usado para transportar pesos grandes.