xoves, 31 de outubro de 2024

AS TORRES DE CILLOBRE (3ª parte)

  De don Fernán Pérez Parragués e dona Constanza das Mariñas naceu don Ares Pardo das Mariñas, que foi o fundador dos morgados de Parga-Bergantiños e de Xunqueira. O primeiro deles comprendía as torres de Cillobre e outros moitos bens que esta familia posuía na nosa comarca: as freguesías de Santa María de Torás e Santiago de Vilaño, cos seus señoríos e xurisdicións civil e criminal; parte dos bens de San Román de Cabovilaño, San Lourenzo de Verdillo, Santa María de Traba e San Miguel de Vilela, e máis o casal de Vilar de Francos e outros lugares1. O segundo morgado, pertencía a súa muller dona Teresa Vázquez de Xunqueiras y Sotomayor, filla de Esteban de Xunqueiras, importante cabaleiro en tempos dos Reis Católicos que era dono da torre de Xunqueiras, na Pobra do Caramiñal. 

   Os bens de don Ares e de dona Teresa pasarían ao seu primoxénito, don Fernando Perez Parragués das Mariñas, casado en primeiras nupcias cunha tal dona Lucía de Castro, veciña de Santiago, e en segundas con dona María de las Alas Pumariño, fundadora do Convento das Concepcionistas de Viveiro e da capela de San Roque e Santo Antonio de Cillobre. Sobre esta capela, que pertenceu ás torres de Cillobre, “achéganos datos a historiadora Désirée Domínguez Pallas, tras mostrarnos o documento da fundación da mesma. Foi outorgado ante notario en Santiago o ano 1575 por Fernando Pérez Parragués e a súa dona María de las Alas. Dotan á capela con dúas cargas de trigo de renda anual perpetua sobre uns bens situados no lugar da Viña (Santiago de Vilaño), coa condición de que o crego oficie unha misa cada semana do ano. A fundadora foi María de las Alas, despois de sufrir unha grave enfermidade. Actualmente está restaurada e ademais de San Roque, santo moi venerado nos séculos XV e XVI por ser avogoso contra a peste, está dedicada a Santo Antonio2.”

 

Exterior da capela de San Roque e San Antonio de Cillobre

Interior da capela de San Roque e San Antonio de Cillobre

   Don Fernando Pérez Parragués morre en 1577. Ao igual que outros membros da súa estirpe, os seus restos foron sepultados3 na capela de San Xoán Bautista do convento de San Francisco de Betanzos, cidade que sempre estivo moi vencellada aos Mariñas. Morto sen sucesión, herdou o patrimonio e os dereitos vinculares seu irmán, outro don Gómez Pérez das Mariñas, co que veu a suceder tamén na casa de Cillobre4. Casado con Juana Ortiz de Matienzo, Señora de Matilla (Valladolid), Gómez servira en Flandes como Capitán e tamén estivo na famosa batalla de San Quintín, aquel 10 de agosto de 1557, a raíz da cal Felipe II decidiu celebrar a victoria do imperio español contra o exército francés ordenando a construción do Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial. Foi dedicado a san Lourenzo, santo do día da victoria na que participara o Señor de Cillobre.

    Gómez Pérez das Mariñas e Juana Ortiz de Matienzo tiveron un único fillo, don Diego Parragués das Mariñas, persoeiro que ocupou o cargo, dun modo interino, de Capitán Xeral do Reino de Galicia de 1593 a 1596 e de 1606 a 1608, a pesar de que os Reis Católicos decretaran anos antes que ningún galego podía desempeñar este alto cargo. A el se debe a fortificación da cidade da Coruña desde a antiga fortaleza (hoxe xardín de San Carlos) ata o Campo da Estrada. Tamén puxo en marcha a construción do castelo de Santa Cruz e, segundo algunhas fontes, do desaparecido castelo de San Diego “ao que deu o nome do seu santo patrón, san Diego5”. De neno fora paxe de Felipe II e de adolescente comezaría a súa carreira militar da man do gran almirante Juan de Austria, que o levaría por Túnez e Italia, donde máis tarde asentaría amistades. Sabemos que se casou dúas veces, a primeira en 1571 con María de Almaraz, e ao finar esta con Mariana de Velasco. 

 

Sinatura de don Diego das Mariñas (Publicada por César Vaamonde Lores no Boletín da Real Academia Galega nº 110, tomo X, páx. 42)

    En 1612 pasa ás ordes de Filiberto Manuel de Saboya, un neto de Felipe II ao que nomearan nese ano Capitán General de la Mar. Diego das Mariñas íase converter na súa man dereita: capitán da súa garda, tenente da súa frota e ata embaixador ante a Santa Sede, que repetiría 400 anos máis tarde outro coruñés: Paco Vázquez. En 1619, pouco despois de saír do porto siciliano de Messina, don Diego das Mariñas, Señor de Cillobre, falecía nas costas de Grecia. Sabemos dos seus feitos grazas a máis de setenta misivas con un gran amigo, o escritor, diplomático e pensador Diego Sarmiento, I Conde de Gondomar6. A súa azarosa vida alimentou un cántico, a “Canción galega en loor de don Diego das Mariñas Parragués”, de 110 versos, que o catapultou á popularidade perpetua e que di así:

Canción galega en loor de don Diego das Mariñas Parragués7.

 

Ora sea nalgún tempo

alça musa galega o rostro ó ceo

con gozo e passatempo

e deyja ese burel cuitado e feo,

pois se che offrece un milagroso caso

qu´entre as noue doncelas de Parnaso

serás por el dend´oje conocida

con nome eterno e vida,

e en pago de tal noua e tas albrizas

recebe do teu verso estas primizas.

E ben que na ciudade,

porque son muy galás e pezpuntados,

no escuiten de vontade

estes groseiros versos mal limados,

con todo, musa miña, a uoz leuanta

e con zanfoña e rústica garganta

faiz que entre estas silueiras,

que cengen a Mandeu con suas ribeiras,

resonen froitas, árbores e viñas

o sangre escrarecido das Mariñas.

Cantou no-á moitos días

outro galego con moy doce canto

as altas profecías

que esperan de Sebilla ó varón santo,

e porque achou a metade en el galega

feço del grande festa e grande emprega,

mays, ¿a quen pode vir, mirado a geito,

con máys justo dereito

a galega cançión que a uós, Diego,

pois por todas as partes sos galego?

Da uosa antigua liña,

que por sorte mezquiña

está tan mal tratada e de tal arte;

mays en os anchos Reinos de Castilla

fan dela tanta conta e marauilla

que por muy escollidos

e de tan limpa sangre producidos

entre os máis istimados cabaleiros

os da uosa linage son primeiros.

Das muy altas proezas

dos infançós antigos Parragueses

dan seguras certeças

tantos escudos, armas e paueses

en qu´están esculpidas e estampadas

as insinias de Parga, tan honrradas.

E vós que de tal pranta aués saydo,

como un rramo frorido,

despoys da tempestad de tanta guerra

tragees nouas de paz á uosa terra.

En vós está en tal punto

a honrra posta da cabalería…

con mil virtudes junto

de gracias, gentileza e valentía,

que postas a Phelipe por diante

vos escolleu de moitos por vastante

en prudencia e cordura,

que tan compridas poso en vós natura,

para ajudar a apaciguar o estado,

do Reino de Aragón alborotado.

E foi cousa mui certa

que por voso valor, auiso e arte,

estando ja desperta

a furia entr´eles do sangrento Marte,

andando vós do general ó lado

foi logo o furor deles apagado,

e así gran justiçia

para os altos misterios da milicia,

por fiel conselleiro do de Bargas,

o Rey escolleu da fror dos Pargas.

En fin, esa bondade

que corre sempre ó igual coa bosa casta

fará, a pesar da edade

que as cousas máis subidas roe e gasta,

que o voso nome para sempre viua

e entretallado en mármores se escriba

con letra e versos d´ouro, de maneira

que hasta a edad postreira,

de siglo en siglo, por millós de anos,

dure a vosa memoria entre os humanos.

Cruña, que lastimosa

chora os danos dos crués yreges

no-estés máis congojosa,

pois non che falta cousa que deseges

para estar pola terra e mar segura.

¿Non ves tua dita, oh ollo, e gran ventura?

Ora verás ben cedo,

sen ter rezeo algún de guerra ou medo,

as túas altas torres derrubadas

por este cabaleiro ó ceo alçadas.

Farate gornecida

de baluartes fortes e seguros,

tan fresca e tan polida,

con edificios de soberbios muros,

que por eles en breue tempo olbides

a torre que algús din que feço Alcides

e bondad´acharás nel tan enteira

que che terrán denteira

moytos reinos de verte gobernada

do máys cabal varón que cinge espada.

Honrrado cabaleiro,

aunque tiren por vós cousas máis grandes,

que a ualor tan enteiro

certo é que é pouco gobernar a Frandes,

con todo, como fillo agradecido,

honrrade a patria donde aués naçido,

facé coesa presencia

que a guerra faga dela sempre ausençia.

Así vos logrés ben coa vosa esposa,

honrrada, principal e tan fermosa.


(…CONTINUARÁ)

____________

1 José Antonio Andrade Figueiras/ Fernando Cabeza Quiles/ Evaristo Domínguez Rial/ Xan X. Fernández Carrera/ Antón García Losada/ Luís A. Giadás Álvarez (2016): Andando por Bergantiños n.º 17. Parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño, Instituto de Estudos Bergantiñáns, páx. 29.

2 Ibídem, páx. 31.

3 Prudencio Leza Tella (2010): Apuntes para la historia del Convento y Comunidad de San Francisco de Betanzos, Anuario Brigantino 2010, nº 33, páx. 121-144.

4 Carlos Martínez Barbeito (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest, León, páx. 210.

5 Gumersindo García Gómez (1989): Don Diego Parragués de Las Mariñas, un ilustre larachés, El Ideal Gallego, 16 de agosto, Fiestas en Laracha, pp. IV-V.

6 Antonio Lage-Seara (2023): Diego Pérez das Mariñas, teniente de príncipe de la mar, @mundiario, 11 de novembro.

7 Concepción Delgado Corral (2010): A tradición literaria de Betanzos:«Canción galega en loor de don Diego das Mariñas Parragués», Anuario Brigantino 2010, nº 33, páx. 415-422.

venres, 25 de outubro de 2024

AS TORRES DE CILLOBRE (2ª parte)

   Cillobre foi unha das fortalezas que sufriu as consecuencias dos ataques dos irmandiños1. O escritor caionés Marcos Amado describe o papel realizado por un xa máis vello Gómez Pérez das Mariñas naquel episodio da nosa historia no seu libro Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, señores de Montaos:

Chegada a contenda irmandiña en 1467, Gómez Pérez refuxíase dos alzados no mosteiro de Samos, pero pronto se unirá ao contraataque iniciado polo arcebispo, e agrupará as súas tropas en Santiago coas de Andrade, Ulloa e Lope Pérez de Moscoso “o groso”. Rapidamente foron vencidos os irmandiños e instaurado o poder señorial precedente, e estes últimos catro señores unidos ao das Mariñas, aliaranse na vista confederación antiarcebispal para frear o exceso de fortalezas ocupadas por Fonseca II (que eran da igrexa quen llas tiña cedidas en feudo a aqueles). Na reconquista para os Moscoso do castelo de Altamira cercado polo prelado en 1471, sitúase o lance no que Vasco da Ponte dá boa conta do respecto que os seus iguais tiñan a Gómez Pérez das Mariñas, “que era más viejo y más sabio y en las guerras… todos consentían con él”, de maneira que os seus plans foron acatados ante as vehementes ansias de ataque doutros señores. Recuperada Altamira e posteriormente tamén Vimianzo, os confederados diríxense á fortaleza de Mesía, propiedade de Gómez Pérez das Mariñas pero ocupada polo xefe das tropas arcebispais, irmán do prelado Alonso II de Fonseca e Acebedo, que heroicamente soportaron tres meses de sitio e trabucazos ata a súa entrega2”. 
As Torres de Cillobre foron propiedade de Gómez Pérez das Mariñas e posteriormente da súa filla Constanza (Foto publicada en 1916 por César Vaamonde Lores no Boletín da Real Academia Galega, nº 105, tomo IX, páx. 208)

   Sobre a descendencia de Gómez Pérez das Mariñas, dende o infortunio dun primoxénito e dúas fillas mortas prontamente, este importante persoeiro da historia galega tería sucesivamente outras tres fillas máis con dona Teresa de Haro: María das Mariñas, Constanza das Mariñas e Xenebra das Mariñas, ademais de procrear fóra de matrimonio a unha sexta filla ilexítima, Mencía das Mariñas. Gómez Pérez ía lograr para as catro fillas outros tantos pactos matrimoniais con grandes herdeiros ou Señores das súas respectivas casas nobiliarias, concertados na elite da contorna señorial galega. Así mesmo, como ben nos conta Marcos Amado no libro anteriormente referido, estes, conscientes da ausencia dun herdeiro varón, agardaron esperanzados unha futura porción da Casa das Mariñas para os seus señoríos tralo pasamento do seu sogro, que falecería no ano 1475.

    María das Mariñas, a maior delas, casa con Diego de Andrade, Señor da poderosa Casa de Andrade, e recibe de seu pai os señoríos das Mariñas dos Condes, co pazo de Miraflores como cabeza de xurisdición, correspondente cos actuais concellos de Oleiros e Sada, e das Mariñas dos Freires, bens situados no arciprestado de Faro e entre os ríos Mero e Mandeo, dominados desde o pazo de Bergondo-Mariñán e hoxe pertencentes ao concello de Bergondo, con partes nos de Abegondo, Cambre, Carral e Betanzos.

    Sobre o legado da seguinte, Constanza das Mariñas, que casou en primeiras nupcias con Lope Sánchez de Moscoso y Ulloa, os bens reservados serán as merindades e señorios que yo el dicho Gómez Pérez llievo e poseyo desde la agua do Burgo fasta la Ponte Ceso e Val de Ruus”. Eran bens dos cotos anexos á cidade da Coruña, coas antigas freguesías da liñaxe de Suevos e Oseiro, pasando ás interiores de Erboedo e Meirama, e englobando todas as súas abundantes posesións en terras de Bergantiños, dominadas desde a fortaleza de Cillobre. Constanza tamén recibiu outro pazo situado na cidade da Coruña, na rúa Ferreirías… estas mys casas con sus huertas en la que agora moramos”, que viña sendo o pazo no que residía a familia e se atopaba Gómez Pérez ao outorgar testamento en 1474.

    Xenebra das Mariñas, coa que os seus pais quixeron afianzar alianzas coa mitra compostelá desposándoa moi nova con Luís de Acevedo, Pertegueiro Maior dos exércitos arcebispais, recibiría de seu pai todas as casas, rendas e propiedades sitas na cidade de Betanzos, ademais do señorío dos coutos de Oza-Cesuras e da Casa de Mesía, coa súa torre e fortaleza.

   Mencía das Mariñas, a filla bastarda, ía enlazar co fidalgo Juan García Barba de Figueroa, Señor da Casa de Figueiroa (Abegondo). Os sepulcros deste matrimonio, labrados coas armas e figuras xacentes, pódense visitar na igrexa parroquial de San Miguel de Figueiroa, no concello de Abegondo.

    Mais centrémonos agora na segunda das fillas de Gómez Pérez das Mariñas e dona Teresa de Haro, en Constanza, unha muller nacida sobre o ano 1450 que, como xa dixemos anteriormente, casara en primeiras nupcias con Lope Sánchez de Moscoso “o groso” quen, segundo as crónicas de Vasco da Ponte… “non era para ter xerazón (...) non era hombre para mujer y doña Constanza no le quería por marido”. Por tal motivo, Constanza separouse do seu home a principios do reinado dos Reis Católicos e, anulado este primeiro matrimonio, volta ao domicilio de seus pais. Grande foi o desgusto que por estos feitos tería Gómez Pérez das Mariñas, mais as razóns expostas pola súa filla eran dabondo para xustificar tal decisión e había que dala por ben feita.

    Un día chegou á residencia de Gómez o cabaleiro Fernán Pérez Parragués quen, de mozo, fóra paxe de aquel seguindo a costume adoptada entre os grandes señores que adoitaban enviar aos seus fillos á morada de algún dos amigos da nobreza para que se educaran ao seu carón, apartados da casa paterna, aprendendo todo canto conviña a súa condición. Os mozos fillos dos nobres empezaban como paxes para ser, co paso do tempo, escudeiros ata que máis tarde poideran, con algún feito notable, obter o título de cabaleiros.

    Gómez Pérez das Mariñas dispensaríalle un afectuoso acollemento ao seu antigo paxe Fernán Pérez de Parragués, Señor da fortaleza de Parga que quedara viúvo tras o recente falecemento da súa dona, que era filla de Fernán Díez de Ribadeneira. Se cadra aquela visita non tiña soamente o desexo de saudar ao seu antigo Señor. Probablemente, no recordo da súa primeira estadía na residencia de Gómez Pérez tiña unha gran importancia unha moza loira que, naqueles intres, era unha fermosa muller que non facía moito que abandonara ao seu home: Constanza das Mariñas.

   O certo é que pouco despois desta visita, dona Constanza e don Fernán Pérez Parragués casaban, mais casaban en secreto, sen que o soupera o pai dela, Gómez Pérez. Segundo Leandro Carré Alvarellos, “algunas veces, doña Constanza trasladábase a La Coruña para ver a su esposo; otros días era don Fernán el que iba a Bergantiños cuando tenía saudades de su mujer. Dícese que estos viajes casi siempre se hacían por mar y que embarcaban o tomaban tierra en las playas de Valcovo o de Barrañán3”.

    Conta a lenda que en certa ocasión dona Constanza agardaba a chegada do seu marido e, impaciente por velo, achegouse ata á beiramar do areal de Sabón. Ben por parecerlle que podía ollar máis pronto que tarde a embarcación na que viría o seu amado, ou ben porque acostumaban a empregar aquel lugar para baixar mellor da barca a terra, o caso é que sentou nun gran penedo que había cerca da praia. Coa impaciencia, cravados os ollos no horizonte mariño, non se decataría dona Constanza de que a marea estaba subindo. Naquel intre xa non tiña moito marxe de maniobra para poñerse a salvo, principiando as salpicaduras das ondas a mollar o seu vestido. Tras certos momentos de incerteza e angustia, apareceu o seu amado Fernán que a salvou dunha morte segura. Dende aquel entón, este penedo próximo á praia de Sabón coñécese como “A pena da Constanza”, nome que aínda se mantén nos nosos días. Superado o tremendo susto, semellaba que ningunha outra consecuencia tería aquel amargo acontecemento, mais non sería así xa que foi aí cando Gómez Pérez das Mariñas enterouse de que a súa filla casara en secreto con Fernán Pérez Parragués e, ao considerarse humillado e aldraxado, cubriu a súa cabeza cun capuz negro, que non quitaría xamais ata a súa morte4.

 

Imaxe actual da Pena da Constanza tomada en Sabón (Oseiro, Arteixo). Ao fondo, Sorrizo, Caión, Malpica e as illas Sisargas

    Esta lenda que recolle Leandro Carré Alvarellos no seu libro “Las leyendas tradicionales gallegas”, xa aparece mencionada polo pai deste, Uxío Carré Aldao, na súa popular “Geografía General del Reino de Galicia” onde, no apartado que lle adica á parroquia de Oseiro, di que… “En las playas inmediatas se dice hay la llamada “Pena da Constanza”, que debió este nombre a que allí embarcaba y desembarcaba doña Constanza das Mariñas, la casada en segundas nupcias y “a furto de su padre” con Fernán Pérez Parragués, por haberse separado de su primer marido, un Conde de Altamira “que no servía para casado”, según nos cuenta Vasco da Ponte. Esta doña Constanza, llamada “a vella” para diferenciarla de su hija doña Constanza, que apellidaban “a nova”, tuvo en mayorazgo, fundado por su padre en los bienes que éste le legó en testamento de 4 de Noviembre de 1474, hecho cuando la hija era menor de edad, “todo lo que poseía en bergantiños en oseyro e suevos e val de miis heruoedo e meyrama e con las encomiendas de santo andres e monteagudo e con los foros casas e casares que yo el dicho gomer perez llievo en las dichas encomyendas e en la terra señorio que foi de Iohan de coyro e de martin sanchez e en la terra de iohan dandero5”.

 

(…CONTINUARÁ)

___________________

1 Castelos derrubados na actual provincia da Coruña polos Irmandiños: Castelo da Lúa (Rianxo); Castelo da Rocha Forte (Santiago de Compostela); Torres de Altamira (Brión); Castelo de Moeche; Castelo de Vimianzo; Torre de Celas de Peiro (Culleredo); Torres de Mens (Malpica de Bergantiños); Torre de Xunqueira (A Pobra do Caramiñal); Castelo dos Andrade (Pontedeume); Torreón dos Andrade (Pontedeume); Castelo de Mesía; Torre de Lama (Mañón); Torre de Nogueira (Coristanco); Torre da Penela (Cabana de Bergantiños); Fortaleza da Mota de Ois (Coirós); Torre de Figueiroa (Abegondo); Torres de Goiáns (Boiro) e Torre de Cillobre (A Laracha).

2 Amado, Marcos Emilio. Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, señores de Montaos. Edición do autor. Caión, 2017, páx. 74.

3 Leandro Carré Alvarellos,(2000): Las leyendas tradicionales gallegas. La Voz de Galicia, páx. 233.

4 Gómez Pérez das Mariñas foi sepultado na capela de San Marcos do convento de Santo Domingo da Coruña, onde xacían os restos dalgúnhas persoas da súa liñaxe. A consecuencia do asedio de Drake á cidade herculina en 1589 o convento quedou en ruínas e perdéronse para sempre o rastro das cinzas de Gómez Pérez.

5 Uxío Carré Aldao(1928): Geografía General del Reino de Galicia. Dirigida por F. Carreras y Candi. Volumen VI. Provincia de La Coruña. Tomo V, Barcelona: Casa Editorial Alberto Martín, páx. 702.