Houbo
un tempo no que as baleas que viñan do crepúsculo do mundo, e que
asiduamente pasaban por diante dos areais de Bergantiños para
quentar o sangue nas costas africanas, eran perseguidas, cunha
audacia extraordinaria, polos bravos mariñeiros das vilas de Caión
e de Malpica, mariñeiros que, polo que nos conta Felipe Valdés
Hansen no seu marabilloso libro Los
balleneros en Galicia (Siglos XIII al XX),
editado no 2010 pola Fundación Barrié, aprenderan o oficio de
baleeiro a carón dos mareantes vascos que, dende a costeira de
1530-1531, cazaban baleas ben preto da súa costa. Da
importancia que o porto de Caión tiña naquela altura daba boa conta
o Licenciado Molina na
súa “Descripción del Reino de Galicia”, publicada
en Mondoñedo en 1550:
Y
luego Cayón, do bien se trabaja.
Matar
sus ballenas, que no es chica alhaja.
Pues
sacan aceite y en gran muchedumbre,
el
cual no se come, mas para la lumbre.
Le
hace la oliva muy poca ventaja.
 |
Costela de balea na Praia das Salseiras de Caión
|
Xunto
cos normandos, cos que disputan o honor de ser os pioneiros na caza
das baleas, e despois de esquilmar o Golfo de Biscaia, na súa
persecución dos grandes cetáceos, os baleeiros biscaíños e
guipuscoanos empezarían a derramarse pola costa galega a partir de
1530 monopolizando a actividade en boa parte deste século XVI. Era
esta unha época na que centenas de mariñeiros de Mutriku, Zarauz,
Orio, Lekeitio ou Deba acudían nas súas fráxiles chalupas ata o
noso litoral, no que botaban os catro ou cinco meses de inverno que
duraba a costeira controlando dende as atalaias, o avistamento dos
cetáceos e iniciar a súa persecución… “Súbese
un atalaya a la punta de una sierra que cae sobre el mar, y de allí
ven saltar de lejos cantidad de agua para arriba haciendo mucha
espuma, y aún la misma ballena viene la mitad del cuerpo fuera del
agua; y así el atalaya da aviso a los marineros, los cuales, armando
sus barcas y poniendo dentro mucha cantidad de cuerdas, y en los
cabos atados unos dardos arponados, se van a ellas, y tirándolos,
como se sienten heridas, van luego muy bravas para lo alto de la mar
llevando metidos aquellos arpones, y los pescadores, dando siempre
cuerda, las siguen hasta que ya muy desangradas y perdiendo aquella
furia, las traen tirando de ellas, donde,
haciendo grandes fuegos, hacen de ellas mucho aceite”.
 |
Caza dunha balea no século XVII (Museo do Mar de Caión)
|
Burela,
San Cibrao e Bares, no Cantábrico, e Caión, Malpica e Camelle no
Atlántico, convértense, nesa altura, en portos baleeiros por
excelencia, nun tempo no que o comercio entre o País Vasco e
Galicia, ata daquela baseado no intercambio de ferro biscaíño por
sardiñas das rías e viño de Ribadavia, se intensifica notablemente
coa graxa da balea que, unha vez licuada, proporcionaba
o saín ou
aceite
dos candís “con
que se alumbra la gente común de esta tierra”.
 |
Portos baleeiros galegos no século XVII (Felipe Valdés Hansen)
|
O
uso máis habitual do saín,
que constituía o principal produto das exportacións galegas a
Euskadi, era
para iluminación con lámpadas e candís, pois ardía sen producir
fume nin olor. A
carne apenas se consumía nestas terras, mais era exportada a
Francia, ao igual que as barbas, un dos poucos materiais flexibles da
época que se empregaban en paraugas, armaduras de saias e corsés,
bastóns, fustas ou cepillos.
Das
baleas tamén se aproveitaban os
ósos,
que
se utilizaban
como linteis e traveseiros das vivendas
dos
portos baleeiros.
De feito en Caión, segundo
as informacións de
Paco López
e Manel Raposo,
na fachada
da
casa da Cacharola
había un óso
de balea de case dous metros. O historiador local, o prezado e
admirado Marcos Amado, impulsor
do Museo do Mar da Confraría, tamén
nos contou que “na
casa de Luís Ventureira en San Roque había dous ósos;
un
está dentro da súa propiedade e o outro está
agora
exposto no colexio. En
Caión
hai outro grande nun valado existente fronte a miña casa, e
tamén
están os
dous que se poden ver na
exposición da confraría”.
 |
Vértebra de balea (Museo do Mar de Caión)
|
Obtido
o monopolio da
caza da balea no noso territorio, os baleeiros vascos defenderíano
con uñas e dentes ante os competidores foráneos, principalmente
franceses, feito que daría pé a numerosos conflitos entre eles, e
incluso as súas queixas serían atendidas polo emperador Carlos V
que, mediante real cédula emitida na cidade alemá de Worms en maio
de 1521, prohibiría aos estranxeiros pescar baleas no litoral
galego… “e
ahora Jácome Rua escribano en nombre de los procuradores generales
de la ciudad de A Coruña y de los vicarios y mayordomos de la
Cofradía de Santo Andrés de los Mareantes de dicha ciudad fizieron
Relación por una su petición diziendo que de tres o quatro annos a
esta parte ciertas naos y galeones de françia venyan a las villas de
Malpica y Cayón y otros puertos de la dicha ciudad y trayan mas de
seiscientas personas y hazían armadas de diez y doze naos para matar
vallenas y estaban allí ocho y diez meses matando las dichas
vallenas y demás que encaresçían los bastimentos”.
Estes
datos amósannos a importancia inmensa da pesca da balea nesta altura
nas nosas augas e, revélanos outro gran problema, xa que non ían
tardar en aparecer as queixas por parte dos mareantes locais, que en
1534 acusaban aos
foráneos de contaminar a auga e espantar a pesca, queixas que os
representantes do gremio de mareantes de Santo André, na Coruña,
farían chegar ao Rei dicindo que… “la
sangre y huesos de las dichas vallenas causaban tan gran hedor que
enfizionaba toda la costa del dicho reyno, de manera que los dichos
mareantes no allavan que pescar y lo que allavan hera muy poco e syn
sabor y hera aberiguado que se hiva a otras partes lo qual hera en
dapno universal de todos los dichos mareantes en tal manera quel
trato de ello cesaría y más Rentas reales”.
 |
Os traballos do despezamento dunha balea na praia acompáñanse coa gaita, en Cosmographie Universelle de A. Thevet (1574)
|
Este
conflito, motivado pola escaseza de peixe na costa galega,
principalmente
de sardiñas, sen ningunha relación coa actividade baleeira, daría
pé ao que se pode considerar como a primeira crise pesqueira en
Galicia, conflito que en realidade era unha mera cortina de fume para
expulsar os baleeiros vascos, quen tiveran que sufrir durante máis
dunha década as protestas dos nosos mareantes ata que, despois da
paulatina cooperación e entrada dos galegos no negocio, tanto a
nivel mercantil como pesqueiro, acabaríanse definitivamente as
suspicacias logo de que os biscaíños e guipuscoanos empezaran a
contratar mareantes galegos nas súas chalupas e lle ensinaran o
oficio de baleeiro.
Dous
daqueles baleeiros vascos, Beltrán de Izaga e Lázaro Segura,
naturais da localidade guipuscoana de Getaria, eran asiduos
visitantes dos portos de Caión e de Malpica, ao menos dende a
costeira de 1595-96 da que, á parte de incluír algúns veciños da
vila caionesa nas súas armadas, quedou
testemuño dos tratos do Beltrán con gandeiros de Noicela, cos que
realizaba os chamados “contratos de carne”, é dicir, a compra de
carne de gando vacún para alimentar a súa xente durante os meses
que duraba a costeira (tres ou catro vacas ao mes).
Mais
ante a cada vez maior implicación dos mareantes locais e un par de
malas costeiras en Caión case seguidas, Beltrán de Izaga non volve
a esta parte do Atlántico e mesmo algún mariñeiro seu marcha da
vila caionesa
a Sevilla, se cadra coa expectativa de pasar a América, ao rematar a
costeira de 1601.
No
mes de decembro de 1602 os veciños de Caión, ante ausencia de
Beltrán e o conseguinte prexuízo que isto lles causaba, comezaron a
organizarse pola súa propia conta co obxecto
de evitar que isto se repetira na costeira do ano seguinte
(1603-1604). Un dos veciños máis potentados, Jácome Vidal,
comprometeuse a prover de… “armazón
y pertrechos a los dieciséis mareantes acompañados (dos chalupas),
además de pagar el arrendamiento a cambio de recibir un tercio de
los beneficios. Todo
ello después de haber instado al merino y cobrador de las rentas de
la villa, en los meses previos al inicio de la costera, para que
arrendase el puerto al citado vasco o cualquier otro capitán de
armazón. Tras lo cual, en noviembre de 1603, concertaron con el
gobernador de la jurisdicción de Montaos el arrendamiento del puerto
durante tres costeras hasta 1606”.
 |
Contrato
de arrendamento outorgado polo Marqués de Montaos en favor dos
arpoeiros caioneses Jácome Vidal e Bartolomé Fernández (Museo do Mar de
Caión)
|
En
abril de 1604, rematada a primeira das tres costeiras, Jácome Vidal
e os veciños organízanse outra vez e, ademais de incluír na
sociedade ao seu fillo, dánlle poder para igualarse cos vascos, a
semellanza do que fixeran os marantes de Malpica o ano anterior, mais
sen ceder o mesmo no reparto das ganancias. Neste contexto non é de
estrañar que, no mes de agosto, Beltrán de Izaga traspasase o seu
dereito sobre o porto de Malpica a Jácome Vidal, o cal, a finais de
1605, renovaría tamén o arrendamento do porto de Caión por outros
tres anos.
(CONTINUARÁ...)
_________________________
