VECIÑAS E VECIÑOS DO CONCELLO

A FOTOGRAFÍA DE RUTH MATILDA ANDERSON NA LARACHA

   En 1904 o arqueólogo e poeta estadounidense Archer Milton Huntington funda en Nova York a Hispanic Society of America como un museo, biblioteca e institución educativa dedicada á arte e á cultura do mundo hispánico. Considerando a incipiente tecnoloxía como unha útil ferramenta de traballo para a investigación, Huntington decide que a súa entidade debería contar cun arquivo fotográfico e, con ese obxectivo, adquire imaxes ao tempo que promove expedicións.

    A sociedade contrata en 1919 a Ruth Matilda Anderson (Nebraska, 1893- Nova York, 1983), que se iniciara no mundo da fotografía da man de seu pai, Alfred Theodore Anderson, un home de orixe norueguesa que tiña un estudio en Kearney especializado en paisaxe e retrato. Ruth estudara un ano na Universidade Estatal de Nebraska, en Lincoln, antes de facer maxisterio na Escola Estatal de Profesorado de Nebraska, onde se gradúa en 1915. Posteriormente, retoma os seus estudos na Universidade de Nebraska durante un semestre para marchar despois a Nova York, diplomándose en 1919 na Escola de Fotografía Clarence H. White.

   Non tarda en ser contratada pola Hispanic Society of America e, na compaña de seu pai Alfred, viaxa a España para realizar unha serie de instantáneas sobre vestimentas tradicionais. O 7 de agosto de 1924 desembarcan no porto de Vigo cun completo equipo fotográfico que provocou o asombro de todos os oficiais de aduana e, a continuación, inician unha expedición para documentar a esencia da Galicia que buscaba Archer Milton Huntington.

   Ruth tiña ben claro que o seu traballo non se ía centrar na Galicia urbana e na máis coñecida, senón no universo rural, nas clases máis humildes e noutros elementos que resultaran de certo interese para os futuros espectadores das súas fotografías: os neoiorquinos dos anos 20.

   Pasan por Baiona, Cangas, Tui, Mondariz e Pontevedra fotografiando gaiteiros, casas tradicionais, hórreos e mariscadoras. Percorren a Ría de Arousa, Padrón, Santiago de Compostela, Noia, a Costa da Morte -con parada na Laracha-, Lugo, Sarria... coñecendo e inmortalizando o carro do país, a lareira ou ás mulleres do campo. Visitan A Coruña durante quince días, repartidos entre novembro e decembro. Na súa estadía na cidade herculina, donde Ruth se interesa pola historia de Galicia, lendo a Manuel Murguía e a Rosalía de Castro, hospédanse no Hotel Palace, na rúa Real, do que escribiron que era un establecemento incriblemente luxoso, con lavabos de porcelana e auga corrente. A súa habitación estaba orientada aos xardíns de Méndez Núñez, dende a cal podían ver un precioso e alto reloxo: o Obelisco.

   A fotógrafa e o seu proxenitor ían percorrer Galicia e Asturias durante máis dun ano, ata o 28 de agosto de 1925, en coche, a pé, a cabalo e incluso en barco, para cumprir co encargo da Hispanic Society of America. Nas fondas donde se hospedaban improvisaban cuartos escuros nos que revelaban os negativos. As fotografías a cor eran enviadas aos Estados Unidos, a causa da súa fraxilidade, para que foran procesadas alí.

  E así, ao tempo que Alfred escribía o diario da súa “expedición”, a súa filla documentaba a vida das xentes, en especial das zonas de complicado acceso. Ata aquel entón, nin as actividades da poboación traballadora do campo e do mar, nin a nosa cultura material foran obxecto principal de atención para a fotografía dun xeito tan exhaustivo.

   Nesta primeira viaxe por Galicia, Ruth tomou unhas 5.000 fotos, moitas das cales aínda permanecen sen positivar e, parece ser, que comprou outras 2.800 a fotógrafos locais. A norteamericana realizaría unha segunda expedición pola xeografía galega, desde o 14 de novembro de 1925 ata o 31 de maio de 1926, desta volta acompañada por outra fotógrafa, Frances Spalding.

   Despois das súas dúas visitas, a Hispanic Society of America publicou en 1939 a obra “The gallegan Provinces of Spain: Pontevedra and La Coruña”, que recompila 682 fotografías que reflexan o día a día nos municipios galegos coas mulleres e os nenos como grandes protagonistas dos seus retratos. O mar, o traballo, o campo e a casa continúan perdurando nas súas inmortais instantáneas.

   Sen ningún xénero de dúbidas, a súa obra é o maior traballo documental e etnográfico de todos os tempos realizado sobre a Galicia da época. Unha obra na que A Laracha tamén ten o seu protagonismo cunha imaxe de dous nenos do municipio inmortalizados pola norteamericana. Na devandita foto figuraba a seguinte anotación:

  “Dous nenos apoiados nunha cancela da Laracha”.

Os nenos da Laracha fotografiados por Ruth Matilda Anderson

  ¿Quenes eran aqueles nenos que fotografiou hai case un século Ruth Matilda Anderson? ¿Alguén os identificou? ¿En que lugar do municipio se tomou esa foto? ¿Farían a maleta da emigración?

  Atravesemos esa cancela da imaxe, outra cancela da memoria, para buscar respostas entre todos e todas!

FONTES:

ANDERSON, RUTH MATILDA (2017): Unha mirada de antano: Fotografías de Ruth Matilda Anderson en Galicia. Editorial Afundación.

FERNÁNDEZ AMIL, IVÁN (2021): Ruth Matilda Anderson, la fotógrafa que mostró Galicia al mundo, 11 de abril, elespañol.com

GARRIDO, SANTIAGO (2010): La memoria de Ruth Matilda Anderson en la Costa da Morte, La Voz de Galicia, 4 de abril.

REY, MANUEL (2017): Ruth Matilda Anderson, a moza estadounidense que retratou á Galicia dos anos 20, gciencia.com

 

O POETA ENRIQUE LABARTA POSE E A SÚA FAMILIA DA LARACHA

 

   O adro da antiga igrexa da parroquia de Torás alberga un panteón no que repousan os restos de varios defuntos da familia Astray. Nesta edificación funeraria, que preside unha sinxela cruz e un anxo coa trompeta triunfal, hai dúas lápidas de mármore. Nunha delas, na da dereita, reza o seguinte:

Á LA MEMORIA

DE

Dª GUMERSINDA LABARTA POSSE,

FALLECIÓ EL 16 DE MARZO

DE 1877 

Bautizo na igrexa antiga de Torás celebrado en 1968. Ao fondo o panteón da familia Astray (Foto do libro "Unha volta polo pasado. Parroquia de Torás", Asociación Veciñal A Cutareira)

   Gumersinda Labarta Pose nacera en Baio, no concello coruñés de Zas, no ano 1852. O seu pai, D. Francisco Labarta Raña, farmacéutico, era fillo de D. Pedro Labarta e Dª María Raña, naturais da freguesía de San Miguel de Lebosende, concello de Leiro, Ourense. A súa nai, Dª Ramona Pose Martínez, era natural de Baio e tiña nobre ascendencia que lle proviña dos Condes de Andrade. O matrimonio Labarta-Pose tivo catro fillos: Generosa, a maior, que naceu en 1842; a nosa protagonista Gumersinda; María Consuelo (1855-1949) e Enrique (1863-1925), o derradeiro e o único varón da parella. Andando no tempo, Enrique habíase de converter nunha das grandes plumas da literatura galega, un excelente escritor que abarcou a poesía, a narrativa e o teatro destacando notablemente nos tres xéneros literarios.

   Sabemos que D. Francisco era farmacéutico, “pois o recoñecemento da súa profesión chega ata hoxe a modo de lenda popular, facendo dunha pedra que está na fronte da súa casa o lugar onde mazaba as herbas para facer as medicinas”¹. Descoñécese con certeza a data da defunción de D. Francisco e Dª Ramona por non estaren enterrados en Baio, mais segundo o escritor bergantiñán Xosé Manuel Varela Varela, hai numerosos indicios da prematura orfandade de Enrique, o máis novo dos catro fillos do matrimonio, que quedou ao cargo das irmás e dun tío seu crego.

   Gumersinda ía casar co larachés Marcelino Eulogio Astray López (1841-1918), boticario que se estableceu en Carballo, onde o 26 de agosto de 1875, no número 65 da praza da Liberdade, inaugura a súa propia farmacia, a segunda que naqueles tempos había na capital de Bergantiños. A primeira botica carballesa abríraa Romualdo Varela Fachal en 1865².

   Marcelino Eulogio e Gumersinda tiveron dous fillos, José Ramón e Ramón Jesús, dous rapaces nacidos respectivamente en 1873 e 1875 que quedaron orfos de nai de moi noviños, en 1877.

   Cando finou Gumersinda seu irmán Enrique, que aínda nin cumprira 14 anos, escribiu un fermoso soneto na súa memoria, un texto biográfico que xa deixaba entrever o gran poeta no que se había de converter.

Panteón da familia Astray no que repousan os restos de Gumersinda Labarta Pose

A la memoria de mi hermana Gumersinda

 

Bajo de un mismo techo ambos nacimos,

la misma madre con amor besamos,

en torno a un mismo hogar nos calentamos

y en una misma cuna nos mecimos;

y cuando, solos en el mundo, vimos

vacío ya el hogar que tanto amamos,

nuestra pena común los dos lloramos

y nuestra soledad juntos partimos.

Más tarde, aunque distinta nuestra suerte,

tú de mi te cuidabas con anhelo

y yo te lo pagaba con quererte.

¡Mas, ay, cuando eras mi único consuelo,

vino a poner entre los dos la muerte,

la distancia que va del mundo al cielo!

Lápida de Gumersinda Labarta Pose

   Anos despois, este soneto foi publicado en Última novedad (Santiago, 1884), o primeiro libro de poemas de Enrique Labarta Pose. E posteriormente reproduciuse en Bálsamo de Fierabrás (Madrid, 1889), libro prologado polo carballés Alfredo Brañas Menéndez. No prólogo Brañas dedícalle as seguintes palabras: “un magnífico soneto que pudiera firmar Argensola si viviera en este siglo”; “el soneto A la memoria de mi hermana Gumersinda no tiene rival en el Parnaso gallego; el último terceto es de una ternura sublime”.

   Co discorrer dos anos Enrique Labarta Pose, que estudara Dereito Civil e Canónico en Santiago de Compostela, sería director ou redactor de publicacións periódicas como Pequeña Patria e Galicia Humorística (Santiago de Compostela, 1888), Galicia Recreativa, Pasatiempos (1890-1892), El Gato Negro (1898), Pluma y Lápiz (1903), Extracto de Literatura (semanario dosimétrico ilustrado, 1893), Diario de Pontevedra (1894) e Galicia Moderna (1897). Finou aos 61 anos de idade en Barcelona o 13 de maio 1925, días despois de resultar ferido no descarrilamiento do ferrocarril de Les Planes. Naquela altura a prensa galega deificou grandes eloxios a súa labor literaria deste persoeiro con familia na Laracha.

Enrique Labarta Pose (Wikipedia)

   Seus sobriños José Ramón e Ramón Jesús Astray Labarta, os fillos de súa irmá Gumersinda e de seu cuñado Marcelino Eulogio,³ tiñan naquela altura 52 e 50 anos, respectivamente. José Ramón xa levaba tempo establecido na Laracha, onde abrira farmacia en 1906 e ocupa o cargo de xuíz municipal en diversas épocas. Pouco despois da morte do seu afamado tío poeta, atopamos esta curiosa noticia na prensa herculina:

“Ante el tribunal provincial de lo contencioso-administrativo interpuso recurso don José Astray Labarta contra la denegación tácita del Ayuntamiento de Laracha por el que al nombrarle Farmacéutico titular le impuso la obligación de residir en Estramil”.⁴

   José Ramón, que casou con Josefa Hermida Astray, vendeulle a súa botica a Valentina Astray Troche, sobriña segunda súa natural de Ordes, que foi a primeira muller que tivo farmacia na Laracha. Olga Belo Astray, filla de Valentina, segue na actualidade coa tradición familiar xa que é ela a propietaria da Farmacia Astray, situada no número 44 da rúa Santa Lucía da capital municipal.

   José Ramón Astray Labarta faleceu aos 76 anos en agosto de 1950. A súa muller, Josefa Hermida Astray, aos 90 en decembro de 1967. O seu único fillo, José Astray-Labarta Hermida, foi alcalde da Laracha dende xaneiro de 1937 ata mediados da década dos corenta. Morreu en decembro de 1972 aos 67 anos. Unha neta do antigo rexedor municipal, Montse Astray Villanueva, é farmacéutica. Exerce dende o ano 1997 (ata a actualidade) na Farmacia Villanueva da Laracha, da que é titular súa tía Celia Villanueva.

   Pola súa banda Ramón Jesús, o outro fillo de Gumersinda e de Marcelino Eulogio, foi persoa moi querida e respectada en Carballo, vila na que a farmacia de seu pai pasaría primeiramente ás mans dun tal Caamaño e, tempo despois, foi propiedade de María del Carmen Astray Troche, irmá de Valentina. Avogado e secretario da Administración, Ramón Jesús Astray Labarta foi o segundo presidente do Bergantiños F.C. Segundo diversas fontes, o local social da entidade trasladouse ao Casino de Carballo baixo a súa presidencia. Ramón tamén xuíz municipal da Laracha, xuíz suplente en Carballo e secretario dos concellos de Outeiro de Rei (Lugo), donde estivo dende 1929 ata 1934, e Malpica, onde ocupou o cargo dende setembro de 1935 ata xullo de 1937.

   Ramón Astray Labarta casou con Jesusa Díaz, matrimonio que tivo dous fillos: Francisco, insigne procurador dos tribunais casado con María Calvo Romero, e Gumersinda Astray-Labarta Díaz. Ramón faleceu en novembro de 1967 aos 93 anos na súa casa de Baio, a mesma na que nacera o seu ilustre tío-avó Enrique Labarta Pose e súa avoa Gumersinda. Nesa vivenda continuou vivindo a súa filla Gumersinda, quen, á morte de seu pai xa estaba viúva de Evaristo García Espasandín, mestre das escolas de Camariñas e Borneiro (Cabana de Bergantiños). Nun artigo publicado en xuño de 1971 con motivo do cuadraxésimo sexto aniversario da morte do poeta, La Voz de Galicia informaba:

“(…) Pra dar cabo, pois máis nono permite o espacio, é obrigado dar algúns datos encól do lugar do nacemento, da súa personalidade literaria e da familia do inmorrente Labarta.

Antre a escola e a eirexa devanditas, alcóntrase a casa onda tivo nado, na que vive agora unha sobriña neta, doña Gumersinda Astray Labarta, que ten un hirmán en Carballo, licenciado en dereito, don Francisco Astray Labarta, onde habita tamén outro sobriño neto, don José Astray Hermida, que pola nai tamén emparéntase ca nosa incomparabel Rosalía de Castro. (...)”⁵

FONTES:

 

COTELO FREIRE, XOSÉ Mª (Coordinación do proxecto) (2011): Unha volta polo pasado. Parroquia de Torás. Asociación Veciñal A Cutareira. A Laracha. 

FRAGA RODRÍGUEZ, XAN M. (2004): Crónicas de Carballo II. Agrupación Cultural Lumieira. Carballo.

REDONDO ABAL, FRANCISCO XAVIER (2011): O mar e a memoria. O Expediente Armesto. Edicións Laiovento.

REI LEMA, XOSÉ MARÍA (2000): Francisco Romero Lema ou unha vida de homenaxe a Enrique Labarta Pose. Boletín galego de literatura, 4.

VARELA VARELA, XOSÉ MANUEL (1995): Enrique Labarta Pose: Apuntamentos para unha biografía. Boletín galego de literatura, 13.

________________

1 Vid. Xosé Manuel Varela Varela (1995): Enrique Labarta Pose, apuntamentos para unha biografía, Boletín galego de literatura, 13, páx. 106.

2 Vid. Xan M. Fraga Rodríguez (2004): Crónicas de Carballo II, Agrupación Cultural Lumieira, Carballo, pp. 21 a 23.

3 Finado en 1918 aos 77 anos de idade.

4 Vid. El Orzán, 14 de outubro de 1926, páx. 2.

5 Vid. La Voz de Galicia, 6 de xuño de 1971, páx. 32.