A FOTOGRAFÍA DE RUTH MATILDA ANDERSON NA LARACHA
En 1904 o arqueólogo e poeta estadounidense Archer Milton Huntington funda en Nova York a Hispanic Society of America como un museo, biblioteca e institución educativa dedicada á arte e á cultura do mundo hispánico. Considerando a incipiente tecnoloxía como unha útil ferramenta de traballo para a investigación, Huntington decide que a súa entidade debería contar cun arquivo fotográfico e, con ese obxectivo, adquire imaxes ao tempo que promove expedicións.
A sociedade contrata en 1919 a Ruth Matilda Anderson (Nebraska, 1893- Nova York, 1983), que se iniciara no mundo da fotografía da man de seu pai, Alfred Theodore Anderson, un home de orixe norueguesa que tiña un estudio en Kearney especializado en paisaxe e retrato. Ruth estudara un ano na Universidade Estatal de Nebraska, en Lincoln, antes de facer maxisterio na Escola Estatal de Profesorado de Nebraska, onde se gradúa en 1915. Posteriormente, retoma os seus estudos na Universidade de Nebraska durante un semestre para marchar despois a Nova York, diplomándose en 1919 na Escola de Fotografía Clarence H. White.
Non tarda en ser contratada pola Hispanic Society of America e, na compaña de seu pai Alfred, viaxa a España para realizar unha serie de instantáneas sobre vestimentas tradicionais. O 7 de agosto de 1924 desembarcan no porto de Vigo cun completo equipo fotográfico que provocou o asombro de todos os oficiais de aduana e, a continuación, inician unha expedición para documentar a esencia da Galicia que buscaba Archer Milton Huntington.
Ruth tiña ben claro que o seu traballo non se ía centrar na Galicia urbana e na máis coñecida, senón no universo rural, nas clases máis humildes e noutros elementos que resultaran de certo interese para os futuros espectadores das súas fotografías: os neoiorquinos dos anos 20.
Pasan por Baiona, Cangas, Tui, Mondariz e Pontevedra fotografiando gaiteiros, casas tradicionais, hórreos e mariscadoras. Percorren a Ría de Arousa, Padrón, Santiago de Compostela, Noia, a Costa da Morte -con parada na Laracha-, Lugo, Sarria... coñecendo e inmortalizando o carro do país, a lareira ou ás mulleres do campo. Visitan A Coruña durante quince días, repartidos entre novembro e decembro. Na súa estadía na cidade herculina, donde Ruth se interesa pola historia de Galicia, lendo a Manuel Murguía e a Rosalía de Castro, hospédanse no Hotel Palace, na rúa Real, do que escribiron que era un establecemento incriblemente luxoso, con lavabos de porcelana e auga corrente. A súa habitación estaba orientada aos xardíns de Méndez Núñez, dende a cal podían ver un precioso e alto reloxo: o Obelisco.
A fotógrafa e o seu proxenitor ían percorrer Galicia e Asturias durante máis dun ano, ata o 28 de agosto de 1925, en coche, a pé, a cabalo e incluso en barco, para cumprir co encargo da Hispanic Society of America. Nas fondas donde se hospedaban improvisaban cuartos escuros nos que revelaban os negativos. As fotografías a cor eran enviadas aos Estados Unidos, a causa da súa fraxilidade, para que foran procesadas alí.
E así, ao tempo que Alfred escribía o diario da súa “expedición”, a súa filla documentaba a vida das xentes, en especial das zonas de complicado acceso. Ata aquel entón, nin as actividades da poboación traballadora do campo e do mar, nin a nosa cultura material foran obxecto principal de atención para a fotografía dun xeito tan exhaustivo.
Nesta primeira viaxe por Galicia, Ruth tomou unhas 5.000 fotos, moitas das cales aínda permanecen sen positivar e, parece ser, que comprou outras 2.800 a fotógrafos locais. A norteamericana realizaría unha segunda expedición pola xeografía galega, desde o 14 de novembro de 1925 ata o 31 de maio de 1926, desta volta acompañada por outra fotógrafa, Frances Spalding.
Despois das súas dúas visitas, a Hispanic Society of America publicou en 1939 a obra “The gallegan Provinces of Spain: Pontevedra and La Coruña”, que recompila 682 fotografías que reflexan o día a día nos municipios galegos coas mulleres e os nenos como grandes protagonistas dos seus retratos. O mar, o traballo, o campo e a casa continúan perdurando nas súas inmortais instantáneas.
Sen ningún xénero de dúbidas, a súa obra é o maior traballo documental e etnográfico de todos os tempos realizado sobre a Galicia da época. Unha obra na que A Laracha tamén ten o seu protagonismo cunha imaxe de dous nenos do municipio inmortalizados pola norteamericana. Na devandita foto figuraba a seguinte anotación:
“Dous nenos apoiados nunha cancela da Laracha”.
 |
| Os nenos da Laracha fotografiados por Ruth Matilda Anderson |
¿Quenes eran aqueles nenos que fotografiou hai case un século Ruth Matilda Anderson? ¿Alguén os identificou? ¿En que lugar do municipio se tomou esa foto? ¿Farían a maleta da emigración?
Atravesemos esa cancela da imaxe, outra cancela da memoria, para buscar respostas entre todos e todas!
FONTES:
ANDERSON, RUTH MATILDA (2017): Unha mirada de antano: Fotografías de Ruth Matilda Anderson en Galicia. Editorial Afundación.
FERNÁNDEZ AMIL, IVÁN (2021): Ruth Matilda Anderson, la fotógrafa que mostró Galicia al mundo, 11 de abril, elespañol.com
GARRIDO, SANTIAGO (2010): La memoria de Ruth Matilda Anderson en la Costa da Morte, La Voz de Galicia, 4 de abril.
REY, MANUEL (2017): Ruth Matilda Anderson, a moza estadounidense que retratou á Galicia dos anos 20, gciencia.com
O POETA ENRIQUE LABARTA POSE E A SÚA FAMILIA DA LARACHA
O adro da antiga igrexa da parroquia de Torás alberga un panteón no que repousan os restos de varios defuntos da familia Astray. Nesta edificación funeraria, que preside unha sinxela cruz e un anxo coa trompeta triunfal, hai dúas lápidas de mármore. Nunha delas, na da dereita, reza o seguinte:
Á LA MEMORIA
DE
Dª GUMERSINDA LABARTA POSSE,
FALLECIÓ EL 16 DE MARZO
DE 1877
 |
| Bautizo na igrexa antiga de Torás celebrado en 1968. Ao fondo o panteón da familia Astray (Foto do libro "Unha volta polo pasado. Parroquia de Torás", Asociación Veciñal A Cutareira) |
Gumersinda Labarta Pose nacera en Baio, no concello coruñés de Zas, no ano 1852. O seu pai, D. Francisco Labarta Raña, farmacéutico, era fillo de D. Pedro Labarta e Dª María Raña, naturais da freguesía de San Miguel de Lebosende, concello de Leiro, Ourense. A súa nai, Dª Ramona Pose Martínez, era natural de Baio e tiña nobre ascendencia que lle proviña dos Condes de Andrade. O matrimonio Labarta-Pose tivo catro fillos: Generosa, a maior, que naceu en 1842; a nosa protagonista Gumersinda; María Consuelo (1855-1949) e Enrique (1863-1925), o derradeiro e o único varón da parella. Andando no tempo, Enrique habíase de converter nunha das grandes plumas da literatura galega, un excelente escritor que abarcou a poesía, a narrativa e o teatro destacando notablemente nos tres xéneros literarios.
Sabemos que D. Francisco era farmacéutico, “pois o recoñecemento da súa profesión chega ata hoxe a modo de lenda popular, facendo dunha pedra que está na fronte da súa casa o lugar onde mazaba as herbas para facer as medicinas”1. Descoñécese con certeza a data da defunción de D. Francisco e Dª Ramona por non estaren enterrados en Baio, mais segundo o escritor bergantiñán Xosé Manuel Varela Varela, hai numerosos indicios da prematura orfandade de Enrique, o máis novo dos catro fillos do matrimonio, que quedou ao cargo das irmás e dun tío seu crego.
Gumersinda ía casar co larachés Marcelino Eulogio Astray López (1841-1918), boticario que se estableceu en Carballo, onde o 26 de agosto de 1875, no número 65 da praza da Liberdade, inaugura a súa propia farmacia, a segunda que naqueles tempos había na capital de Bergantiños. A primeira botica carballesa abríraa Romualdo Varela Fachal en 18652.
Marcelino Eulogio e Gumersinda tiveron dous fillos, José Ramón e Ramón Jesús, dous rapaces nacidos respectivamente en 1873 e 1875 que quedaron orfos de nai de moi noviños, en 1877.
Cando finou Gumersinda seu irmán Enrique, que aínda nin cumprira 14 anos, escribiu un fermoso soneto na súa memoria, un texto biográfico que xa deixaba entrever o gran poeta no que se había de converter.
 |
| Panteón da familia Astray no que repousan os restos de Gumersinda Labarta Pose |
A la memoria de mi hermana Gumersinda
Bajo de un mismo techo ambos nacimos,
la misma madre con amor besamos,
en torno a un mismo hogar nos calentamos
y en una misma cuna nos mecimos;
y cuando, solos en el mundo, vimos
vacío ya el hogar que tanto amamos,
nuestra pena común los dos lloramos
y nuestra soledad juntos partimos.
Más tarde, aunque distinta nuestra suerte,
tú de mi te cuidabas con anhelo
y yo te lo pagaba con quererte.
¡Mas, ay, cuando eras mi único consuelo,
vino a poner entre los dos la muerte,
la distancia que va del mundo al cielo!
 |
| Lápida de Gumersinda Labarta Pose |
Anos despois, este soneto foi publicado en Última novedad (Santiago, 1884), o primeiro libro de poemas de Enrique Labarta Pose. E posteriormente reproduciuse en Bálsamo de Fierabrás (Madrid, 1889), libro prologado polo carballés Alfredo Brañas Menéndez. No prólogo Brañas dedícalle as seguintes palabras: “un magnífico soneto que pudiera firmar Argensola si viviera en este siglo”; “el soneto A la memoria de mi hermana Gumersinda no tiene rival en el Parnaso gallego; el último terceto es de una ternura sublime”.
Co discorrer dos anos Enrique Labarta Pose, que estudara Dereito Civil e Canónico en Santiago de Compostela, sería director ou redactor de publicacións periódicas como Pequeña Patria e Galicia Humorística (Santiago de Compostela, 1888), Galicia Recreativa, Pasatiempos (1890-1892), El Gato Negro (1898), Pluma y Lápiz (1903), Extracto de Literatura (semanario dosimétrico ilustrado, 1893), Diario de Pontevedra (1894) e Galicia Moderna (1897). Finou aos 61 anos de idade en Barcelona o 13 de maio 1925, días despois de resultar ferido no descarrilamiento do ferrocarril de Les Planes. Naquela altura a prensa galega deificou grandes eloxios a súa labor literaria deste persoeiro con familia na Laracha.
 |
| Enrique Labarta Pose (Wikipedia) |
Seus sobriños José Ramón e Ramón Jesús Astray Labarta, os fillos de súa irmá Gumersinda e de seu cuñado Marcelino Eulogio,3 tiñan naquela altura 52 e 50 anos, respectivamente. José Ramón xa levaba tempo establecido na Laracha, onde abrira farmacia en 1906 e ocupa o cargo de xuíz municipal en diversas épocas. Pouco despois da morte do seu afamado tío poeta, atopamos esta curiosa noticia na prensa herculina:
“Ante el tribunal provincial de lo contencioso-administrativo interpuso recurso don José Astray Labarta contra la denegación tácita del Ayuntamiento de Laracha por el que al nombrarle Farmacéutico titular le impuso la obligación de residir en Estramil”.4
José Ramón, que casou con Josefa Hermida Astray, vendeulle a súa botica a Valentina Astray Troche, sobriña segunda súa natural de Ordes, que foi a primeira muller que tivo farmacia na Laracha. Olga Belo Astray, filla de Valentina, segue na actualidade coa tradición familiar xa que é ela a propietaria da Farmacia Astray, situada no número 44 da rúa Santa Lucía da capital municipal.
José
Ramón Astray Labarta faleceu aos 76 anos en agosto de 1950. A súa
muller, Josefa Hermida Astray, aos 90 en decembro de 1967. O seu
único fillo, José Astray-Labarta Hermida, foi alcalde da Laracha
dende xaneiro de 1937 ata mediados da década dos corenta. Morreu en
decembro de 1972 aos 67 anos. Unha neta do antigo rexedor municipal, Montse Astray Villanueva, é farmacéutica. Exerce dende o ano 1997 (ata a actualidade) na Farmacia Villanueva da Laracha, da que é titular súa tía Celia Villanueva.
Pola súa banda Ramón Jesús, o outro fillo de Gumersinda e de Marcelino Eulogio, foi persoa moi querida e respectada en Carballo, vila na que a farmacia de seu pai pasaría primeiramente ás mans dun tal Caamaño e, tempo despois, foi propiedade de María del Carmen Astray Troche, irmá de Valentina. Avogado e secretario da Administración, Ramón Jesús Astray Labarta foi o segundo presidente do Bergantiños F.C. Segundo diversas fontes, o local social da entidade trasladouse ao Casino de Carballo baixo a súa presidencia. Ramón tamén xuíz municipal da Laracha, xuíz suplente en Carballo e secretario dos concellos de Outeiro de Rei (Lugo), donde estivo dende 1929 ata 1934, e Malpica, onde ocupou o cargo dende setembro de 1935 ata xullo de 1937.
Ramón Astray Labarta casou con Jesusa Díaz, matrimonio que tivo dous fillos: Francisco, insigne procurador dos tribunais casado con María Calvo Romero, e Gumersinda Astray-Labarta Díaz. Ramón faleceu en novembro de 1967 aos 93 anos na súa casa de Baio, a mesma na que nacera o seu ilustre tío-avó Enrique Labarta Pose e súa avoa Gumersinda. Nesa vivenda continuou vivindo a súa filla Gumersinda, quen, á morte de seu pai xa estaba viúva de Evaristo García Espasandín, mestre das escolas de Camariñas e Borneiro (Cabana de Bergantiños). Nun artigo publicado en xuño de 1971 con motivo do cuadraxésimo sexto aniversario da morte do poeta, La Voz de Galicia informaba:
“(…) Pra dar cabo, pois máis nono permite o espacio, é obrigado dar algúns datos encól do lugar do nacemento, da súa personalidade literaria e da familia do inmorrente Labarta.
Antre a escola e a eirexa devanditas, alcóntrase a casa onda tivo nado, na que vive agora unha sobriña neta, doña Gumersinda Astray Labarta, que ten un hirmán en Carballo, licenciado en dereito, don Francisco Astray Labarta, onde habita tamén outro sobriño neto, don José Astray Hermida, que pola nai tamén emparéntase ca nosa incomparabel Rosalía de Castro. (...)”5
FONTES:
COTELO FREIRE, XOSÉ Mª (Coordinación do proxecto) (2011): Unha volta polo pasado. Parroquia de Torás. Asociación Veciñal A Cutareira. A Laracha.
FRAGA RODRÍGUEZ, XAN M. (2004): Crónicas de Carballo II. Agrupación Cultural Lumieira. Carballo.
REDONDO ABAL, FRANCISCO XAVIER (2011): O mar e a memoria. O Expediente Armesto. Edicións Laiovento.
REI LEMA, XOSÉ MARÍA (2000): Francisco Romero Lema ou unha vida de homenaxe a Enrique Labarta Pose. Boletín galego de literatura, 4.
VARELA VARELA, XOSÉ MANUEL (1995): Enrique Labarta Pose: Apuntamentos para unha biografía. Boletín galego de literatura, 13.
________________
1 Vid. Xosé Manuel Varela Varela (1995): Enrique Labarta Pose, apuntamentos para unha biografía, Boletín galego de literatura, 13, páx. 106.
2 Vid. Xan M. Fraga Rodríguez (2004): Crónicas de Carballo II, Agrupación Cultural Lumieira, Carballo, pp. 21 a 23.
3 Finado en 1918 aos 77 anos de idade.
4 Vid. El Orzán, 14 de outubro de 1926, páx. 2.
5 Vid. La Voz de Galicia, 6 de xuño de 1971, páx. 32.
CHARLA CON MARCELINO ESMORÍS NUN DÍA DO INVERNO DE 1984
Nas Crónicas da Laracha desta semana compartimos con todas e todos vós un tesouriño da hemeroteca de La Voz de Galicia, unha entrevista que o prezado Guillermo Pardo lle realizou nos anos 80 a Marcelino Esmorís Cambre, veciño de Cabovilaño que relata con pelos e sinais algúns dos pasaxes da súa vida, dende a súa estadía en Cuba durante cinco anos ata a participación na Guerra do Rif.
Marcelino tamén fala na entrevista da emigración dos seus fillos, dos negocios que tivo na Laracha e dun longo etcétera que reflexa, en gran medida, os acougos e desacougos dunha época.
Esta é a súa historia:
BERGANTIÑÁNS
Marcelino Esmorís: “Só a distancia me separa dos meus fillos”
 |
| Marcelino Esmorís (La Voz de Galicia, 26 de fabreiro de 1984) |
Bergantiños (Por Guillermo Pardo). Marcelino Esmorís Cambre naceu en Arén (Cabovilaño, A Laracha) o 21 de decembro de 1900. Pronto cumprirá, pois, oitenta e catro anos e a simple vista todo parece indicar que nin se enterou do tempo transcorrido; a xovialidade deste home é envexable, sen que aparentemente nada faga supoñer que, por fortuna, as cousas vaian a cambiar nun curto período de tempo.
Marcelino Esmorís está casado con Jesusa Rodríguez Cambón, muller aínda ben conservada. Do matrimonio naceron nove fillos: oito homes e unha muller.
 |
| Jesusa Rodríguez e Marcelino Esmorís (Cortesía da familia) |
Habería algún estraperlo -bromea o noso interlocutor cando lle facemos notar a considerable diferenza no número.
-A miña familia sempre foi propensa á abundancia en descendencia; unha curmá miña tivo catorce fillos e miña avoa dez, aínda que se cadra o avó tivo máis.
Dos nove fillos que ten Marcelino só algúns viven próximo a el, xa que os demais están emigrados.
Teño dous, Manuel e Eliseo, en Bos Aires; en Alemaña encóntrase Julia e Marcelino en Suíza. Os demais viven na Coruña, Carballo e aquí, ao lado da casa. Soamente a distancia me separa deles, especialmente dos que tiveron que marchar da terra.
Polo que parece pasaron por dificultades…
A
verdade é que a familia nunca pasou fame, pero nos anos 50 as cousas
puxéronse difíciles en algúns víronse na obriga de emigrar.
Outros, dos que agora están aquí, volveron ao pouco tempo. Con
todo, Manuel leva en Bos Aires uns trinta anos.
Memoria prodixiosa
Marcelino, aínda que o convidaron, non saíu nunca de Cabovilaño para ir a visitar aos seus fillos na emigración porque, entre outras cousas, tenlle medo ao avión. Ademais, como el di, “a morrer hai tempo”.
Marchei para Cuba o 11 de febreiro de 1916 e desembarquei no porto de Santiago o 18 de marzo dese ano. A verdade é que ía para a Habana, pero desembarquei por aburrimento porque levaba máis dun mes de viaxe. Recordo que o barco chamábase “Cádiz” e pertencía á compañía Pinillos Izquierdo.
 |
| Postal dos anos vinte do século pasado do vapor "Cádiz" da Compañía Pinillos Izquierdo (www.buques.org) |
¿Que se lle perdía a vostede en Cuba?
Fun a traballar de xornaleiro no campo para axudar a meus pais a pagar un lugar que eles compraran aquí. Eu tiña daquela só 16 anos.
A súa permanencia en Cuba durou case cinco anos, pero estaría máis tempo de non ser polo servizo militar. Chamárono a filas en 1921, mais non puido ingresar ata agosto do ano seguinte.
Fixen a viaxe de volta a España no “Alfonso XIII” e funme a Melilla para ingresar na arma de Artillería de praza e costa. Sucedeu por aquelas datas datas o chamado “desastre de Annual1”, cando os moros invadiron a cidade. Acórdome de todo perfectamente, como se fora onte practicamente.
 |
| Postal dos anos vinte do século pasado do vapor "Alfonso XIII" na Coruña (www.buques.org) |
Efectivamente, Marcelino relata os acontecementos cunha viveza impresionante, con enerxía. As imaxes sucédense na súa mente coma se dunha pantalla de cine se tratase. Vainas soltando con abundancia de xestos e cos ollos moi abertos, coma se o estivera vivindo. Recoñece que non quixo ser cabo porque “alí pasabamolas moi mal.”
Marcelino casou con Jesusa en 1926, despois de cumprir o servizo militar. Xa casados, o matrimonio montou unha taberna na mesma casa na que aínda viven hoxe e así foron tirando durante oito largos anos. Desfíxose máis tarde da taberna e comprou dous bois para transportar madeira de piñeiro para a fábrica de Pedro Iglesias.
 |
| Imaxe dos anos 70 do serradoiro de Pedro Iglesias (Cortesía do Arquivo do Reino de Galicia) |
Adquiriu despois un forno de cocción de ladrillo e tella por 150 pesetas, pero esto non durou moito a causa da aparición da cerámica, que provocou a desaparición dos artesáns. Con todo, Marcelino seguiu traballando na terra ata que lle chegou a xubilación.
Agora vive tranquilamente na súa casa de Cabovilaño coa súa muller e un dos seus fillos, que o tratan a corpo de rei e mesmo o admiran precisamente pola súa xovialidade e o seu carácter aberto e amable2.
 |
| Jesusa e Marcelino na época na que se realizou esta entrevista (Cortesía de familia) |
____________
1 O desastre de Annual foi unha grave derrota militar española na Guerra do Rif e unha importante vitoria para os rebeldes rifeños comandados por Abd el-Krim. Produciuse entre o 22 de xullo e o 9 de agosto de 1921, cerca da localidade marroquí de Annual, situada entre Melilla e a baía de Alhucemas. A batalla ocasionou a morte duns 11.500 membros do exército español, 8.500 españois e 2.500 rifeños leais ao Goberno encadrados en unidades indíxenas, máis da metade executados tras renderse.
2 Entrevista publicada en castelán en La Voz de Galicia, Bergantiños, 26 de febreiro de 1984, páx. 26.
ENTREVISTA REALIZADA EN 1960 Á CENTENARIA DE CABOVILAÑO MARÍA RODRÍGUEZ MALLO
Nas Crónicas da Laracha desta semana compartimos con todas e todos vós un tesouriño da hemeroteca publicado o 1 de xullo de 1960 en La Voz de Galicia. Trátase dunha entrevista que o xornalista Vicencio lle realiza a María Rodríguez Mallo, unha veciña de Cabovilaño que naquela hora estaba a piques de cumprir 101 anos, unha entrevista donde a señora María deixa varias pinceladas da Laracha e dos tempos que lle tocou vivir dignas de mención.
Esta é a súa historia:
Fala unha centenaria
María Rodríguez Mallo, vén por segunda vez á Coruña
Non comprende como poden circular tantos coches pola rúa
O seu home, que aínda vive en Montevideo, veu a última vez hai 46 anos
María Rodríguez Mallo veu desde Cabovilaño a A Coruña. É a segunda vez que viaxa ata a nosa capital a pasar uns días na casa dunha filla. Isto, naturalmente, non ten importancia, pero si a ten, e moita, se agregamos que María Rodríguez Mallo superou os cen anos. Naceu na época na que o xeneral Prim triunfaba na batalla dos Castillejos1. E xa houbo batallas desde entón. Un bo amigo deunos a noticia: “Se queres falar cunha señora que ten máis de cen anos, vaite á rúa San Fernando, 1, primeiro” . E alí encontramos á nosa centenaria, que non aparenta ser tan vella nin en aspecto físico nin pola súa forma de expresarse.
-Estou desexando marchar para a miña casa. O ano pasado trouxéronme por primeira vez á Coruña, pero aquí non podería vivir a gusto. Fáltanme moitas cousas...
María Rodríguez fala un galego castizo. Di que aquí non vive tan a gusto como na súa su casa de San Román, en Cabovilaño, a uns 30 quilómetros da capital. Os feitos danlle a razón, porque residindo alí, está a piques de cumprir 101 anos. Naceu o 3 de setembro de 1859. Cando se sinte cegada polo “flash" da máquina de Artús, pregunta si os retratos son para arranxar os seus papeis e cobrar o subsidio da vellez.
— Cando veu a lei para que cobráramos os pobres, eu fun a xunto do cura para arranxar os meus papeis. Mandoume volve, e da segunda vez empezou a mover a cabeza. Eu xa me din conta que para min non había nada.
Resulta que ao tratar de completar a certificación de María Rodríguez Mallo, no Concello da Laracha, ao que pertence, no Rexistro aparece como solteira.
— Casoume don Juan, coadxutor de San Román de Cabovilaño, hai non sei cantos anos. O meu home chámase Manuel Pereira Pena, e está vivo en Montevideo. Ten un ou dous anos menos que eu. A última vez que veu á casa foi... hai corenta e seis anos. Traballou de enfermeiro con título. É moi listo. En Montevideo teño tamén unha filla.
Esta muller tivo cinco fillos, dos cales viven tres: Estrella, en cuxo domicilio pasa estos días a centenaria; Carmen, que é a que está en Montevideo, e Esperanza, en compañía da cal vive María Rodríguez Mallo, en San Román de Cabovilaño.
— ¿É a máis vella de Cabovilaño, señora María ?
—Non; hai outra, Gumersinda do Cancelo, máis vella que eu. Íamos xuntas á escola; eu era unha nena e ela xa era unha moza. Pero voulle dicir unha cousa: meu pai morreu aos 99 anos cumpridos.
María Rodríguez Mallo, cos seus 101 anos, e a súa filla Esperanza, solteira, dedícanse desde hai moitos anos a traballar “a xornal”, en labores do campo. Isto proporciónalles o seu sustento diario.
— Caldo e broa nunca nos faltan. Eu como de todo, pero non sei como son as boas comidas, porque nunca as vin diante.
Nunca estivo enferma. Así o di con orgullo :
—Pola miña culpa ninguén tivo que ir á botica. O outro día viña do monte cunha pouca leña na cabeza, e díxome o médico: ‘‘María, vostede vai morrer traballando” .
Cando se fala da morte, eu dígolle que ela aínda está para durar moitos anos. Rise e comenta:
— Eu xa terminei os anos; agora estou cos días. Non quero morrer, pero penso que aquí non quedarei...
— Vostede di que foi á escola; ¿sabe ler?
—Si; aínda leo, amodiño, con dificultade, o periódico.
— ¿E escribir?
—Menos que ler. Recordo que estando na escola, unha vez veu o cura. Unha amiga fíxome uns números moi ben feitos na pizarra e eu díxenlle ao señor cura que os fixera eu. Mandoume repetilos e descubriu que lle mentira. Deume moita rabia e ata me puxen colorada.
Nunca foi ao cine nin lle chama a atención. A súa filla quixo levala ao “Hércules", pero a idea non lle atrae. Asústalle ver tanta xente na Coruña e os coches en tanta cantidade pola rúa.
— ¿Cómo será posible que non tropecen uns con outros? Recordo que o primeiro coche que pasou pola Laracha era do “ Porteiro”, da Agualada.
Cada dous por tres di que está desexando volver á súa casa de San Román. É o seu retrouso.
— O verán pasado viñen aquí por vez primeira; iso que o noso cura, D. Ramón Casal Pérez, sempre me andaba dicindo: “María,tes que ir á Cruña, inda que non sexa máis que a mercar un pano da cabeza; non te apures que eu che darei os cartos para o viaxe”. Agora xa viñen dúas veces. Non volvo máis. Quero estar donde nacín.
Hai máis dun século...
V I C E N C I O2
______________
1 A batalla dos Castillejos librouse o 1 de xaneiro de 1860 e tivo lugar nos altos e no val dos Castillejos, situado a uns 4–5 quilómetros ao sur de Ceuta. Formou parte da Guerra de África, que enfrontou a España con Marrocos, durante o reinado de Isabel II e o goberno de Leopoldo O'Donnell.
Ningún comentario:
Publicar un comentario