BALEAS E CACHALOTES

O PASADO BALEEIRO DE CAIÓN (1)

   Houbo un tempo no que as baleas que viñan do crepúsculo do mundo, e que asiduamente pasaban por diante dos areais de Bergantiños para quentar o sangue nas costas africanas, eran perseguidas, cunha audacia extraordinaria, polos bravos mariñeiros das vilas de Caión e de Malpica, mariñeiros que, polo que nos conta Felipe Valdés Hansen no seu marabilloso libro Los balleneros en Galicia (Siglos XIII al XX), editado no 2010 pola Fundación Barrié, aprenderan o oficio de baleeiro a carón dos mareantes vascos que, dende a costeira de 1530-1531, cazaban baleas ben preto da súa costa. Da importancia que o porto de Caión tiña naquela altura daba boa conta o Licenciado Molina na súa “Descripción del Reino de Galicia”, publicada en Mondoñedo en 1550: 

Y luego Cayón, do bien se trabaja.

Matar sus ballenas, que no es chica alhaja.

Pues sacan aceite y en gran muchedumbre,

el cual no se come, mas para la lumbre.

Le hace la oliva muy poca ventaja.

Costela de balea na Praia das Salseiras de Caión

    Xunto cos normandos, cos que disputan o honor de ser os pioneiros na caza das baleas, e despois de esquilmar o Golfo de Biscaia, na súa persecución dos grandes cetáceos, os baleeiros biscaíños e guipuscoanos empezarían a derramarse pola costa galega a partir de 1530 monopolizando a actividade en boa parte deste século XVI. Era esta unha época na que centenas de mariñeiros de Mutriku, Zarauz, Orio, Lekeitio ou Deba acudían nas súas fráxiles chalupas ata o noso litoral, no que botaban os catro ou cinco meses de inverno que duraba a costeira controlando dende as atalaias, o avistamento dos cetáceos e iniciar a súa persecución… “Súbese un atalaya a la punta de una sierra que cae sobre el mar, y de allí ven saltar de lejos cantidad de agua para arriba haciendo mucha espuma, y aún la misma ballena viene la mitad del cuerpo fuera del agua; y así el atalaya da aviso a los marineros, los cuales, armando sus barcas y poniendo dentro mucha cantidad de cuerdas, y en los cabos atados unos dardos arponados, se van a ellas, y tirándolos, como se sienten heridas, van luego muy bravas para lo alto de la mar llevando metidos aquellos arpones, y los pescadores, dando siempre cuerda, las siguen hasta que ya muy desangradas y perdiendo aquella furia, las traen tirando de ellas, donde, haciendo grandes fuegos, hacen de ellas mucho aceite”¹. 

Caza dunha balea no século XVII (Museo do Mar de Caión)

    Burela, San Cibrao e Bares, no Cantábrico, e Caión, Malpica e Camelle no Atlántico, convértense, nesa altura, en portos baleeiros por excelencia, nun tempo no que o comercio entre o País Vasco e Galicia, ata daquela baseado no intercambio de ferro biscaíño por sardiñas das rías e viño de Ribadavia, se intensifica notablemente coa graxa da balea que, unha vez licuada, proporcionaba o saín ou aceite dos candís “con que se alumbra la gente común de esta tierra”².

Portos baleeiros galegos no século XVII (Felipe Valdés Hansen)

    O uso máis habitual do saín, que constituía o principal produto das exportacións galegas a Euskadi, era para iluminación con lámpadas e candís, pois ardía sen producir fume nin olor. A carne apenas se consumía nestas terras, mais era exportada a Francia, ao igual que as barbas, un dos poucos materiais flexibles da época que se empregaban en paraugas, armaduras de saias e corsés, bastóns, fustas ou cepillos. Das baleas tamén se aproveitaban os ósos, que se utilizaban como linteis e traveseiros das vivendas dos portos baleeiros. De feito en Caión, segundo as informacións de Paco López e Manel Raposo, na fachada da casa da Cacharola había un óso de balea de case dous metros. O historiador local, o prezado e admirado Marcos Amado, impulsor do Museo do Mar da Confraría, tamén nos contou que “na casa de Luís Ventureira en San Roque había dous ósos; un está dentro da súa propiedade e o outro está agora exposto no colexio. En Caión hai outro grande nun valado existente fronte a miña casa, e tamén están os dous que se poden ver na exposición da confraría”.

Vértebra de balea (Museo do Mar de Caión)

   Obtido o monopolio da caza da balea no noso territorio, os baleeiros vascos defenderíano con uñas e dentes ante os competidores foráneos, principalmente franceses, feito que daría pé a numerosos conflitos entre eles, e incluso as súas queixas serían atendidas polo emperador Carlos V que, mediante real cédula emitida na cidade alemá de Worms en maio de 1521, prohibiría aos estranxeiros pescar baleas no litoral galego… “e ahora Jácome Rua escribano en nombre de los procuradores generales de la ciudad de A Coruña y de los vicarios y mayordomos de la Cofradía de Santo Andrés de los Mareantes de dicha ciudad fizieron Relación por una su petición diziendo que de tres o quatro annos a esta parte ciertas naos y galeones de françia venyan a las villas de Malpica y Cayón y otros puertos de la dicha ciudad y trayan mas de seiscientas personas y hazían armadas de diez y doze naos para matar vallenas y estaban allí ocho y diez meses matando las dichas vallenas y demás que encaresçían los bastimentos”³.

    Estes datos amósannos a importancia inmensa da pesca da balea nesta altura nas nosas augas e, revélanos outro gran problema, xa que non ían tardar en aparecer as queixas por parte dos mareantes locais, que en 1534 acusaban aos foráneos de contaminar a auga e espantar a pesca, queixas que os representantes do gremio de mareantes de Santo André, na Coruña, farían chegar ao Rei dicindo que… “la sangre y huesos de las dichas vallenas causaban tan gran hedor que enfizionaba toda la costa del dicho reyno, de manera que los dichos mareantes no allavan que pescar y lo que allavan hera muy poco e syn sabor y hera aberiguado que se hiva a otras partes lo qual hera en dapno universal de todos los dichos mareantes en tal manera quel trato de ello cesaría y más Rentas reales”⁴.

Os traballos do despezamento dunha balea na praia acompáñanse coa gaita, en Cosmographie Universelle de A. Thevet (1574)

    Este conflito, motivado pola escaseza de peixe na costa galega, principalmente de sardiñas, sen ningunha relación coa actividade baleeira, daría pé ao que se pode considerar como a primeira crise pesqueira en Galicia, conflito que en realidade era unha mera cortina de fume para expulsar os baleeiros vascos, quen tiveran que sufrir durante máis dunha década as protestas dos nosos mareantes ata que, despois da paulatina cooperación e entrada dos galegos no negocio, tanto a nivel mercantil como pesqueiro, acabaríanse definitivamente as suspicacias logo de que os biscaíños e guipuscoanos empezaran a contratar mareantes galegos nas súas chalupas e lle ensinaran o oficio de baleeiro.

    Dous daqueles baleeiros vascos, Beltrán de Izaga e Lázaro Segura, naturais da localidade guipuscoana de Getaria, eran asiduos visitantes dos portos de Caión e de Malpica, ao menos dende a costeira de 1595-96 da que, á parte de incluír algúns veciños da vila caionesa nas súas armadas, quedou testemuño dos tratos do Beltrán con gandeiros de Noicela, cos que realizaba os chamados “contratos de carne”, é dicir, a compra de carne de gando vacún para alimentar a súa xente durante os meses que duraba a costeira (tres ou catro vacas ao mes).

   Mais ante a cada vez maior implicación dos mareantes locais e un par de malas costeiras en Caión case seguidas, Beltrán de Izaga non volve a esta parte do Atlántico e mesmo algún mariñeiro seu marcha da vila caionesa a Sevilla, se cadra coa expectativa de pasar a América, ao rematar a costeira de 1601.

    No mes de decembro de 1602 os veciños de Caión, ante ausencia de Beltrán e o conseguinte prexuízo que isto lles causaba, comezaron a organizarse pola súa propia conta co obxecto de evitar que isto se repetira na costeira do ano seguinte (1603-1604). Un dos veciños máis potentados, Jácome Vidal, comprometeuse a prover de… “armazón y pertrechos a los dieciséis mareantes acompañados (dos chalupas), además de pagar el arrendamiento a cambio de recibir un tercio de los beneficios. Todo ello después de haber instado al merino y cobrador de las rentas de la villa, en los meses previos al inicio de la costera, para que arrendase el puerto al citado vasco o cualquier otro capitán de armazón. Tras lo cual, en noviembre de 1603, concertaron con el gobernador de la jurisdicción de Montaos el arrendamiento del puerto durante tres costeras hasta 1606”⁵.

Contrato de arrendamento outorgado polo Marqués de Montaos en favor dos arpoeiros caioneses Jácome Vidal e Bartolomé Fernández (Museo do Mar de Caión)

    En abril de 1604, rematada a primeira das tres costeiras, Jácome Vidal e os veciños organízanse outra vez e, ademais de incluír na sociedade ao seu fillo, dánlle poder para igualarse cos vascos, a semellanza do que fixeran os marantes de Malpica o ano anterior, mais sen ceder o mesmo no reparto das ganancias. Neste contexto non é de estrañar que, no mes de agosto, Beltrán de Izaga traspasase o seu dereito sobre o porto de Malpica a Jácome Vidal, o cal, a finais de 1605, renovaría tamén o arrendamento do porto de Caión por outros tres anos.

 (CONTINUARÁ...) 

 

O PASADO BALEEIRO DE CAIÓN (2)

    O porto caionés era, como o resto da vila, propiedade dos Señores da xurisdicción de Montaos, que en Caión tiñan a súa residencia no chamado Pazo dos Condes de Graxal, construído pola poderosa familia Bermúdez de Castro no século XVI. O título de condesa obtivérao Beatriz Bermúdez de Castro, filla do fundador do convento dos Agustinos, ao casar con Juan Álvarez de Vega, conde de Grajal de Campos (León). 

Ilustración de Belatz dos tempos nos que Caión era un dos portos baleeiros máis importantes do Atlántico. Á esquerda o Pazo de Graxal (Museo do Mar de Caión)

    Este edificio foi en tempos dos seus fundadores e descendentes o centro xuridisccional de Caión e ao seu interior accedían os veciños que pagaban as rendas dos foros. Segundo Marcos Amado, a cambio de ceder o uso do porto aos baleeiros, os Señores de Montaos cobrábanlles unha cantidade monetaria fixa, ademais dunha barrica de graxa e as aletas e a cola de cada balea cazada. No interior do Pazo tamén estivo o cárcere, do que herdou o nome o areal máis próximo, a praia do Cárcere Vello. Conta a lenda que un túnel subterráneo unía o Pazo coa igrexa parroquial de Santa María do Socorro. O túnel seica tiña saída nunha das furnas que dan á praia.

Infografía montada de Caión de Marcos E. Amado

   O pago dos tributos aos Señores de Montaos ía xerar moitas astucias dos baleeiros para tratar de eludilos. Exemplo disto foi cando os caioneses remolcaron unha balea ata Malpica en 1607 ou, cando en 1613 Jácome Vidal e o arpoeiro Bartolomé Fernández armaron dúas chalupas en Langosteira (Arteixo), porto que pertencía ao conde de Lemos. Mais os astutos mareantes caioneses non ían lograr os seus propósitos e acabaron por ser sometidos ao devandito tributo.

   O monopolio vasco quebra a partir de 1615, cando todas as compañías foráneas son expulsadas de Galicia e os baleeiros biscaíños e guipuscoanos van para Terranova. A partir de aquí, e unha vez aprendido o oficio, os nosos devanceiros tomarían o relevo definitivamente no litoral galego.

 (CONTINUARÁ...) 

 

O PASADO BALEEIRO DE CAIÓN (e 3)

  Sen dúbida algunha, o oficio de arpoeiro era o máis destacado entre todos os mareantes, seguido do goberno da embarcación, posto que normalmente ocupaban os tripulantes máis vellos e experimentados. Segundo Valdés Hansen, os dos arpoeiros máis importantes de Caión foron os primeiros que houbo nesta vila larachesa: Jácome Vidal e Bartolomé Fernández, cada un ao mando das dúas lanchas coa que contaban alí para a matanza de baleas. Eles eran os encargados de representar aos demais mareantes cando había que resolver asuntos que afectaban a todos, como o arrendamento do porto. 

Litografía Perigos da caza da balea de Francis Allyn Olmsted (1841), na que se ve como se afunde unha chalupa

    O armador Jácome Vidal falece en 1617, sucedéndolle o seu fillo de igual nome no negocio que, no mes de marzo dese ano reclamou ao resto de mareantes a graxa e as barbas que lle correspondían a seu pai naquela costeira. Andando no tempo Jácome Vidal “o Mozo”, alcume que perdería ao morrer seu pai, íase converter nun dos arpoeiros e mercadores máis destacados de Bergantiños, xunto a Rodrigo Suárez do porto de Malpica.

   O primoxénito de Jácome Vidal “o Mozo” foi Felipe Vidal. O fillo de Bartolomé Fernández, de igual nome, tamén foi arpoeiro e neste caso dáse a particularidade que exerceu o oficio sen retirarse ou falecer seu pai. Descendentes e parentes dos Vidal e dos Fernández continuaron coa actividade ata que na segunda metade do século XVII a sobrepesca irá mermando a especie e descenden drasticamente as capturas. A balea cazada no mes de novembro de 1700 foi a derradeira á que se lle deu morte no porto de Caión.

Panorámica actual da vila de Caión

   A partir da segunda metade do século XVII, a caza dos grandes mamíferos oceánicos nas augas galegas decaería notablemente e esfumaríase definitivamente no seguinte. Facendo alusión da ría de Pontevedra, onde as baleas entraban en procesión todos os invernos, o Padre Sarmiento escribía que... “era constante su aparición todos los años en época fija, pero que por no haber harponeros ni disposición para esta pesca, nadie las ofendía”⁶.

    Tal vez pola intensa persecución masiva de que foron obxecto, coas constantes batidas organizadas para a súa captura, ou tamén, como opinan algúns especialistas, por causa do quecemento das augas, que puido provocar unha mudanza da ruta emigrando cara a rexións glaciais, o certo é que as baleas fóronse afastando do noso litoral, e houbo unha considerable diminución delas.

   O negocio ía deixar de ser rendible, máis aínda cando en 1708 se autorizaban as importacións de graxa e saín procedentes de Terranova e que, comercializado por holandeses, británicos e vascos, inunda o mercado español. Xa no ano 1788, o xeógrafo, naturalista e humanista galego José Cornide Folgueira informaba que a captura das baleas estaba practicamente abandonada, e iso que aínda frecuentaban a costa galega. A caza artesanal dos grandes mamíferos coas rudimentarias embarcacións chegaba así ao seu final. Os valentes baleeiros bergantiñáns que eran admirados en medio mundo pola súa coraxe e valentía, empezarían a dedicarse fundamentalmente á pesca de sardiña, congro e pescada.

Recreación dunha chalupa da época baleeira (Museo do Mar de Caión)

   A actividade resucitaría xa en pleno século XX, creándose as factorías de Caneliñas (Cee), Punta Balea (Cangas) e Morás (Lugo), mais baixo unhas condicións radicalmente distintas, e extinguiríase definitivamente, sen pena nen gloria, nos anos oitenta como unha das peaxes que tivo que pagar España ao entrar na Unión Europea. A última captura dun barco baleeiro galego producíase no ano 1985, un navío que pertencía á IBSA, Industria Ballenera Española S.A., que chegou a ser propiedade do armador coruñés José Chas Rodríguez, quen pretendeu construír unha factoría baleeira en Razo. Posteriormente a devandita empresa pasou a mans dos Massó, que era a familia propietaria da IBSA cando foi liquidada en 1994. Este último barco baleeiro galego é hoxe un museo flotante en Noruega.

  A pegada galega da balea quedou reflectida en numerosos topónimos do país tan evidentes como Balea; Baleato; Cedeira, derivado de cetaria, lugar de grandes cetáceos; Balieiros; Balieiras ou As Baleas, punto do litoral arteixán da aldea do Rañal dende o cal podemos contemplar, nun día soleado, Caión e Malpica, vilas nas que aínda se conserva o topónimo Atalaia en clara alusión aos lugares dende os que os vixías enxergaban as baleas que pasaban preto da costa. Curiosamente, en toda a xeografía galega só o Concello da Laracha, homenaxeando a vila de Caión, ten no seu escudo heráldico, nunha decisión plenamente xustificada, unha balea. 

Escudo heráldico do Concello da Laracha

    Rematamos esta crónica cun convite ao Museo do Mar de Caión, que está situado no Arquivo Histórico da Confraría de Pescadores desta vila mariñeira (rúa Baixo da Confraría de pescadores. Praza Eduardo Vila Fano, nº 3) e que alberga unha exposición que percorre a historia de Caión a través da actividade pesqueira, desde a caza da balea no século XVI, ata a época dourada da pesca no século XX. Neste espazo móstranse documentos, obxectos, paneis explicativos e material audiovisual. Visita obrigada, abofé!

Museo do Mar da Confraría de Pescadores de Caión

FONTES:

AMADO CASDELO, MARCOS EMILIO (2017): Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, Señores de Montaos, Autoedición, Caión.

CARRÉ ALDAO, EUGENIO (1928): Geografía General del Reino de Galicia, Ediciones Gallegas, A Coruña, 1980.

HOYO, JERÓNIMO DEL (1950): Memorias del arzobispado de Santiago (1607), Santiago de Compostela.

MACEIRAS RODRÍGUEZ, XABIER (2017): Contos mariños de Carballo, Concello de Carballo.

MOLINA, BARTOLOMÉ SAGRARIO DE (1550): Descripción del Reyno de Galizia y de las cosas notables del, Mondoñedo.

QUIÑONES, FERNANDO (1968): Las crónicas de mar y tierra, Editorial Ciencia Nueva, Madrid.

VALDÉS HANSEN, FELIPE (2010): Los balleneros en Galicia (siglos XIII al XX), Fundación Barrié, A Coruña.

_________________________

1 MOLINA, BARTOLOMÉ SAGRARIO DE (1550): Descripción del Reyno de Galizia y de las cosas notables del, Mondoñedo, páx 72.

2 QUIÑONES, FERNANDO (1968): Las crónicas de mar y tierra, Editorial Ciencia Nueva, Madrid, páx. 9.

3 Arquivo do Reino de Galicia, Fondo Real Audiencia, leg. 1514, n.º 75, fols. 103v-104r.

4 VALDÉS HANSEN, FELIPE (2010): Los balleneros en Galicia (siglos XIII al XX), Fundación Barrié, A Coruña, páx. 147.

5 VALDÉS HANSEN, FELIPE (2010): Los balleneros en Galicia (siglos XIII al XX), Fundación Barrié, A Coruña, páx. 165.

6 CARRÉ ALDAO, EUGENIO (1928): Geografía General del Reino de Galicia, Ediciones Gallegas, A Coruña, 1980, páx. 520.

 

 

O ÁMBAR GRIS QUE APARECEU EN CAIÓN A FINAIS DO SÉCULO XVI

   Se paseades pola praia e atopades unha pedra o máis probable é que efectivamente sexa… unha pedra. Mais tamén existe a remota, moi moi remota posibilidade, como lle pasou a unha moza de Caión no último terzo do século XVI, de que esteades parados fronte a un tesouro: un anaco de ámbar gris, o nome elegante co que se coñece a certo tipo de materia fecal dos cachalotes.

Praia das Salseiras de Caión

  O ámbar gris é unha secreción biliar dos intestinos do cachalote que podedes ver, case coas mesmas posibilidades de atopar unha agulla nun palleiro, flotando no mar ou na area da costa. Segundo nos contou Alfredo López, á voz máis coñecida da Coordinadora para o Estudo dos Mamíferos Mariños de Galicia (CEMMA), este material é unha egagropila, por así dicir, que producen os cachalotes dos restos de picos e pezas dos cefalópodos que comen estos grandes mamíferos oceánicos.

   Algúns científicos propuxeron a teoría de que o intestino destos cetáceos produce esta sustancia como medio para facilitar o tránsito de obxectos duros e afiados que o animal come de xeito inadvertido. Christopher Kemp, autor do libro Floating Gold: A Natural (and Unnatural) History of Ambergris ("Ouro flotante: unha historia natural (e pouco natural) do ámbar gris"), conta en BBC Mundo que este material “é produto dun problema intestinal e a súa rareza débese a que en principio prodúceno soamente unha mínima fracción da poboación dos cachalotes -cerca do 1%- en circunstancias particulares”.

  Trátase dunha especie de resina viscosa e cheirenta, de cor gris mate ou negra, con tonalidades variadas como o marmol, pero, co paso do tempo -anos, décadas- e a medida que as correntes a levan de aquí para alá, vai adquirindo un corpo ceroso e unha fragrancia particular, ata que finalmente as ondas a empurran cara a costa. Canto máis tempo pase no mar, máis refinado e complexo se torna o seu aroma, e máis elevado o seu valor.

    Desde hai moitos séculos, o ámbar gris foi considerado un produto de verdadeiro luxo. Usado antigamente en cerimonias relixiosas, como afrodisíaco en Medio Oriente, delicatessen en China ou como ingrediente en pocións de mediciña tradicional, na actualidade este material utilízase maiormente na industria do perfume, principalmente, para fixar e exaltar fragrancias máis delicadas e moi volátiles. Cada vez é máis complicado atopalo e, dende a década de 1990, é moi difícil que se engada en algún perfume. Moitas veces utilízase ambroxan, un sustituto sintético, pero que non consegue igualar o seu poder. Para que me entendades, é como escoitar tocar a Luar na Lubre ou unha banda que interpreta un tema de Luar na Lubre. Soan dalgún xeito igual, pero definitivamente fáltalles unha certa cualidade imposible de definir.

Anaco de ámbar gris (Cristopher Kemp)

    Aínda que normalmente non supera uns centos de gramos, o bloque de maior tamaño de ámbar gris rexistrado pesaba 63 quilos e proviña dun cachalote cazado nas Indias Orientales Neerlandesas no que hoxe se coñece como Indonesia.

   Como xa apuntamos, estímase que só un de cada 100 cachalotes é capaz de “fabricar” ámbar gris, o que lle confire a este produto un halo de extremada rareza e desorbita o seu valor no mercado. Por exemplo, un ámbar gris de nove quilos e medio de peso e 60 centímetros de diámetro localizado hai uns anos valorouse nuns 500.000 euros.

   Nalgúns países, aínda se taxa con prezos máis elevados que o ouro, pero poucos saben de onde vén realmente. Por outra parte, e malia a que en moitas partes (como Europa) a comercialización é legal, en Estados Unidos, por exemplo, unha lei de 1972 para protexer aos mamíferos mariños prohibe a comercialización desta sustancia e mesmo penaliza o feito de recoller un anaco de ámbar gris na praia.

   Na nosa contorna sabemos a historia, grazas ás investigacións de José Raimundo Núñez-Varela y Lendoiro, Cronista Oficial de Betanzos, Miño e Paderne, dunha caionesa que atopou no areal da súa vila un anaco deste raro residuo abdominal nun momento no que Caión era un dos grandes portos baleeiros galegos.

    Viaxamos, pois, ata o último terzo do século XVI, época na que unha moza, solteira e menor de idade, por non cumprir os vintecinco anos, de nome María Pereira de Toxo e filla de Pedro Toxo, veciños desta vila mariñeira, encontrou «… en la costa de la mar dela dha Villa de cayon…» nada menos que catorce libras de ámbar gris, cunha valoración de trescentos ducados de ouro cada libra.

Panorámica aérea de Caión (www.turismo.gal)

     Unha libra equivale a 0,45 quilogramos, polo tanto, 14 libras son 6,350 quilogramos. O ducado do século XVI e de comezos do século XVII tería unha equivalencia actual a uns 196 euros (segundo o prezo do ouro en peso en 2023 de 54.54 € por gramo de 22 K), así que aquelas catorce libras de ámbar gris localizadas en Caión eran todo un fortunón, abofé!

    Informado o comerciante Agustín Garrido de semellante achado, púxose dacordo co pai da rapaza para adquirir o tesouro, e compartilo con Fernando de Cancelo, Juan Catoira e Miguel Rajo, todos veciños da vila mariñeira.

Anaco de ámbar gris (Cristopher Kemp)

    Entrementres, no transcurso daqueles días, ten lugar o matrimonio do comerciante Antonio López de Hiebra, veciño así mesmo de Caión, coa afortunada María Pereira, quen entende que se tratou dunha transacción enganosa e en prexuízo da súa muller, polo que procede a reclamar ao nomeado Agustín Garrido, á súa muller Beatriz de Castro e a Claudia, a súa filla, unha compensación pola diferenza que considera se lle pagou de menos, baixo a intimidación de que en caso de non efectualo recorrerá aos tribunais.

   Esta enfastiada situación resolvérona mediante escritura de compromiso formalizada no lugar de Crendes (Abegondo), o 19 de xaneiro de 1587, ante o escribán Juan Pérez Álvarez do número de Betanzos, na que fan constar «…E por que los fines de los Pleitos son dudosos e peligrosos e muy costososos (sic) por nos quitar y ebitar dellos somos convenidos e concertados de nos conprometer con la dhas dudas deferencia En manos E poder de Jueces arbitros…».

   Por parte do reclamante nomease a Gómez Fernández Catoira, Rexedor da Coruña, como o seu mediador, e por parte do comerciante Agustín Garrido ao bacharel Jácome Cortés, Tenente de Corrixidor de Betanzos.

   Segundo nos conta José Raimundo Núñez-Varela, enténdese que os xuíces xa estaban ao tanto do problema existente entre ambos comerciantes, de aternos ao feito de que o mesmo día emiten a sentenza arbitral, na que determinan que o adquirente Agustín Garrido lle aboe ao reclamante Antonio López cento setenta ducados de ouro en dous prazos, e que este último poida demandar «…qualquier quantidad que del dho anbar ayan tomado y llebado quales quier vecinos de la dha Villa de callon…», en clara referencia aos outros tres veciños que negociaran con Pedro Toxo¹.

    Acto seguido Antonio López de Hiebra fai saber, dando o seu testemuño e expresando o da súa muller María Pereira ausente ante o mesmo escribán, data e lugar, de que non irá nin demandará cousa algunha ao comerciante Agustín Garrido, a súa muller e filla en razón do ámbar que «…ayan tomado y llevado…» como así consta na escritura coa que se da por finalizado o proceso.

   Para maior concreción e coñecemento documental, presentamos seguidamente tres apéndices coa transcrición realizada por José Raimundo Núñez-Varela das partes máis relevantes das escrituras públicas formalizadas:

Descargar apéndices

FONTES:

Núñez-Varela y Lendoiro, José Raimundo (2018): Arbitraje de La Coruña y Betanzos para el ámbar gris hallado en Cayón en 1587, Sitio web del Cronista Oficial de Betanzos, 15 de agosto.

Plitt, Laura (2015): ¿Por qué la caca de cachalote se cotiza en miles de dólares?, BBC Mundo, 1 de outubro.

____________

1 Arquivo Notarial da Coruña. Protocolo 11, folio 3, do escribán Juan Pérez Álvarez, do número de Betanzos.