LEMBRANZAS DA SEÑORA CELIA DE ESTRAMIL SOBRE A MATANZA DO PORCO
“ O que nunca tivo un porco,
e agora ten un porquiño,
anda sempre detrás del chamándolle
'Quino, Quino, Quino' ”
Desde a punta do rabo ata o fociño, do porco aproveitase todo. O rendemento destos animais é enorme. Ata non hai moito, en cada casa da bisbarra había un ou dous cochos que se cebaban durante todo o ano, segundo as posibilidades de cada familia, ata a hora da matanza. De aqueles tempos falamos recentemente coa señora Celia de Estramil, nacida en Lendo en 1934, unha muller que nos atendeu no seu domicilio de Torás coa maior das amabilidades na compaña da súa familia.
Antano, parte da carne deste animal comíase fresca, mentres que as pezas restantes curábanse ou almaceábanse conservadas en sal, nos chamados baños ou bañóns de sal, para consumir durante todo o ano.
A señora Celia de Estramil recorda que “no noso lugar o cocho matábase polo Antroido, porque claro, era a mellor época do ano para salar a carne xa que antes non había conxeladores nin neveiras… non había nada. O cocho se cadra xa se compraba pouco antes de matar o máis vello, e se non era así, comprábase ao domingo seguinte que houbera feira en Peisaco despois da matanza. O cocho criábase todo o ano, e cando se mataba pesaba dous centos quilos, ou dous centos e pico, e podía medir trece cuartas de largo. A matanza xa se organizaba días antes. Poñíase tal ou cal día, por exemplo o sábado do Antroido e na mesma semana mataban en todas as casas. E se podían matar todos nun día, pois xa aproveitaban”.
 |
| A señora Celia de Estramil ao carón da lareira (Cortesía da súa familia) |
Nos días máis fríos do ano, tal e como recorda a señora Celia, chegaba, pois, o tempo dunha das faenas máis agardadas do calendario agrícola: a matanza. Cun cento de tarefas asociadas, nenos e maiores participaban nese ritual extraordinariamente arraigado en toda a xeografía galega. Familiares, veciños e amigos xuntábanse para participar na labor, que se convertía prácticamente nunha festa.
O día de San Martiño (11 de novembro) simboliza en certo modo a entrada do inverno, e marcaba o inicio da época de matanzas, xa que o frío favorecía a conservación da carne. Os nosos avós escollían a data de acordo cos influxos da Lúa. A tradición estimaba que no cuarto crecente, a carne aumentaba, mentres que no minguante disminuía. Tampouco se escollía un martes para a matanza, costume que recolle o noso refraneiro popular:
“O martes non te cases, nin te embarques,
nin o teu porquiño mates”
O encargado de dar morte ao animal era o matachín. Veciño experimentado no oficio, na aldea tiña case carácter de especialista, e en todas as parroquias alomenos había un. Os quefaceres comezaban coas primeiras horas do día, cando o grupo se xuntaba na casa para ultimar o dispositivo necesario e tomar o oportuno “tóspiro” de caña que permitía empezar con ímpeto a dura xornada. A señora Celia recorda que “se xuntaban catro homes para termar do cocho a máis o matachín, e habitualmente había unha muller para remexer o sangue no caldeiro. Para que non callara, había que remexelo ata que enfriara para facer despois as morcillas. Ese era un dos traballos das mulleres.”
Morto o animal, queimábase a pelaxe (ao principio con palla e co andar dos anos cun soprete) e posteriomente botábase auga fervendo antes de que o matachín procedera a abrir o abdome do porco. Traballos posteriores eran o desentretiñado e o lavado de tripas, que acostumaban a realizar as mulleres no río. “As tripas gordas -recorda a señora Celia- eran para as morcillas. Había que lavalas ben, quitarlle ben toda a porquería de dentro e despois había que viralas do revés. Lavábanse nun río onde houbera boa corrente para encher as tripas de auga e limpalas ben. Nós iamos a un río que había aquí vindo para O Escurido, o río Bordel. Na nosa casa, se non se utilizaban para morcillas, facíase con elas un guiso de tripas. Coas outras, as delgadas, facíanse os chourizos. Habíaas que lavar tamén moi ben e logo viralas do revés. Despois collías a tripa envoltiña e cortábala en anacos para encher os chourizos. Antes disto, o que se facía era pasarlle unha variña de vime dobrada para limpar outra vez. Esto facíase porque se non quedaba como outra pelexa por dentro. E cando a pel de fora da tripa quedaba coma un papel de fumar, pois xa era cando enchiamos os chourizos”.
 |
| Imaxe dunha matanza realizada nos anos 70 no domicilio do autor desta crónica |
Realizado o desentretiñado, o cocho permanecía colgado dunha viga do pendello durante toda unha noite. Ao día seguinte, na segunda xornada da matanza, pola mañán procedíase ao despece do animal para distribuír cada parte. As menos xa se consumían de forma inmediata, mentres que gran parte salgábase no bañón para ser provisión durante o resto do ano. Ese día, era tradición cociñar o fígado encebolado e os primeiros filetes de raxo.
Pola tarde, chegaba o momento de salgar os xamóns, os lacóns, as soás ou espiñazo, as costelas e a cachola. Quilos e quilos de sal ocultaban na artesa a carne do porco, que se introducía adobado cun prebe de auga e allos. Vinte e un días máis tarde, parte das pezas retirábanse do bañón de sal para que se curaran ao aire.
Mentres tanto, as mulleres encargábanse de elaborar a zorza (carne picada e adubada fundamentalmente con pemento doce e pemento picante, allo e sal), que se botaba nunha barreña para ir collendo o sabor dos condimentos. Este amoado constituía o primeiro paso para elaborar produtos de chacinaría como o chourizo, que as mulleres embutían nas tripas cando a zorza levaba un mínimo de catro días repousando.
Despois, as restras colgábanse na lareira, onde se lles facía lume para que as secara e curara o fume. Outros embutidos caseiros eran a androlla, o butelo ou as morcillas. Durante ese día tamén se elaboraban os rixóns, ou roxóns, con distintas partes graxentas do porco.
Da elaboración destos produtos a señora Celia recordaba que “as morcillas facíanse coa miga de barra ou pan duro; desfacíala ben e facíase unha masa coa sangue do porco e despois botabamos figos picados e uvas. A continuación enchíase a morcilla, pero claro, non a podías encher de todo porque a masa cocía e inchaba. Por iso había que encher unha pota grande con auga e poñíala a ferver cun pau enriba para colgar as morcillas. Ías mirando, e cando estaban cocidas, sacabas unhas e metías outras. E os chourizos… pois mira, cando desfacían o cocho, para salar quitábanselle os perniles, a pala, o raxo, os raxetes… os raxetes normalmente xa se picaban para a carne dos chourizos, os touciños… o touciño está por fora, pero despois por dentro teñen máis carne, que son as frebas dos rexóns; a mellor freba quitábase para os chourizos. Ademais, aínda se lle botaba algún touciño picado polo medio. E logo había que curalos na cheminea. Os chourizos daban moito moito choio. Primeiro facíase a masa coa carne ben picadiña, pemento picante, pemento doce, allo ben picado… e esa masa tíñase nove días nunha bañeira. Había que remexela e amasala todos os días. Despois dos nove días, enchíanse os chourizos e colgábanse en restras nuns paus nas chemineas. Cortábanse unhas pólas de loureiro e poñíanse enriba deles para que colleran bo olor. Eses chourizos sabían todo o ano, que os de agora non saben nada! Había que facerlles lume todos os días e mirar que non quentaran demais, que non pingaran, que se curaran por si sós. E cando xa estaban curados quitábanse da cheminea”.
 |
| Restras de chourizos nunha lareira ( https://margavp.files.wordpress.com/2011/01/p1030305.jpg?w=640&h=480 ) |
A señora Celia de Estramil tamén recordaba que, canto máis gordo era o touciño máis contentas estaban as mulleres de aquela época. Se había moito touciño, había moita graxa, que era o aceite que utilizaban para facer de comer. “O aceite era moi caro e non se podía comprar. Cando se derretían os rexóns, a graxa botábase en olas de barro; en olas, que potas había poucas, e canta máis graxa se fixera máis contenta estaba a xente xa que con ela cociñábase todo o ano. Tamén se utilizaba o unto, pero ese era outra graxa diferente, era da parte de dentro da costilla, que se conservaba curada ou en sal, para facer o caldo. A graxa coa que se cociñaba era a que se gardaba nas olas de barro de cando se derretían os rexóns. Esta graxa utilizábase para fritir unhas patacas, para facer unha tortilla… era mellor esa graxa de antes que o aceite de agora porque os cochos mantíñanse todo o ano con verzas e fariña e faciasmolle un caldeiro de encaldada pola mañán, outro ao mediodía e outro á noite. Cando se collía o millo novo, empezabase a dar aos cochos millo, ao primeiro dábaselle menos, pero despois a cada paso dábaslle máis para que engordara… e así todos os días ata a matanza”.
Diversos autores sinalan que o carácter festivo da matanza ten probablemente raíces históricas. Así, no pasado, os cristiáns convivían na Península Ibérica con pobos que rexeitaban a carne de porco. Por este motivo hai quen apunta que participar na festa da matanza era o equivalente a unha manifestación pública de fe.
FONTES
Rey Insua, Lucía (2006): Labregos, gandeiros e feirantes. Reencuentro con la Galicia rural. Gran biblioteca temática de Galicia. Ea Editorial.
A LARACHA, ANOS 50
Entre finais dos anos corenta e principios dos cincuenta, Pepe da Foquecha, o seu curmán Luís, Aurelio, Xaime do Caeiro, Monsito Astray, Tito, Manolo de Eladio, Luís, Samuel de Negreira, Pepe de Mallo, Bautista e compañía, todos eles como xogadores, e o señor Hermida, Francisco Chispas, Benigno o Rallano, Plácido e Pepe Mijares, Francisco do Forno, Paco de la Fuente e Ramón Cacheiro na parte directiva, retomaban a actividade futboleira na vila da Laracha, que levaba un tanto adormecida dende os anos trinta e corenta, unha actividade da que daba boa conta La Voz de Galicia nos primeiros días de de novembro de 1950 ao informar dun enfrontamento xogado en Lañas. O xornal herculino, cun titular no que anunciaba que “El Laracha gana, pero no hay trofeo”, publicaba que ”con motivo de la festividad de Todos los Santos, se celebró en Lañas un partido amistoso de fútbol entre el equipo titular y el Laracha F.C.. Faltaban dos minutos para finalizar, y ganaba el Laracha por 2-1, cuando a causa de una discusión, se suspendió el partido, no efectuándose la entrega del trofeo en disputa al equipo vencedor, ya que el Lañas, que lo donaba, se negó a ello”1.
Casualidades da vida, consultando a hemeroteca de El Ideal Gallego para documentar o libro “100 anos de fútbol en Arteixo e A Laracha”, atopamos un tesouro etnográfico titulado “O equipo da Laracha” nun especial dos anos oitenta, con sinatura de Manolo Negreira, dedicado ás festas da vila no que, a xeito de cuartetos, poñíase de manifesto o acontecido naquel partido de Lañas xogado en 1950.
Ademais, nese pequeno tesouriño, tamén se describe o vivir e o sentir das familias larachesas daqueles tempos ao redor do fútbol e os síntomas de expansión desta práctica deportiva que, a teor da publicación, servía para a interrelación veciñal e de familias.
 |
| A Laracha, anos 50. Na imaxe, de esquerda a dereita, Esther, Chona de Benigno e Maruja do Forno na Avenida de Fisterra (Foto do libro "Unha volta polo pasado. Parroquia de Torás", A.V. A Cutareira) |
Naqueles cuartetos escritos nos anos cincuenta, a veciñanza da Laracha tamén daba fe, cun acentuado espírito crítico, dun dos problemas da vila, que era a falta dun terreo de xogo, problema que non tería solución definitiva ata moitos anos despois:
Pepe da Foquecha
está enfadado.
Non o deixan xogar
porque está casado.
E Luís o primo
ten moita pereza.
Mais en cambio ao balón
dalle de cabeza.
Sin embargo Aurelio
está moi gordinflón.
De cada patada,
quere romper o balón.
Xaime do Caeiro
xa non ven xogar.
Agora ten moza
e vaisenos casar.
E o de Quintáns
ten moi pouco fuelle,
que aos cinco minutos
está que no puede.
Monsito Astray
non pode xogar
porque teñen tenda
e ten que despachar.
Tamén está Tito,
debía ser primeiro
que para eso en Lañas
fixo de porteiro.
Manolo de Eladio
non lle está ao oficio.
Xa se lle coñece
pois está no servicio.
O outro Luís,
Carrecho de ole,
parece que ten
corriente do trole.
Samuel de Negreira
arrastra nas herbas.
Non vos estrañedes,
non ten mais que pernas.
E Pepe de Mallo
é de categoría.
Por ir no equipo
deixou a banquilla.
Faltábanos un mirar
que contraste.
Vive no Petón,
traballa de xastre.
Xa nos esquecía
o noso artista.
Sabédeslle o nome,
chámanlle Bautista.
O noso equipo
está repartido.
Vaille pasar diñeiro
o Club Deportivo.
Xa acabamos
con esta estiva.
Vamos empezar
cos da directiva.
O señor Hermida
es del consejo,
aunque para esto
está un poco viejo.
A Francisco Chispas
hai que terlle fe
porque está chiflado
polo efe ce (F.C.)
Benigno o Rallano
coma el non hai outro.
Transporta o equipo
dun lado pra outro.
 |
| Pepe de Pallas, Pepe de Cachumbo, Lito, Leoncio e Mino no autobús de Benigno (Foto do libro "Unha volta polo pasado. Parroquia de Torás", A.V. A Cutareira) |
Plácido Mijares
no sale de noche.
Por el F.C.
da aunque sea el coche.
Su hermano Pepe
es lo que haría.
Ya tiene dispuesta
la ferretería.
Francisco do Forno
eso é un espanto.
Si ten unha leira
regalaa pro campo.
Paco de la Fuente
fará desta luchas,
polo F.C.
non deixa as truchas.
En cambio o irmán Gonzalo
é aficionado,
pero se hai truchas
vaise co hermano.
Ricardo o escribiente
ese é unha desgraza.
Non quere saber nada
mentres teña caza.
E Ramón Cacheiro
ese está casado.
Falarlle do equipo
é atragantalo.
Si hai que ir a un pleito
e facer escrito
temos na Telleira
ao señor perito.
Estamos acabando
e da un bon salto,
que os do Ayuntamiento
non compran o campo.
Non teñen vergonza
e aínda é un espanto
non poder xogar
por non ter campo.
Cousa como esta
non lle pasa a nadie.
Hai que falar serio
co señor alcalde.
Hai unha protesta
sobre estos deberes.
As que falan máis claro
sonche as mulleres.
Comprade o campo,
soltade a marra
que é unha vergonza
o ir xogar a fora.
Hai que xuntarse,
arrancar vuelo.
A ver si con esta
recerá o pueblo.
Eu creo que si
dira o que queira
con estas cousas
pode ir á feira.
O que dixo esto
é unha certeza
pra discurrir tanto
fai falla cabeza.
Fai falla cabeza
que teña cerebro.
Non a fixeron fora
foi no mesmo pueblo.
Laracha F.C.
foi xogar a Lañas
pero de volver
non lle quedaron ganas.
Non vaiades pensar
que che foi por medo
pois po noso medo
sodes moi pequenos.
Mirade o que é xogar
cos da aldea
que perden a copa
e quedan con ela.
 |
| La Voz de Galicia, 5 de novembro de 1950 |
Perde o noso equipo,
tamén tivo xenio
despois xa lla daban
e non a quixeron
E as trangalladas
acaban así,
que os de Laracha
non volven alí.
E os do salón
xa rabeaban coa xente
porque lles marchaban
pra casa de enfrente.
Tirade a orquesta
e o acordeón
que os da Laracha
non van ao Salón.
Bailade a Muiñeira
e bailade a Jota
e despois viredes
pola nosa copa.
Non teñen vergonza.
Non a conocen.
Xa o di o refrán,
o roubado no loce.
E de xogar copas
non quedan vezados
que pola primeira
van ben escalados.
No campo de Lañas
avergonza o decir
que tivo que acudir
a Guardia Civil.
E eso os de Lañas
téñense por listos
van vir retratados
na caixa de mistos.
Para hoxe está ben,
deixalos en paz,
que o día primeiro
havos de acordar2.
__________
1
Vid.
La Voz de Galicia,
5 de novembro de 1950, p. 4.
2 Vid. “O equipo da Laracha”. El Ideal Gallego, 15 de agosto de 1989. “Fiestas en Laracha”, páx. X.
COPLAS CANTADAS POR MARCELINO LOUREIRO
Coplas cantadas por Marcelino Loureiro, veciño da Cachada (Soandres) marido de Evangelina Zas, e recompiladas nos anos 90 pola súa neta Beatriz Costoya.
 |
| Evangelina Zas , "Evangelina da Cachada" e o seu marido Marcelino Loureiro (Cortesía de Beatriz Costoya) |
Evangelina da Cachada
apenas sabía falar,
ía a gritos polo Coto
“arriba la libertad”.
A aldea de Condesuso
ten unha pedra de asento,
onde se sentan os mozos
que veñen perder o tempo.
A aldea de Condesuso
non a pasean chavales,
que a pasean os mozos
con cuchilos e puñales.
De Curros á Millarada
hai un profundo lameiro,
xa lles subarda a lama
por encima do chereillo.
Teño unha herba na horta
que lle chaman a “laverca”,
non tiveches que dicir,
quedaches coa boca aberta.
Teño unha herba na horta
que lle chaman”cidironea”,
para ti falar comigo
douche Dios pouca memoria.
Garavizas vai na leña,
a muller fai o xantar,
a cadela pon os ovos
a galiña vai ladrar.
Miña comadre polo día
veño a que me dea pan.
Meu compadre escaravello,
que fixeches todo o vran?
Indo polo souto abaixo
atopeime cun escaravello.
Dime nena ¿a donde vas?
Vou ver a Paspallás.
Miña nai é unha pobre
e teu pai un vinculeiro.
Vaite d´aí rapás
que non cantas no meu poleiro.
Costureira non a quero,
se ma dan ríome dela, que a quero tecelana.
Ergue un pé e baixa outro
e dormir comigo na cama.
Polo monte o que me queiras,
moito máis che quero a ti.
Todo o día e toda a noite
sempre estou pensando en ti.
Vai calando, vai calando
cara de cañoto seco.
Vai calando, vai calando
que eu contigo non me meto.
Ás ovellas da Revolta
fáltanlles a ghiadeira,
baixade ovellas baixade
ao corral da Castiñeira.
Polo corral do tío Pedro
vai o can do tío Miguel,
leva polainiñas novas
e riviretes de papel.
Na miña vida tal vin,
no areal de Chamín
unha cabra cunha roca
e un castrón cun violín.
Si ti viras o que eu vin,
na feira de Monterroso
vintecinco xastres xuntos
a cabalo dun raposo.
Se queres que vaia e veña,
rapaza ao teu lugar,
as de matar a cadela
que non fai senón ladrar.
A cadela non a mato
que non teño outro can,
se non queres vir á noite
vén e vén pola mañán.
Rapaciña do meu tempo
chamáchesme a min rapaz,
durme comigo unha noite
pola mañán o contarás.
CACHELIÑA DE SAN XOAN
Cacheliña de San Xoán
que non me morda
cadela nin can.
A LENDA DA CIDADE DA FRAGA DE BRAGUNDE
É probable que ao falar das cidades soterradas ou asolagadas, o expoñente máis popular de Galicia sexa a Atlántida, unha illa sobre a que moito se ten escrito mais, iso si, sen facelo ninguén coa fantasía do escritor e pintor surrealista galego Urbano Lugrís, o pintor do noso mar, que sería quen de convertela en perla do universo mitolóxico occidental atlántico. Unha Atlántida que, segundo o filósofo grego Platón, tiña as dimensións dun continente e que desapareceu na Antigüidade baixo as augas do océano Atlántico porque os seus habitantes, os atlantes, foran castigados polos deuses por mor da súa soberbia, castigo divino que polo que conta a lenda, no tempo que transcorren un día e unha noite, sucumbiron por mor dun volcán ou dun gran terremoto.
A día de hoxe, no litoral das terras de Bergantiños, aínda sobrevive a memoria desta lendaria cidade asolagada e as súas xentes falan que fronte ás súas parroquias costeiras, a unhas doce millas mar adentro, hai unhas rochas que sobresaen do mar e que, cando baixa a marea, pódense ver os restos de muros e escaleiras que corresponden ás edificacións dalgunha vila ou cidade da desaparecida grande illa.
En Bergantiños tamén se conta que, antes de que esta cidade desaparecera para sempre, aqueles homes e mulleres que levaran unha vida dedicada a facer o ben, tiveron a oportunidade de salvarse e fuxir en barcas de pedra e, co tempo, algúns convertiríanse en santos e santas fundando santuarios na xeografía galega como o de Santa Comba, en Covas; Santo André, en Teixido; a Virxe da Barca, en Muxía; Santo Adrián, en Malpica…
Mais, á parte da Atlántida, hai outros contos populares que nos falan de ducias de cidades desaparecidas entre as nosas augas, cidades das que moitos historiadores, escritores e etnógrafos ían tratar nos seus respectivos traballos recompilando lendas de tradición oral sobre os seus afundimentos e asolagamentos. Un deles foi Manuel Murguía, quen dicía que apenas se atopa en Galicia unha lagoa ou lago de certa importancia que non teña a tradición dunha cidade sepultada, normalmente co nome de Vilaverde.
Entre as cidades lendarias, se cadra Duiu, na praia de Langosteira (Fisterra) é a máis popular. Trátase da antiga Dugium, mítica capital da tribo dos nerios, sita entre os cabos da Nave e Fisterra, da que o arqueólogo Luís Monteagudo di que é o mítico porto dos Ártabros, citado polos xeógrafos clásicos gregos Estrabón e Ptolomeo, lugar de embarque do ouro e estaño galegos. A lenda xacobea sobre esta cidade fala de que o delegado romano fixo prisioneiro aos discípulos do Apóstolo Santiago, que se liberarían milagrosamente despois de que o mar, como castigo divino polo seu apresamento, asolagara á lendaria Dugium.
Outras das cidades máis citadas son a de Beria ou Veria, afundida baixo a lagoa de Cospeito, pertencente ao territorio habitado polos míticos baluros, na Terra Cha lucense, comarca na que tamén, segundo as lendas populares, están asolagadas a de Buriz, en Vilalba, e as de Trasparga e Boedo en Guitiriz; a de Reirís, desaparecida na lagoa do Carregal en Corrubedo (Ribeira); as sumidas en Doniños (Ferrol); Pantín (Valdoviño); O Roxal (Neda); Brandomil (Zas); Estebañón (Viveiro); Lagoa Sacra (Forcarei); Portocelo (Xove); Lagoa de Alcaián (Coristanco); na praia do Orzán da Coruña, da que Lugrís di que tiña cen torres de ouro con campás de sal e unha praza porticada de tres días de andadura de largo pavimentada de ámbar; Carracedo (As Pontes); Os Curbeiros (Friol); Montouto (Mondoñedo); O Carballiño; Pozo de Lago (Maside, Ourense); a lagoa das Xarfas, tamén coñecida como lagoa de Louro (Muros); na lagoa da Antela, onde está a mítica Antioquia fundada polo lendario heroe grego da Ilíada Antíloco, emigrante da guerra de Troia, asolagada por Xesús por negárselle a esmola que pedía; Gomorra, na ría de Corcubión, que desapareceu mentres os seus habitantes celebraban unha gran comellada; Vilaverde, fronte á praia dese nome en Moraime (Muxía); a Fonte de Ricamonde (Carnota), onde seica quedou sepultada unha vila romana; as de Valverde, na praia de Corme e na lagoa de Traba, en Laxe; ou a de Galilea (diante do litoral de Arteixo, A Laracha, Carballo e Malpica. Outros versións sitúana na lagoa de Baldaio), cidade que, segundo estas lendas populares, fora asolagada porque a veciñanza se negara a darlle pousada a Xesús cando veu predicar por esta parte do mundo xunto con San Miro e Santa Mariña.
Non deixa de ser curioso que, gran parte das lendas referidas a todas estas cidades cubertas polas augas, repiten os tradicionais nomes de Valverde e Lucerna que, polo que nos conta Manuel Murguía, proceden dunha pasaxe da Vida de Carlomagno descrita na Crónica de Turpin, un dos libros que forma parte do Códice Calixtino, onde se conta a destrución da cidade de Lucerna, situada no Valle Verde (Valverde) e onde, por mor da difusión desta Crónica ou pola propagación dos romances, a lenda espallaríase máis tarde por numerosos lugares de Galicia.
Tratábase dun tema mítico, cristianizado no medievo, orixe dunha morea de lendas semellantes por todo o mundo cristián onde, un dos principais compoñentes que acompañan a estes contos ou lendas, é o inmediato castigo de Deus asolagando as cidades por mor dos pecados dos seus moradores, case sempre abandonados ao desenfreo e ao paganismo, e tamén por non auxiliar ao seu fillo, á Virxe, San Pedro, Santiago ou outro santo, ao tempo que procura a salvación das persoas caritativas, e queda como testemuño o son das campás emerxendo cara á superficie a través das augas, símbolo eterno do castigo divino ao pecador.
E como non podía ser doutro xeito, na Laracha, concretamente no lugar de Bragunde, na parroquia de Lendo, tamén temos a nosa propia lenda sobre unha cidade asolagada ou soterrada, unha lenda que recolle o profesor malpicán Xelucho Abella Chouciño no seu marabilloso libro Xeoantropoloxía mítica da Costa da Morte, onde nos conta que... “Na braña O campo da fraga de Bragunde, topónimo que parece incorporar o brag- (castro, cidade) céltico, no camiño que vai de Lendo (A Laracha) ó Rapadoiro (Noicela, Carballo), hai unha cidade soterrada na que vivían os mouros ou os xentís, e que garda un tesouro fabuloso. Estes xentís habitaban dúas covas debaixo do Picoto da Veiga, na lindante parroquia de Monteagudo (Arteixo). Os xentís non tiñan a onde ir á misa, polo que ordearon levantar unhas igrexas. Fixeron nunha soa noite a de Monteagudo, a de Lañas (Arteixo) e o convento de Soandres (A Laracha). Para daren servizo uns ós outros arrebolaban polo aire dunha igrexa á outra as pedras e outros materiais. Outra variante desta lenda di que as igrexas construídas nesa noite de tan alta produtividade laboral foron as ermidas da Virxe da Estrela (Monteagudo), Santa Marta (hoxe a imaxe está na parroquial de Soandres) e San Roque de Larín (Arteixo)”1.
 |
| Panorámica do lugar de Bragunde. Ao fondo as Illas Sisargas |
Bragunde abofé que é un lugar cun encanto especial. Quen sabe? Se cadra está enfeitizado por algunha que outra moura da época dos xentís. Non deixa de ser curioso, aí o deixamos caer, que algúns dos terreos existentes entre o Cruceiro Novo e Bragunde sexan coñecidos co nome das Mouras.
 |
| https://www1.sedecatastro.gob.es |
O certo é que algo máxico hai nese lugar. Un servidor cando pasa por alí co seu coche, nos días clarexados nos que o sol ilumina as augas dos Baixos de Baldaio, dende alí, dende Bragunde, dá a impresión que se poden tocar as Illas Sisargas coa punta dos dedos, e mesmo parece que se poden ver os chanzos da escalinata principal da casa grande de Galilea, a cidade asolagada que unhas versións sitúan na lagoa de Baldaio e outras diante do litoral de Malpica, Carballo, A Laracha e Arteixo.
Baixo o impulso do Concello da Laracha, hai uns días o equipo que dirixe a prezada arqueóloga Puri Soto comezou a segunda escavación do castro de Montes Claros, un xacemento dende o cal os seus antigos habitantes contemplaban a inmensidade oceánica e, con certeza, as cidades de Galilea e de Bragunde. Como a lenda conta a que os xentís tamén habitaron Montes Claros, a ver se nas devanditas escavacións que se están a realizar alí encontran algún túnel que comunique coa cidade soterrada de Bragunde, a mesma que disque garda un tesouro fabuloso. Escavade Puri, escavade!
 |
| Á dereita o lugar de Bragunde e, ao fondo, as Illas Sisargas |
FONTES:
-Abella Chouciño, Xermán Roxelio 'Xelucho' (2019): Xeoantropoloxía mítica da Costa da Morte. Editorial Toxosoutos, Noia, A Coruña.
-Alonso Otero, M.ª Leonor & Giadás Álvarez, Luís Antonio (1998): Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña.
-Fernández Carrera, Xan X. (2017): Lendas da Costa da Morte, Edicións Embora, Ferrol.
-Maceiras Rodríguez, Xabier (2017): Contos mariños de Carballo, Concello de Carballo.
1 Vid. Xermán Roxelio 'Xelucho' Abella Chouciño(2019): Xeoantropoloxía mítica da Costa da Morte. Editorial Toxosoutos, Noia, A Coruña, p. 266.
CONTOS E LENDAS DA PEDRA CERDEIRA OU CEDEIRA
Emprazada nos lindes dos municipios da Laracha e de Cerceda, e na divisoria das parroquias cercedenses de Rodís e Queixas coa larachesa de Montemaior, atopamos a chamada Pedra Cerdeira ou Cedeira, un penedo de grandes dimensións situado no punto máis alto (600 metros) desta parte da nosa xeografía, cerca dos lugares de Casaslongos (Montemaior) e de Buzarelos (Rodís).
Alí nace a Serra de Montemaior, que separa a meseta de Ordes das terras de Bergantiños, unhas comarcas que se poden contemplar dende este máxico lugar do mesmo xeito que a de Compostela, co Pico Sacro no horizonte. Nun día claro e soleado mesmo podemos ver a Torre de Hércules.
Con relación ao topónimo, queda nas mans das persoas eruditas na materia aclarar cal é a forma correcta, xa que na cartografía e documentos consultados nunhas ocasións aparece Cerdeira e noutras Cedeira.
No Catastro de Ensenada de 1752, cando mencionan os lindes da parroquia de Montemaior dise que “(…) se deslinda y desmarca principiando en la piedra blanca, desde donde camina su división a la fuente da Xesta, de aquí al mojón da Silva y fuente Seca, de allí a la piedra que se dice de Dicorredía. Y cruzando el Riachuelo de Candeiro, sube a la fuente de Cruces y viene a dar a la piedra da Agulla, de este baja por el tramo dos Bolotas, a la fuente dos Pereiros; de allí gira a la piedra Cedeira, donde se divide este término del de Santa María de Queixas (...)”
 |
| Foto da autoría de Manuel Ruibal |
En 1820, setenta anos despois de realizarse o Catastro de Ensenada, a veciñanza da contorna puido observar a un grupo de forasteiros que portaban nas cabalerías trebellos que parecían doutro mundo. Un deles non deixaba de facer medicións e de tomar apuntes nos seus cadernos. Era Domingo Fontán Rodríguez (1788-1866), ilustrado, matemático, político e xeógrafo coñecido por ser o autor do primeiro mapa topográfico e científico de Galicia. No seu magnífico traballo cartográfico Fontán, que en 1834 ía ser nomeado Director do Observatorio Astronómico de Madrid, anota: “Pena Cedeira”.
 |
| Mapa de Domingo Fontán |
Tamén resulta de interese unha información publicada no verán de 1890 na Gaceta de Galicia: Diario de Santiago da que soubemos grazas á inestimable colaboración de Manuel Ruibal, infatigable investigador do patrimonio cultural e inmaterial da bisbarra. Nun artigo titulado “La expedición a Buzarelos”, asinado por un tal Chichito na vila de Ordes o 6 de xullo dese ano, o autor describe con detalle unha “expedición científica que bajo la dirección del ilustrado Notario D. Florencio Pol Ramos España se organizó en esta villa (...)”. Como tesouriño que é do noso pasado, deseguido transcribimos uns parágrafos dese marabilloso documento:
“(...) Terminada esta exploración pusiéronse de nuevo en marcha los expedicionarios, atravesando las, aunque agrestes, pintorescas parroquias de Bardaos y Rodís, llegando a la falda del famoso Monte de Buzarelos, nombre que toma de la aldea más próxima perteneciente a la referida de Rodís en el Ayuntamiento de Cerceda, a las ocho y media de la mañana, hora en que se sirvió el desayuno consistente en café y roscas cual 'marinos pur sang'.
Hecho un pequeño descanso púsose en el Pilar geográfico a que se llama Torre de Buzarelos y que tiene unos seis metros de altura por nueve de base, la bandera española, y preparándose los anteojos, barómetro y brújula para poder divisar el panorama, hallar la altura sobre el nivel del mar y orientarnos obteniendo resultados muy satisfactorios apesar del nebuloso del día.
A las doce en punto despejóse algo el horizonte y entonces pudimos distinguir perfectamente el Pico Sacro que parecía muy bajo ante nuestra vista, la Torre de Hércules, Peña de la Marola, entrada de la ría del Ferrol, Islas Sisargas y su faro, el Monte blanco de San Adrián de Corme, entrada de la ría de Malpica y una fábrica de salazón, famoso monte Bocelo, límite de los Ayuntamientos de Boimorto, Sobrado y Mellid y entre la porción inmensa de espacio un buque velero, cuyo rumbo era de Sur a Norte y más que nuestra vista alcanzaría si la nebulosa que en el horizonte se destacaba no nos lo impidiera.
La altura a que nos hallábamos, sobre el nivel del mar a las cuatro y veinte minutos de la tarde, era de 418 metros y la graduación termométrica acusaba 21º centígrados; la distancia de Buzarelos al mar en línea recta es la de trece kilómetros al Norte y la meseta tiene una extensión de cuatrocientos metros próximamente.
Llegada la hora de comer empezó la animación y los suculentos manjares con el aditamento del sabroso néctar del Ribero, dieron alientos a los alegres y decididos excursionistas para comenzar de nuevo, después de saborear un riquísimo moka, copas de rom, cognac y cigarros, a templar las guitarras y otros instrumentos rindiéndose no pequeño tributo a las dioses Tersípcore y Orfeo.
(…) Olvidábaseme decir que junto al monte de Buzarelos y a la parte Norte, existe un peñasco inmenso denominado Pedra Cerdeira, dividido al parecer por una descarga eléctrica que al seccionarlo despidió una parte grandísima a más de treinta y dos pies de distancia. En dicha peña y en la cara que mira al aire indicado grabóse la inscripción conmemorativa de la gira (…) ”1.
Manuel Ruibal tamén nos falou dalgunhas lendas relacionadas co penedo protagonista das Crónicas da Laracha desta semana: “dise que no seu cumio hai un serpe e un mapa gravado e que había unha moura vivindo nela. Tamén hai outra lenda que di que na Pedra Cerdeira aparecía a galiña dos pitos de ouro na noite de San Xoán”.
Outra lenda asociada á Pedra Cedeira ou Cerdeira é a que recolleu nos anos 90 pola zona de Culleredo Lois Vilar Hermidas, outro infatigable investigador do patrimonio cultural e inmaterial da bisbarra. A lenda di que un veciño de Montemaior atópase por casualidade a un militar na Coruña. Este pregúntalle, xa que é de Montemaior, se coñece a Pedra Cedeira. Dille que si. O militar vai por alí con tres mulas variadas de escopetas, explosivos, etc. Pasa pola casa do veciño e levan a carga das mulas ata a pedra. Fanas explosionar e aparece un burato todo cheo de cornos de cabra que cargan nas mulas. Dóulle tres ao veciño e dille que os bote na borralla da lareira. Ao botalos, os cornos toman unha cor dourada, descubrindo que era ouro.
Se sabedes outros contos ou lendas desta pedra (ou doutros lugares da Laracha) contactade con nós por favor. Como dicimos sempre, non debemos esquecer que a memoria é o que nos configura como seres. Coidemos este tesouro!
Ata a semana que vén!
____________
1 Vid. Gaceta de Galicia: Diario de Santiago, 7 de xullo de 1890, p. 1.
LENDAS DO LUGAR DA TEIXOEIRA: A TELLA, OS OVOS E A VIGA DE OURO
As lendas forman parte importante da riqueza cultural dos pobos, que teñen nelas un dos tesouros máis valiosos do seu pasado. Pertencen, como os contos, ao acervo literario popular, transmitido oralmente durante séculos, mais manteñen con aqueles algunhas diferencias destacables. Os contos non teñen unha localización concreta e son intemporais; as lendas, polo contrario, están sempre referidas a un lugar e un tempo definidos, ademais de teren algún tipo de significado sobrenatural, con alusións frecuentes a poderes extraordinarios.
Este é o caso da lenda da tella de ouro, da que nos falou a señora Consuelo Vilas Díaz en febreiro de 2023 á arqueóloga Puri Soto e a un servidor. A señora Consuelo, que nos recibiu na compaña da súa familia coa maior das amabilidades no seu domicilio do lugar da Teixoeira, na parroquia de Cabovilaño, rememoraba os tempos da súa xuventude dicindo que… “eu sentíalle a mamá, que en paz descanse, que por aí había o camiño do lugar das Xestas á Laracha”. Nese camiño seica había unha muller agardando a que pasara alguén por alí, alguén que lle axudara ao que ela precisaba. Entón, veu unha muller e díxolle:
-Mire, vostede pódeme facer un favor?
-Señora, eu vou para a miña casa! Pero bueno… a ver logo, que lle teño que facer?
-Mire, eu din a luz estes días, pero non teño leite no peito para darlle ao meu meniño!
-Ai!, iso claro que llo podo facer. Eu tamén tiven un cativo estos días, así que podo darlle de mamar ao seu fillo.
-Pois daquela faga o favor e acompáñeme.
Foi con ela, deulle de mamar ao meniño, e cando xa marchaba díxolle a anfitroa a outra muller:
-Moitas grazas señora; espere vostede un momentiño.
-Ai! Non podo enredar moito, que tamén teño que atender ao meu neniño.
-Non se preocupe, que non a vou a enredar nada!
Uns intres despois botoulle algo no mandil, algo de certo peso que non sabía moi ben o que era. Ao marchar de alí, no camiño cara a súa casa, mirou o que lle dera a outra muller. Levaba o agasallo no regazo. Mirouno ben e... non daba crédito do que estaba vendo:
-Ai meu Deus! Pero esta muller deume cachos de ouro!
Cando chegou á casa díxolle ao seu home:
-Mira o que me deron polo camiño!
-E iso que é?
-Son tellas rotas e son tellas de ouro. Deumas unha señora que me estaba esperando no camiño e dixo que tiña un meniño e que non tiña leite no peito para darlle de mamar.
 |
| Fabulación duns cachos de tellas de ouro (Brais Maceiras) |
-¿E por darlle de mamar ao neno deuche todo este ouro?
E entón seica dixo ela:
-Ai, eu non sabía o que me daba!
Despois de contarnos a lenda, a señora Consuelo, que naceu na propia casa onde nos recibiu, dixo que “esta historia sentinlla moitas veces a mamá e eu preguntáballe se era verdade; se foi certo ou non eu non o sei, pero a señora que recibiu o ouro seica contaba o que realmente lle pasara”.
Pepe Ambroa, marido da señora Consuelo e natural do lugar de Formelle, tamén na parroquia de Cabovilaño, contounos outra versión da mesma lenda, unha versión que troca os cachos de tella por ovos.
A lenda contada por Pepe iniciase do mesmo xeito que a de Consuelo. Despois de que a muller lle deu de mamar ao meniño da outra, esta, moi agradecida, díxolle:
-Ai!, meu Deus, non sei con que pagarche este favor que me acabas de facer. Mira, pon o regazo que che vou dar algo!
E a muller abriu o mandil e a outra botoulle uns cantos ovos no regazo!
-Bueno, pois moitas grazas!
-E, se pode, veña darlle a tetiña ao neno outro día -dixo a outra.
A
que lle deu de mamar ao meniño marchou e, ao chegar á casa, levou
unha enorme sorpresa xa que os ovos cos que fora agasallada agora non
eran de casca… agora eran ovos de ouro!
A muller seica volveu máis veces pola casa da outra, e esta como lle daba ouro, aquela tiña ansia de darlle de mamar ao meniño.
Pepe Ambroa recordaba o que lle contaba seu avó: “Coñécese que era xente potente, dicía meu abuelo”. O señor Pepe asocia esta lenda a outra das máis correntes do noso país que se repite con pequenas variantes en moitos lugares da xeografía galega: a da viga de ouro.
 |
| Pepe Ambroa e Consuelo Vilas (Cortesía da súa neta Judith) |
“Claro -comenta Pepe Ambroa- se cadra alí había ouro porque incluso dicían que había dúas vigas dentro. Unha disque era de ouro e a outra de arsénico. As dúas xuntas non eran compatibles. E daquela cando quixeron levantar a de ouro…
-Ai! Non podemos levantala que interrumpimos a que nos está fastidiando ao lado!
E disque esta viga de arsénico aínda continúa alí e ninguén quere quitala por medo a que haxa algunha desgracia! A viga de ouro seica está ao carón da outra pero é difícil chegar a ela polo perigo que ten a de arsénico. Se cadra, para que ninguén fora alí, dicían esas cousas para meter medo. Eu sempre escoitei que a viga estaba enterrada aí (refírese a Montes Claros) e supoño que máis de un xa foi mirar!
O señor Pepe conclúe dicindo que “uns dicían que lles pagaban con tellas de ouro cando chegaban alí a facerlle calquera axuda á señora que había alí nos Castros e que lles pagaban en cachos de tella, pero en vez de ser tella eran anacos de ouro… eu esto sentíallo a meu abuelo”.
Non perdamos a memoria do pobo que somos!
A memoria é o que nos configura como seres; conservemos este tesouro!
Ata a semana que vén!
A LENDA DO ZAPATEIRO, A MEIGA E O CAMPO DE COIRO
Como ben sabedes, a noite de San Xoán está chea de misticismo e maxia. Dende tempos inmemoriais dise que, na noite de meigas, o mundo terreal e o máis alá comunicánse permitindo espantar aos malos espíritus, o mal de ollo e as meigas.
Mais tradicionalmente esta noite tamén é o momento de dar a benvida á estación estival, de celebrar a vida, as colleitas e a fertilidade.
Crese que esta celebración ten a súa orixe nas culturas pagás que recibían o solsticio de verán, o día máis longo e a noite máis curta do ano, prendendo cacharelas e preparando augas con herbas que servían para afastar ás bruxas e o mal de ollo.
Pois ben, nas Crónicas da Laracha desta semana, a poucas horas da noite de San Xoán, compartimos con todas e todos vós unha lenda recollida pola escritora ourensá Dora Vázquez na súa novela Bergantiñá, unha lenda que transcorre na parroquia de Coiro.
 |
| Panorámica de Coiro dende o lugar do Loureiro |
Dora Vázquez naceu en Ourense o 21 de agosto de 1913. Os seus primeiros estudos foron na Coruña, onde viviu desde os seis ata os trece anos polo destino de seu pai, que era funcionario de Correos. Fíxose mestra nacional e exerceu en Teimende (Ourense) durante 18 anos. A súa profesión achegouna posteriormente ata a nosa bisbarra, concretamente ata a parroquia de Larín (Arteixo), onde tamén imparte clases o seu marido Antonio Rodríguez, el na unitaria de nenos e ela na de nenas.
Dora Vázquez ía exercer de mestra en Larín durante 15 anos. A escola unitaria de nenas estaba no lugar de Mirón, nun local que era propiedade de Maripepa da Estanqueira, muller que, na figura de Marixuana, convertiríase na protagonista da novela Bergantiñá… porque Dora, ademais de mestra, era unha muller cun enorme potencial artístico.
 |
| Imaxe de Dora Vázquez na súa etapa en Larín |
Escritora de poesía, teatro e narrativa fundamentalmente en galego pero con obra tamén en castelán, ten colaborado con diversidade de artigos en medios como Vida Gallega, Faro de Vigo, El Ideal Gallego, La Voz de Galicia, La Región ou La Noche, diario no que en 1962 publicou un artigo sobre a Feira das Cereixas de Paiosaco que, no seu momento, xa compartimos nesta bitácora. Dora Vázquez faleceu en Ourense o 23 de setembro do 2010.
Deseguido compartimos a lenda publicada na novela Bergantiñá, unha xoia na que Coiro ten verdadeiro protagonismo:
“(…) pasaban os días e chegou o San Xoán. Na véspera, as casas dos lugares tiñan un pintoresco aspecto. Por portas e fenestras e beiriles aparecían ramallos de herbas diferentes e floridas. Era bo que recibisen o resío da noite do Santo, pensaba Marixuana namentres ía poñendo tamén os seus por fóra da casa, metendo os talos entre os buracos das paredes e das tellas que caían cara o camiño. Polo San Pedro tería que recollelos co abrente e gardalos ben na arca para remedios.
Deixou o máis bonito e florido para embaixo da súa fenestra. Era o máis recendente: herbas de Santa María, fiunchos, bilitroques, caraveis… toda unha gama de cores entre as herbas. De súpeto, recordou que era un dito moi corrente entre os labregos que naquela noite sanxuaneira todas as meigas ían a Coiro. Ela enxamais estivera nese lugar pero, en troques, sabía un conto que lle contaran sendo aínda rapaza. Non era moi limpo que dixera, pero, como era do demo burlado, a ela gustáralle porque parecéralle churrusqueiro. Mirando para a porta enfeitada, lembrou o conto, que era dista maneira:
Tratábase dun zapateiro que vivía de pousada na chouza dunha vella mulleriña. A vella tiña unhas facións estrañas. Fraca e engurrada, case sen dentes a boca, cos ollos afundidos nas concas e a nariz en forma de gancho. Unha noite, precisamente na véspera dun San Xoán, o bo do zapateiro que velaba traballando, albiscouna sorprendido. Eran as doce en punto. Ela, negra toda como as noitebras, facía na lareira uns signos ao par que pronunciaba unhas verbas que el enxamais oíra: “Dous ir, e dous vir”, dicía. E coa mesma, engarrouse á gramalleira dos potes, e subindo por ela enriba levando a vasoira na man, desapareceu polo tellado.
Ao zapateiro antollóuselle faguer aquilo mesmo que acababa de facer a vella. Colleu a cadea, fixo os signos e dixo as verbas, e atopouse voexando polos aires cara o campo de Coiro. Aló estaban axuntados en reunión todos os bruxos e meigas, bailando con moito esparcimento ao redor do demo maior, que estaba no medio. Ao chegar o zapateiro, algunhas bruxas vírono e chegáronse ata el.
-Ai! -exclamou unha, admirada- Un bruxiño novo!
O zapateiro tivo medo de que a pousadeira o recoñecese. Pero ela estaba moi entretida choutando xunto do demo maior. Todas elas puxéronse a cantar e bailar coas xestas nas mans, ata que o diaño as mandou que se estiveran quedas. Entón, co rabo ergueito, foi dando de espádoas unha volta polo seu redor, para que cada meiga lle bicara debaixo.
Mais, o artesán non se sentiu disposto a aquela cerimonia. Lembrouse ledamente de que levaba a subela de coser a sola no peto do mandil. Cando o demo chegou onda el, cravoulle resoltamente a punta no traseiro debaixo do rabo. O diaño choutou vivamente, e díxolle de mal talante voltándose de cara para el:
-Señor bruxo… Para outra romería, veña vostede mellor afeitado…
O conto finaba así. Marixuana sorriuse. Lembrouse de que cando o oíra por vez primeira, estaba a súa irmanciña con ela. Ríranse moito as dúas apañando nas pinas, coa rapaza que lle lo contara namentras tomaban un apouso (…) 1
 |
| Portada da novela Bergantiñá |
____________
1 Vid. Dora Vázquez (1971): Bergantiñá (Novela Galega), La Región, Ourense, pp. 72-73.
Ningún comentario:
Publicar un comentario