xoves, 30 de xaneiro de 2025

PERFECTO COLLAZO AMADO, O MESTRE DA ESCOLA DE ERBOEDO (2ª parte)

  Rematada a Guerra Civil, Perfecto Collazo tivo que agardar a que o seu título de mestre, do que xa tomara nota de razón en 1933, fora recoñecido xunto con outros moitos tras recuperarse as actas que se depositaran durante aqueles duros anos nos sotos do Banco de España da Coruña, circunstancia que motivou unha nova anotación de toma de razón en 1939 e, deste xeito, poder optar a unha praza en propiedade.

 Tras estos condicionantes, o seu primeiro destino para exercer maxisterio foi na escola da parroquia de Sedes, no municipio de Narón, á cal o mestre de Erboedo se refería como “a feira do trece”. Precisamente alí Perfecto ía realizar, como pasatempo ocasional, os seus primeiros experimentos mineiros, dando de alta algunha que outra cata na compaña dun amigo sobre o que, segundo a súa familia, nunca comentou o nome e a dedicación. O mestre e seu “socio” non obtiveron resultado positivo algún en Narón. Seguramente que se aventuraron neste pasatempo a causa da febre do volframio que naquel mesmo intre se vivía na súa comarca natal de Bergantiños.

   Posteriormente, para estar cerca de seus pais e irmáns, Collazo solicitou o traslado á escola de Lemaio, onde xa estivera anos antes e que estaba situada na recta de Proame. Segundo non apuntou a súa familia, tamén parece ser que estivo como interino en Larín (Arteixo) e Coristanco entre 1941 e 1943.

 

Perfecto Collazo Amado nos anos 40-50 (Cortesía da súa familia)

   Ao tempo que desempeña a súa vocación como interino por distintos lugares da provincia, tamén prepara as oposicións ao Maxisterio Nacional polo tribunal da Coruña, obtendo praza por oposición en 1945 para a escola da Ponte do Porto, en Camariñas. A súa chegada a esta localidade descríbea con certa dose de humor no capítulo “Rir sen ganas e con elas” do seu libro “Contos e conversas da nosa Terra”, capítulo que podedes ler deseguido grazas á amabilidade da súa familia, que nos permitiu compartir este tesouriño con todas e todos vós:

Corría a última metade da década de 1940. Estaba eu recén nomeado mestre da vila da Ponte do Porto. A segunda viaxe que tiven que facer a aquel pintoresco e fermoso lugar partiu da Cidade de Cristal. A Empresa Guillén era a encargada do transporte de viaxeiros a aquela comarca. O empregado que despachaba os billetes detrás da ventaniña, entón pouco amable, díxome:
-O coche está completo. Eu non podo servir máis billetes. Enténdase co revisor e a ver se lle consigue sitio.
O itinerario tiña que percorrelo en dúas etapas: Coruña-Vimianzo, Vimianzo-Ponte do Porto. Esta última, de 10 quilómetros, de longo, de non encontrar algún vehículo de casualidade, tiña que salvala a pé, é decir, andando. Por outra banda, aquel día estaba de rigoroso inverno. As chuvieiras non cesaron en todo momento.
Faltaban poucos minutos para a saída daquela tartana, que funcionaba a gasóxeno, alimentado con carbón ou, a falta deste, con carozos de millo. Xa estivera ao servizo do exército de Franco durante a Guerra Civil. Tódolos viaxeiros se situaron na berlina ata deixala completa. Ninguén se sentou no interior. Daquela, estos coches estaban divididos en dous apartamentos: berlina e interior, correspondentes a primeira e segunda clase. Na berlina viaxaban os ricos e presumidos; no interior, os pobres e tacaños, porque o billete costaba algo menos. Aqueles considerábanse a si mesmos coma a crema da sociedade e calificaban a estoutros coma a quincalla da mesma. O chofer acendeu o motor e o coche comezou a acanear todo coma se tivera medo de ser incapaz de salvar aquel longo percorrido. Entón acerqueime ao revisor e supliqueille un sitio dentro do armatoste, aínda que fora de pé. Este, no cal a amabilidade brillaba pola súa total ausencia, espetoume o seguinte:
-Vostede non pode ir, que non hai sitio.
-Eu son funcionario do Estado e teño que cumprir co meu deber. Para ir andando é moi lonxe -díxenlle con certa enerxía para convencelo.
-Manda carallo con esta xente. ¿Pero non lle dixen a vostede que non hai sitio? Eu non podo estricar o cacharro este porque non é de goma, senón que é de ferro e de latas todas enfurruxadas ¿Entende? Eu non sei como lle vou decir as cousas para que comprenda.
-¿Pero cómo se atreve a decir que non hai sitio se o interior está completamente baleiro?
-Nesa parte non pode ir ninguén porque está sen piso. O único que poder facer vostede é viaxar na baca, pois alí ata agora non vai ninguén.
-¿Pero vou ir alí ata Vimianzo con este tempo tan invernoso que corre? Terían que enterrarme mañán.
-Pois , amiguiño, non lle queda outra alternativa: ou viaxa na baca ou se queda en terra.
Xa o conductor tiña todo preparado para arrincar cando o revisor, despois de falar cos viaxeiros da berlina, veu dereito a min e díxome:
-Mire ho, vaia na baca ata Carballo. Alí apéase un capitán da Garda Civil e pasa vostede a ocupar o sitio del. Pero suba rapidiño que vai arrincar o coche.
Senteime na baca. A altura de Pastoriza comezou a orballar. Abrín o paraugas. Como xa levaba a gabardina vestida e o coche corría pouco, engruñado, empuñando o paraugas fronte a choiva, funme defendendo dela. Pero ao entrar en Carballo, por aquela costa abaixo, o chofer parece que quixo presumir de que o coche non era tan malo como pensaban os carballeses, acelerou de tal maneira que se non cerro o paraugas, co roce do vento, se me esbardallaba todo. Aquela curta distancia foi suficiente para deixarme a gabardina toda empapada por diante.
Na capital de Bergantiños o coche facía una parada dun cuarto de hora. Alí baixei da baca e entrei a ocupar o asento baleiro que deixara o garda civil. A berlina, debido a diferenza de temperatura existente entre esta e o cupé, parecía un forno. Os asentos non eran numerados e os viaxeiros iamos coma as sardiñas na banastra.
O vento procedente da parte de Fisterra, polo xeral, trae case sempre chuvieiras suaves e miudiñas que en Galicia lle chamamos orballo ou calabobos. Pois así ocorreu tamén todo aquel día. Pero ao chegar a Agualada, o cambiar o vento para o Vilán, veu semellante treboeiro que mesmo ao chofer lle costaba traballo ver a estrada debido a cantidade de auga que baixaba polo parabrisas. Entón empezou tamén a chover na berlina. Nen corta nen perezosa, unha señora, que podíamos decir de alto copete porque parecía pertencer a esa aristocracia que se ve obrigada, debido ao seu status, a vivir prisioneira no mundo rural, abriu o seu paraugas para defenderse da goteira que, a bo ritmo, caía enriba do seu dourado peinado. Unha gargallada xeral rompeu dentro da berlina. Un señor que ía fronte a ela houboselle de dislocar a queixada de tanto que abriu a boca a rir. Aínda dalí a un bo anaco seguía retorcéndose e tapando a boca co moqueiro.
Con esta distracción, o percorrido ata Vimianzo fíxose máis curto. Seguía chovendo a cántaras. Eiquí tiven que deixar o coche de liña e tamén aqueles viaxeiros que tan alegres fixeron aquel anaco de distancia, sobre todo, a do peinado dourado.
Dende esta vila ata Ponte do Porto non había servizo público de viaxeiros. Se non aparecía algún vehículo de casualidade, había que salvar a distancia -dez quilómetros- a pé. O correo portábao un señor en bicicleta.
A noite estaba terrible. Golpes de vento, lóstregos, tronos e saraibadas, procedentes da parte do Cabo Vilán, sucedíanse a intervalos curtos. A primeira cousa que fixen foi encargar unha cama na fonda de Enrique coa condición de que se aparecía algún vehículo que me levase ata Ponte do Porto, quedaba rescindido o contrato.
Cun vaso de ribeiro no taboleiro, esperaba impaciente a chegada dalgún “cacharrito” procedente de calquera lugar daquela comarca, ou da Coruña, e que puidera conducirme ao meu punto de destino. Aló polas nove da noite baixou unha camioneta, procedente da Coruña, e, deixando a estrada xeral que conduce a Fisterra, enfilou a estrada que se dirixe a Ponte do Porto e a Camariñas. No cruce destas dúas estradas, parou. Entón fun correndo, desafiando o vento, as saraibas, os lóstregos e tronos ata chegar á devandita camioneta.
-Por favor, ¿poderían levarme ata Ponte do Porto?
-Na cabina, como vostede ben ve, non hai sitio, pois case imos uns enriba doutros; pero mire a ver se pode meterse na caixa. Se é de que atopa sitio, nós non temos inconveniente en levalo- dixo moi amable o conductor.
-Entón espéreme unha miaxiña mentres vou levar un recado alí á fonda. Veño deseguidiña.
-Non tarde; levamos moita presa.
Non mirei se había sitio. Iría aínda que fora colgado na camioneta. Rapidamente cheguei á fonda.
- Por favor dispoñan da cama que lles encarguei. Marcho agora mesmo nunha camioneta. Se vostedes queren, eu págolles a cama. Ao mellor perderon de darlla a outro.
-¡Ai, señor, por favor non diga iso, caramba! ¿Cómo lla imos a cobrar se vostede non a usou nada? Váise tranquilo -dixo moi amable a dona de Enrique.
Rápido coma un lóstrego, cheguei perto da camioneta. Na caixa non había sitio. A baldeira de atrás estaba aberta en posición horizontal e suxeitada aos dous lados polos extremos, co fin de ampliar o piso da caixa. Dentro non había un só cornecho onde poidera meterme. Os viaxeiros e as caixas de mercancía non deixaban un oco libre. Colguei o paraugas do pescozo e, con el á espalda como fan os campesiños, apoiei as puntas dos pés na baldeira, agarreime fortemente coas mans ao toldo que cubría a caixa do vehiculo e, deste xeito percorrín aquela distancia. Aínda que as treboadas non daban tregua, eu, coa gabardina vestida e o coche en dirección contraria a do vento e a da chuvia, non me mollaba.
O malo foi o chegar a un lugariño que lle chaman Braño. Alí parou o vehículo. Dous viaxeiros trataron de saír para apearse. Ían sentados enriba das caixas de mercancía. Para saír armaron un pequeño revoltixo o ter que facer erguerse a outros que tamén viaxaban sentados do mesmo xeito. Todos eles debían ser máis altos co teito que facía o toldo. Este, no medio, tiña acumulado cerca dun metro cúbico de auga procedente da chuvia. Ao erguerse eles, coas cabezas empuxaron o toldo para enriba. Como a camioneta estaba costa arriba, toda aquela cantidade de auga caeu por min abaixo, deixándome coma un pito cando cae e o quitan dunha desas pozas grandes que se forman nos días de moita chuvia.
Cinco mulleres estraperlistas que viaxaban na mesma camioneta, tres de mediana idade e dúas máis mozas, houbo de pasarlles coma ao viaxeiro da berlina: estiveron a punto de darlles un ataque de risa. Unha delas, con palabras entrecortadas, dicía:
-Mirade, mirade como quedou este señor. Parece un pito cando o sacan dun caldeiro de auga.
Eu tamén facía esforzos para rirme co fin de darlle color axeitado o conto; pero aló por dentro de min circulaba unha procesión en sentido contrario. Moi poucas veces ten un ocasión de rirse de si mesmo.
Por fin chegamos a Ponte do Porto. Seguía chovendo arroios. Aínda que resulte paradóxico, tiven que quitarme a gabardina. Tan empapada estaba, que de seguir con ela vestida non me deixaba fiaño enxoito na miña roupa interior. Entón aquelas mulleres dobraron as gargalladas, dicindo en ton xocoso:
-Pero santo de Deus, chovendo como chove, ¿cómo quita vostede a gabardina?
-Porque estou suando a chorros con tanta calor -contestei tamén en ton de broma e facendo esforzos para rirme.
Imaxe antiga de Ponte do Porto (www.todocolección.net)
Ríndome sen ganas, despedínme daquelas veciñas que aínda non coñecía debido o pouco tempo que levaba naquela vila, e dirixinme ao meu hospedaxe. Non quería que ninguén se enterase do conto. As estraperlistas que tanto se riran a conta miña, non sabían aínda quen era eu. Coa gabardina na man, apartándoa de min porque me mollaba máis que a mesma chuvia que caía do ceo, moi paseniñamente, entrei na miña pousada. Era unha casa particular. Non había máis hóspedes que eu. Detrás da porta da entrada, que estaba aberta naquel intre, había un colgadeiro. Alí deixei a miña gabardina. Ninguén se enterou, ata entrar na cociña, que chegara eu.
-Boas noites -saudei.
-Boas nolas dea Deus. De momento están ben malas. ¿Vostede non trouxo paraugas? -preguntoume a dona da casa.
-Si, señora.
-Entón non ben mollado -afirmaron a filla e maila sobriña que estaban ceando.
-Non -mentín eu.
-¿Vostede quere cear agora ou parécelle moi cedo? -preguntou a dona da casa.
-Cando vostede queira. Se pode ser agora; mellor; porque veño un pouco canso e teño gana de irme a deitar.
O que tiña eu eran ganas de irme a mudar a roupa exterior e interior que tiña no armario da miña habitación; pero quixen cear antes para que non sospeitasen que estaba mollado coma un San Bieito. O traxe e a camisa, de cor escuro, que levaba postos disimulaban a molladura.
Antes de servirme a cea, a dona da casa foi cerrar a porta da rúa. Debaixo da gabardina viu unha poza colosal. Ao voltar para a cociña, sen rir, dixo:
-Pero vostede ten que estar mollado coma un pito, pois a súa gabardina, en tan pouco tempo, xa ten feito unha boa poza detrás da porta onde a colgou.
Apalpándome a chaqueta polos ombreiros, engadiu:
-Vaia, vaia mudar a roupa, que boa falta lle fai. É moi mala cousa estar parado coa roupa mollada. Cando acabe, baixe a cear.
Eu non puiden negar a verdade. Entón aquelas rapaciñas, filla e sobriña, comezaron a rir a gargalladas. Despois de cear, conteilles o ocorrido na viaxe. Tódolos da casa rían con máis ganas que antes de coñecer tódalas peripecias ocorridas durante o percorrido. Sobre todo, aquelas dúas rapaciñas, que non pararon de rir durante varios días cando me vían. Algunhas veces, cando se acordaban do conto, rían soas. Eu ben as oía dende a miña habitación. Contaxiado coa risa delas, tamén cheguei a rir con ganas”.1
 

(...CONTINUARÁ)


______

1 Vid. Perfecto Collazo Amado (1997): Contos e conversas da nosa Terra, Capítulo “Rir sen ganas e con elas”, pp.133-140, Autoedición.

venres, 24 de xaneiro de 2025

PERFECTO COLLAZO AMADO, O MESTRE DA ESCOLA DE ERBOEDO (1ª parte)

  Hai uns días rematamos a lectura de “Contos e conversas da nosa Terra”, libro editado en abril de 1997 no que o seu autor, o mestre larachés Perfecto Collazo Amado, revolvendo no caixón dos seus recordos, reflicte a verdadeira realidade do carácter e idiosincrasia das xentes da aldea da época que lle tocou vivir. 

Perfecto Collazo Amado na década de 1990

Portada do libro "Contos e conversas da nosa terra", da autoría de Perfecto Collazo Amado

   Fillo de pais labregos, Perfecto sentiu toda a súa vida un profundo amor por este sector social que el consideraba pouco apreciado a través dos tempos a causa, segundo a súa opinión, do baixo nivel cultural que a inmensa maioría dos traballadores do agro tiñan naquela época. Por ese motivo o noso protagonista cría que a redención do campo galego estaba na elevación da súa formación cultural e tecnolóxica, como así o demostrou ao longo de medio século da súa vida adicándose con todas as súas forzas á formación da xuventude da aldea. Ben claro o xustifican os centos de alumnos e alumnas que recibiron as súas ensinanzas e o recordo nunca esquecido, que aínda reina nos lugares donde exerceu a súa docencia.

   Perfecto nace no lugar da Pereira, na parroquia de Erboedo, o 24 de maio de 1913. Era o segundo dos nove fillos que tiveron Ramón Collazo Vázquez e Carmen Amado Salgado. Catro dos rapaces, Francisca, José, María e Dolores, morreron de moi cativos. Os outros cinco, Manuel, Perfecto, Cándida, Mercedes e Ángel, pasaron a súa infancia e xuventude na Pereira botando unha man na casa ata que uns foron abandonando o niño familiar e outros quedaron alí. Andando no tempo Ángel íase converter no párroco de Ardemil (Ordes) e posteriormente de Loureda, freguesía arteixá na que estivo case medio século. Manuel e Mercedes morreron solteiros e sen descendencia. Os que si a tiveron foron Perfecto e Cándida. Precisamente un dos fillos de Cándida -José Manuel Suárez Collazo- rexenta na Pereira a Granxa O Rosal, coñecida pola súa produción de leite de vaca pasteurizada.

 

(mapas.xunta.gal)

Vista aérea do lugar da Pereira (mapas.xunta.gal)

   Tras realizar os estudos primarios e o bacharel, Perfecto estuda Maxisterio en Santiago de Compostela, carreira que remata en 1932. Os seus primeiros pasos como docente efectúaos nunha escola habilitada do Mosteiro de Soandres facendo substitucións como interino. Curiosamente, don Manuel Mallo Mallo, natural do lugar de Paredes (Erboedo) e párroco de Soandres desde 1979, contounos que o mestre da Pereira “era moi boa persoa; con el aprendín as primeiras letras na casa grande do Igrexario, que era o lugar onde se facía escola antes de que os veciños construíran o colexio de Erboedo. Eu tamén fun alumno seu na escola de Coiro. Se non recordo mal, fun alí porque se debía estar construíndo en Erboedo e por iso os rapaces da miña parroquia fumos durante un tempo á escola de Coiro”. Don Manuel Mallo tamén nos confesou que “eu puiden estudar grazas a insistencia que Perfecto lle fixo a meus pais. Sendo neno recordo que á saída da misa gustáballe falar cos seus veciños e seguramente foi nesas conversas onde convenceu a meus pais para que eu estudara, e eles, con moito sacrificio, así o fixeron”.

  A finais de decembro dese ano de 1932 o seu nome aparece entre os aspirantes a interinidades de escolas nunha listaxe publicada polo “Consejo provincial de Primera Enseñanza”. O seu primeiro destino oficial como mestre interino ía ser no seu municipio de nacemento, concretamente na parroquia de Lemaio:

Maestros Interinos
Para las escuelas de la provincia de la provincia de la Coruña que se indican han sido nombrados los maestros siguientes:
Don Perfecto Collazo Amado, para Lemaio, en Laracha (...)1

   Nesa época o noso homenaxeado aínda tiña pendente cumprir coas obrigas castrenses e, por tal motivo, en xuño de 1934 dase de alta na Caixa de Reclutas número 50 da Coruña.

   A consecuencia da Guerra Civil, en agosto de 1936 (época na que a Delegación Militar de Instrucción Pública noméao mestre interino da escola de nenos número 1 de Arzúa) ía ser mobilizado ao rexemento de costa do monte de San Pedro da Coruña. Nesta unidade ía permanecer ata agosto de 1939, data da súa licenza como reservista. É ben curiosa a anécdota de que, obtendo o permiso de conducir desde a súa época na milicia, nunca tivo coche e nunca conduciu mais iso si, renovou puntualmente o documento ata o seu falecemento. Segundo nos contou a súa familia, a Perfecto gustáballe máis o coche de San Fernando, xa sabedes… un pouco a pé e outro pouco andando!

 

Perfecto Collazo Amado nos anos 40-50 (Cortesía da súa familia)

(...CONTINUARÁ)

 

_____________

1 Vid. El Compostelano, 15 de febreiro de 1933, páx. 1.

xoves, 16 de xaneiro de 2025

COIRO, XANEIRO DE 1928

  Nas Crónicas da Laracha desta semana damos unha voltiña pola hemeroteca e viaxamos 97 anos atrás no tempo para saber como se celebraron, naquela época, as festas patronais da parroquia de Coiro.

Ademais, tamén podemos comprobar os pasos que se daban por aqueles días nas obras dunha estrada que andando no tempo íase converter nunha das máis importantes do municipio: a vía DP- 1913 que enlaza A Laracha con Canteras El Pozo, no Corgo.

Imaxe actual da estra DP-1913

O xornal El Ideal Gallego, na súa edición do 12 de xaneiro de 1928, informaba o seguinte sobre estas dúas cuestións:

 

De Coiro (Laracha)
Según se había anunciado, se celebraron en esta parroquia los días 7 y 8 las fiestas titulares.
El primer día cantaron la misa de “Angelus” nutrido coro de señores curas que asistieron a la fiesta.
El segundo día se cantó la inspirada partitura del maestro Cantó, por los seminaristas don Carlos Beno, Luciano Canedo y maestro nacional, acompañados del armonium que tocó magistralmente el cura de Cerceda don Juan Bueno.
Ambos días, hubo la anunciada velada en la escuela nacional. Los números que más gustaron fueron la “Ronda de la faldita” cantada por las pequeñas y los realizados por los niños Vicente Canedo, Ramiro Rodríguez, Gelasio Morgado, Florentino Gómez, Pablo López, y Luciano Gómez y las niñas, Clarisa García, Francisca Martínez, Celia Canedo, Emilia Carril, Marina Suárez y Sindiña Canedo.
Fueron todos obsequiados con abundantes caramelos y el segundo día les convidó el señor cura, don Luciano Canedo, a una merienda.
El importe de lo recaudado, se invertirá en material escolar.
- - -
El día 8 por la mañana celebró sesión extraordinaria la Junta directiva del Sindicato Católico Agrario, tomando el acuerdo de dar un expresivo voto de gracias al Excmo. señor presidente de la Diputación provincial, por el interés demostrado en la continuación de los trabajos de la carretera que ha de atravesar esta parroquia que parece van a comenzar en breve plazo.
Por suscripción de los vocales de la citada Junta, se celebró el día 9 una misa rezada y se cantaron responsos por el eterno descanso del alma de don Silverio Moreda, iniciador de la citada carretera. 
Igrexa de San Xián de Coiro

martes, 7 de xaneiro de 2025

O CADRO DE CASTELAO QUE ESTIVO EN CAIÓN NA POSGUERRA

   Como ben sabedes, as Crónicas da Laracha da semana pasada dedicámosllas a Luis Varela Curbera, médico de Caión dende 1943 ata 1958. Para documentar esa crónica (tela ao teu dispor aquí: https://cronicas-da-laracha.blogspot.com/2025/01/luis-varela-curbera-o-medico-de-caion.html) contamos coa inestimable colaboración de Ángeles Souto Varela e de Maruxa Heras, neta e bisneta do médico que tiveron a ben contarnos numerosas pinceladas dos seus devanceiros e cedernos abondosa documentación da época na que Luis fora represaliado polo franquismo, ademais de algunhas fotografías dos seus familiares. Nunha destas imaxes, na que sae María de los Ángeles Varela Nogareda (nai de Ángeles), mesmo podemos ver o Caión dos anos 50.

   Mais amigos e amigas, Ángeles tamén nos falou dunha anécdota que nos parece de grande interese por coincidir estos días co 75 aniversario do pasamento de Castelao, finado en Buenos Aires o 7 xaneiro de 1950.

Castelao

    Como ben sabedes Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao, nacido en Rianxo o 29 de xaneiro de 1886, foi un intelectual galego moi comprometido coa terra e co país. Na súa persoa reuníanse as facetas de narrador, ensaíasta, dramaturgo, debuxante e político, chegando a ser a figura máis importante da cultura galega do século XX. Ademais, estudou medicina, pero habitualmente confesaba que se fixera médico “por amor ao meu pai; non exerzo a profesión por amor á humanidade". 

Castelao. "Autocaricatura", 1914, gravado/serigrafía. Colección do Museo de Pontevedra

    Para a crónica que nos ocupa hoxe ímonos centrar na súa faceta de pintor xa que, tal e como adiantamos neste espazo hai uns días, un dos seus cadros estivo durante algúns anos na casa do Rueiro das Figueiras na que o médico Luis Varela Curbera residiu coa súa familia e daba consulta en Caión nos anos 50.

Luis Varela Curbera (Cortesía da familia)

Panorámica actual da casa na que residiu Luis Varela Curbera no Rueiro das Figueiras de Caión

    Os debuxos de Castelao, complementados con textos agudos, móstranos a Galicia agraria e o caciquismo. Representados por personaxes populares, labregos e mariñeiros, e pobres xentes do campo, cegos e desamparados, as ilustracións transmiten o sufrimento que estes padecen, todo isto baixo un punto de vista crítico e realista mais cunha fina ollada humorista.

    O asunto dos cegos será recorrente na súa obra desde que en 1914 sufrira un desprendemento de retina, que o ía ter a tratamento de por vida, de aí que durante moitos anos estivera baixo o coidado do seu amigo oftalmólogo Ángel Varela Santos, pai do médico de Caión.

 

Ángel Varela Santos (Cortesía da familia)

    No seu álbum Nós, Castelao reúne unha colección de cincuenta debuxos que datan de 1916 a 1918, tal como fai constar o propio artista no prólogo manuscrito. As láminas foron expostas en diferentes lugares a partir de 1920, ata que o afamado persoeiro deixou Madrid en 1936, levando consigo os orixinais. Estes terminaron perdéndose ata ser felizmente recuperados en 2016, coincidindo coa organización dunha exposición no Museo de Pontevedra sobre o artista. Pasaron a ser expostos nas salas do Museo, en réxime de cesión, ata que foron adquiridas en 2021 pola Deputación de Pontevedra para formar parte da colección do Museo. Desde entón, o Álbum Nós está exposto na sala 8 da segunda planta do edificio Castelao do Museo. 

 

Cego con lazarillo, 1915. Óleo sobre lenzo. Cadro de Tríptico dos cegos, realizado por Castelao para o Balneario de Mondariz (Museo de Pontevedra, Real Academia Galega)

   Os derradeiros álbums son a expresión dos horrores da Guerra Civil. De temática totalmente diferente é un novo álbum que debuxa en 1939 durante o seu exilio en Cuba e Nova York, baixo o título Debuxos de negros. Finalmente, entre as súas representacións gráficas cómpre citar a serie de catro debuxos a lapis, de gran formato, titulada Cegos: os meus compañeiros (1940-1941), exposta tamén no Museo de Pontevedra1.

Ángeles Souto Varela, neta do médico de Caión, contounos que “Castelao regaláralle un cadro a meu bisavó Ángel Varela Santos, que ademais de ser o seu oculista eran moi bos amigos. Ese cadro permaneceu oculto en Caión durante moitos anos. Miña avoa Estrella soubo del despois de morrer meu avó Luis. Mamá recorda que o cadro estaba no faiado da casa de Caión e que era como unha paisaxe cunha escalinata… víase unha paisaxe e había como unha escaleira grande e cre que había nenos. Miña nai ten un vago recordo do cadro porque, claro, hai moitos anos diso. Ela era moi pequerrecha. Parece ser que no faiado había dous cadros e durante un tempo seica pensaron que os dous eran de Castelao. Ao final soubose que só era un. No Museo de Pontevedra acreditaron que esta obra era, efectivamente, de Castelao. Pouco máis che podo contar.

   A vena artística de Castelao parece que se mantivo sempre, dalgún xeito, oculta fronte aos seus traballos literarios, ou aos indispensables idearios políticos. Con todo, os seus debuxos marcaron profundamente o subconsciente galego e algúns deles convertéronse en auténticos símbolos. E agora, cousas do destino, coincidindo coa celebración do 75 aniversario do seu pasamento, sabemos que unha das súas obras estivo en Caión!


FONTES:

Rolland, Eduardo (2021): Varela Santos, precursor das lentes de contacto, Gciencia Xornalismo+Divulfación (https://www.gciencia.com/), 13 de novembro.

Sisto Edreira, Rafael (2012): Álbum de Galicia. Ángel Varela Santos. Consello da Cultura Galega (https://consellodacultura.gal/)

Wikipedia


_________

1 Vid. https://gl.wikipedia.org/wiki/Alfonso_Daniel_Rodr%C3%ADguez_Castelao

xoves, 2 de xaneiro de 2025

LUIS VARELA CURBERA, O MÉDICO DE CAIÓN NA POSGUERRA

   Luis Gumersindo Agustín Andrés Varela Curbera, máis coñecido como “don Luis”, foi un notable médico que deixou unha profunda pegada no Caión dos duros anos da posguerra. Persoa moi querida entre as xentes do mar naqueles "tempos incestuosos", como dicía o poeta Manuel María, asistía aos seus pacientes sen importarlle o horario, nin se lles ía cobrar ou non. Unha rúa da vila mariñeira honra dende hai décadas a memoria deste benfeitor ao que lle dedicamos as Crónicas da Laracha desta semana.

Imaxe dos anos 50 do médico Luis Varela Curbera (Cortesía da familia)

Panorámica actual da rúa Luis Varela Curbera de Caión

     O noso homenaxeado nace en Santiago de Compostela o 26 de febreiro de 1901, no número 65 da rúa do Vilar. Era o primoxénito do afamado oftalmólogo Ángel Varela Santos e da viguesa Carmen Curbera Collazo, que cando foron pais de Luis tiñan, respectivamente, 23 e 21 anos de idade. Co andar do tempo o matrimonio ía traer ao mundo sete fillos máis: Purificación, Ramón, Carmen, Rafael, Elena, José e Alfonso.

   Ángel Varela Santos, foi un pioneiro da óptica precursor das lentes de contacto. Grande investigador, realizou os estudos de Medicina e Oftalmoloxía como alumno libre ao tempo que levaba a reloxería legada por seu pai Gumersindo Victoriano, licenciándose en 1911. Inquedo e universalista, viaxou á procura de novas técnicas e innovacións e percorreu gran número de clínicas de Francia e Alemaña onde pasaba grande parte do ano. Segundo nos conta o seu biógrafo Rafael Sisto Edreira1, Vicente Risco (1934) fai referencia ao seu encontro en Berlín con Varela Santos en 1930, cando este estaba asistindo á fase de experimentación e estudo que alí se facía das hoxe populares lentes de contacto2

Ángel Varela Santos, pai do médico de Caión (Cortesía da familia)

    Outro dos aspectos que queremos destacar da biografía de Ángel Varela Santos é que foi o oftalmólogo de Castelao, a quen recordamos estos días polo 75 aniversario do seu pasamento acontecido en Buenos Aires o 7 de xaneiro de 1950. Ademais de ser o seu  oculista, mantivo con el unha gran amizade e unha intensa relación  epistolar, como persoa comprometida tamén coa realidade e futuro de Galicia. Froito de aquela amizade, un dos cadros de Castelao ía viaxar ata Caión na década dos anos corenta. ¿Cómo chegou alí esta obra? Contámolo máis adiante.

    Luis, o fillo maior de Ángel Varela Santos e de Carmen Curbera Collazo, vai medrando naquel ambiente de compromiso arrededor do cal ía xermolando e alumeando un camiño que presaxiaba unha nova vida política e cultural en Galicia. Aquel xermolo e aquela luz non ían tardar en cortarse de raíz e en apagarse coa longa noite de pedra.

    O noso homenaxeado realiza os seus estudos primarios e de bacharelato na súa cidade natal. Unha vez rematados, inicia a carreira de Medicina na Universidade de Compostela, onde tivo de compañeiro, entre outros, ao carballés José Regueira Pumpido. Un irmán deste médico, Luciano, foi fundador e primeiro presidente do Bergantiños F.C. e outra irmá, María del Carmen, ía casar co tamén médico Pedro Abelenda, “gran beneficiado das minas de volframio en Monteneme e tío do excelente pintor Alfonso Abelenda”3.

     Estudante extraordinario, Luis Varela Curbera gradúase e termina a carreira de Medicina na universidade compostelá en xuño de 1921, ano no que inicia o servizo militar en Zaragoza. Concluídas as obrigas castrenses na capital aragonesa, volta á súa cidade natal na que non tarda en casar con Elisa García González, nacida en Santiago de Compostela o 28 de decembro de 1910.

Elisa García González (Cortesía da familia)

    A parella establece o seu domicilio na serra madrileña, en Gargantilla del Lozoya y Pinilla de Buitrago, onde Luis exerce a súa profesión como médico da localidade. Neste lugar, que ten o curioso récord de ser o municipio co nome oficial máis largo de España, ían nacer a primoxénita do matrimonio: Carmen, que veu ao mundo en 1928.

   A familia ía aumentar en 1930 co nacemento de Luisa Fernanda mais, desgraciadamente, Elisa morre en Gargantilla pouco despois de ser nai por segunda vez deixando orfas ás dúas meniñas e viúvo a Luis Varela Curbera, que naquela altura tiña 29 anos.

   Ao pouco de falecer a súa muller, Luis decide que o mellor para a súa filla Carmen era que se criara coa súa familia en Galicia. A meniña Luisa Fernanda, a quen seu pai chamaba cariñosamente Maruxa, íase quedar con el en Gargantilla del Lozoya y Pinilla de Buitrago, onde o médico compostelán continúa exercendo a súa profesión durante algún ano máis, iso si, coas vistas postas noutro destino pois sabemos que en 1934 oposita, xunto a 650 aspirantes máis, para ingresar no “Cuerpo Médico de la Marina Civil”.

Luis Varela Curbera coa súa filla Luisa Fernanda en Gargantilla del Lozoyay Pinilla de Buitrago no ano 1932, aproximadamente (Cortesía da familia)

    Nas eleccións de 1936 convértese nun destacado activista do Frente Popular. Nesa época, cando empezan a soar os tambores da Guerra Civil, parece ser que tamén se encontraba na localidade madrileña axudando a Luis na consulta un irmán que estudara (ou estudaba naquel momento) a carreira de Medicina. Segundo nos contou Maruxa Heras, bisneta de Luis Varela Curbera, todo apunta a que se trataba de Ramón. O pobre ía ser “paseado” entre 1938 e 1939 e nunca máis se soubo nada del. A día de hoxe, malia que Maruxa Heras leva moitos anos buscándoo, aínda non se descubriron os seus restos4.

    No caos dos primeiros días da contenda, para que non tivera problemas no futuro, Luis ensínalle a rezar a súa filla pequena, unha nena que estiveran a piques de enviala para a Unión Soviétiva mais, no último momento levárona para un colexio republicano de Alicante. Neste centro Luisa Fernanda ía botar case tres anos sen saber nada do pai nin da súa familia de Galicia.

Luis Varela Curbera coa súa filla Luisa Fernanda en Gargantilla del Lozoya y Pinilla de Buitrago no ano 1933, aproximadamente (Cortesía da familia)

   Durante aquela horrenda etapa do noso pasado, Luis Varela Curbera realiza servizos facultativos en diversos frontes da Guerra Civil. Grazas a unha información publicada no “Diario Oficial del Ministerio de Defensa Nacional”, sabemos que en abril de 1938 foi designado capitán médico:

Circular. Excmo. Sr.: En cumplimiento a lo dispuesto en la orden circular de 28 de mayo del pasado año (D.O. núm. 139) he resuelto promover al empleo de capitán médico provisional, por el tiempo de la duración de la campaña, a los médicos que figuran en la siguiente relación, por hallarse comprendidos en el artículo octavo de la citada disposición y en lo preceptuado en la orden circular de 16 de agosto siguiente (D.O. núm. 206), quedando confirmados en los destinos que actualmente tiene asignado cada uno. Surte efectos administrativos esta disposición a partir de la revista de Comisario del próximo mes de abril.
Lo comunico a V.E. para su conocimiento y cumplimiento. Barcelona, 28 de marzo de 1938.
P.D.,
PÉREZ SALAS
Señor…
        Relación que se cita…
Don Luis Varela Curbera, a las órdenes del general jefe del Estado Mayor del Ejército de Tierra.
Don Antonio Martínez Rodó, a las órdenes del general jefe del Ejército del Centro.
Don Antonio Aznar Riazuelo, a las órdenes del general jefe del Ejército del Este.
Barcelona, 28 de marzo de 1938.- Pérez Salas5.

    Como capitán médico, o noso homenaxeado forma parte da 10.ª Brigada Mixta que fora constituida o 21 de decembro de 1936 e que orixinalmente se formara sobre a base das forzas da columna mandada por Valentín González González, coñecido popularmente polo alcume de “El Campesino”. Durante case toda a Guerra, a 10ª Brigada Mixta permaneceu integrada na 46ª División e participou en algunha das principais batallas da contenda, casos de Guadalaxara, Brunete, Teruel, Aragón e a do Ebro.

    Despois da toma de Teruel polas forzas franquistas, máis de 400 efectivos da columna de “El Campesino” foron capturados polo enemigo. Un dos prisioneiros era o futuro médico de Caión, que ingresa na prisión de Victoria o 21 de febreiro de 1938. Un mes e medio máis tarde, o 10 de abril, trasládano a Prisión Provincial de Zaragoza, onde ía ser procesado o 19 de outubro de 1939.

    Durante todo este tempo, o doutor compostelán non soubo nada da súa filla pequena. A propia Luisa Fernanda ten contado moitos anos despois que, ao pouco de acabar a guerra, un día apareceu en Alicante seu avó Ángel Varela Santos. O oftalmólogo díxolle á cativa quen era e, acto seguido, levouna a un parque e estiveron dándolle de comer cacahuetes aos monos. Despois a nena recolleu as cousas e volveu a Galicia a reencontrase coa súa familia, da que nada soubera durante a contenda. Fernanda Luisa íase criar en Pontevedra cunha irmá de súa nai e o seu marido, un matrimonio que non tiñan fillos e criárona como tal.

Luisa Fernanda coa súa avoa Carmen Curbera Collazo na consulta de seu avó, Ángel Varela Santos. A nena non tiña lentes, xogaba coas monturas de seu avó (Cortesía da familia)

   Paralelamente, Luis ía ser ratificado de prisión o 18 de novembro de 1940. Neste mes de novembro do ano 40 trasládano ao campo de concentración e prisión provisional de San Juan de Mozarrifar, tamén en Zaragoza, que serviu para a retención, clasificación de presos e o seu destino noutros presidios do Estado. Entre a dor e o medo, miles de republicanos viron naufragar neste aterrador lugar as súas vidas, entre eles o doutor de Compostela, que ía estar recluído alí durante varios anos agardando a un consello de guerra polo simple feito de defender as liberdades democráticas.

Prisioneiros republicanos chegando ao campo de concentración de San Juan de Mozarrifar en marzo de 1939 (Fonte: Delegación de Prensa y Propaganda 5º Cuerpo de Ejército-Zaragoza. http://todoslosrostros.blogspot.com.es/2012/05/los-represaliados-de-san-juan-de.html)

    Acusado en causa nº 1312-40 por un delito de auxilio de rebelión militar, cando o único que fixera era opoñerse á rebelión fascista e defender a única legalidade existente, Luis Varela Curbera fora condenado á pena de 12 anos e un día de reclusión menor, unha pena que non ía deixar extinguida ata o día 16 de febreiro de 1950.

   Van pasando os días, as semanas, os meses... Na longa espera polo seu consello de guerra exerce como axudante médico no inferno de San Juan de Mozarrifar, ocupación que tamén desempeñara anteriormente na Prisión Provincial de Zaragoza.

    O soño de liberdade esvaece por momentos, máis aínda cando os militares franquistas que instruían na “Capitanía General de la 5ª Región Militar6a súa causa o 21 de outubro de 1941 determinan que, segundo os cargos que figuraban na súa acusación, non procedía que fora posto en liberdade mentres non se vira en consello de guerra.

    O xuízo, ou farsa de xuízo, íase celebrar o 15 de xullo de 1942 en Zaragoza, sendo sentenciado por consello de guerra por un delito de “auxilio a la rebelión” á pena de 12 anos e un día de reclusión menor que, como xa dixemos, non se extinguiría ata o 16 de febreiro de 1950. Na súa causa, facilitada polo centro documental da memoria histórica do Archivo Histórico Provincial de Zaragoza, constan xoias como esta:

De antecedentes izquierdistas hizo propaganda y en las elecciones del 36 su actuación personal en pro del Frente Popular fue de un prodiletismo manifiesto y decidido. Iniciado nuestro Glorioso Movimiento, comenzó a presentar servicios facultativos a los rojos requerido a tal efecto pero ingresando más tarde voluntario en la columna del “Campesino” llegando a ser de la confianza del cabecilla llegando a alcanzar el empleo de capitán médico prestando servicios en varios frentes hasta caer en poder de nuestras fuerzas en Teruel”.

     Tres meses máis tarde, o 26 de outubro de 1942, o xulgado nº 11 do cuartel de Palafox (Zaragoza) no que se tramitaba a súa causa solicítalle telegraficamente informes sobre concesión liberdade condicional e residencia ás tres “autoridades” de Gargantilla del Lozoya y Pinilla de Buitrago, municipio no que Luis causa baixa definitiva como médico neste destino que tiña antes da Guerra Civil.

    Nesa mesma semana, o 29 de outubro, é posto en prisión atenuada7, medida que lle permite cumprir o tempo restante da súa condena fora do centro penitenciario. A principios de novembro o xulgado franquista que instrue a súa causa recibe informes favorables para a concesión da liberdade condicional do Alcalde, da Falanxe e da Garda Civil de Gargantilla del Lozoya y Pinilla de Buitrago, iso si, liberdade condicional pero con desterro. E por fin, o 4 de febreiro de 1943 é posto provisionalmente en liberdade condicional.

   A finais deste mes de febreiro, Luis Varela Curbera solicita o cambio de residencia a Caión, onde naquel momento os mariñeiros que sufrían algunha doenza tiñan que desprazarse ata Arteixo, que era o lugar onde residía o médico que prestaba os servizos de asistencia na Delegación Local da Mutualidade de Accidentes de Mar.

   O noso protagonista chega á vila mariñeira na segunda quincena de maio de 1943. En opinión do historiador local Marcos Amado, o feito de que en Caión houbera xente ligada á CNT en 1936 puido ter algo que ver no acordo unánime dos directivos da Delegación caionesa para que Varela Curbera fora o seu médico. Sexa como fora, resulta de moito interese o seguinte documento gardado a bo recaudo no Arquivo da Pesca da Confraría que nos cedeu, coa súa habitual cortesía, Marcos Amado: 

Documento no que se solicita o nombramento de Luis Varela Curbera como médico da Delegación Local da Mutualidade de Accidentes de Mar de Caión (Arquivo da Pesca. Cortesía de Marcos Amado)

En el puerto y villa de Cayón, ayuntamiento de Laracha, provincia de La Coruña, a los 17 días del mes de febrero del año de 1943, se convoca a los Señores Directivos de la Delegación Local de la Mutualidad de Accidentes de Mar de este puerto, a sesión ordinaria, los que una vez reunidos en su totalidad en el Local Social del Pósito de Pescadores, se toman los siguientes acuerdos:
1. Por el Sr. Presidente de la Delegación se abre esta sesión a las 15 horas procediéndose acto seguido a la aprobación del acta anterior.
2. Por unanimidad se acuerda elevar un escrito a la Dirección de Mutualidad por mediación del Inspector Regional, en el que se interese el nombramiento de Don Luis Varela Curbera como médico de esta Delegación Local, residente en esta villa, ya que este nombramiento supondría ciertas ventajas a los accidentados al proporcionar la asistencia médica sin necesidad de tener que desplazarse al pueblo de Arteijo, lugar de residencia del médico que viene prestando los servicios de asistencia en esta Delegación, y que dista de este puerto unos once kilómetros, surgiendo con frecuencia el obstáculo de no poder desplazarse a causa de no contar con los medios de locomoción suficientes dadas las circunstancias actuales, y otras veces por no permitírselo el estado del lesionado, sufriendo así los asegurados de esta Delegación graves consecuencias al no disponer de un servicio perfecto de asistencia facultativa.
No habiendo más asuntos de que tratar se da por terminada la sesión levantándose a las 17 horas de este día, de la que como secretario certifico.
Daniel Lema Ramón Morgade

    Segundo o testemuño de Constante Caamaño Carballo, caionés de 90 anos, “don Luis chegou aquí sobre o ano 1943 e viña acompañado das dúas fillas e de súa sogra. El estaba viúvo. Ao principio vivía nunha casiña moi humilde que era propiedade de Mariano Fuentes Verdía, que naquela hora era o patrón maior da cofradía. O médico daba consulta nunha habitación da casa deste Mariano, que está a poucos metros da outra, na que vivía don Luis coa súa familia”.

   Por outra banda, Maruxa Heras, bisneta do médico, contounos que “quen viviu en Caión foi a súa filla maior Carmen. Miña avoa, Luisa Fernanda8, pasaba alí algunha temporada polas vacacións escolares do verán”.

Vivenda na que viviu Luis Varela Curbera e a súa familia cando chegaron a Caión en 1943
Domicilio de Mariano Fuentes Verdía, patrón maior da confraría nos anos 40. Cando o médico Luis Varela Curbera chegou a Caión tiña a súa consulta nunha habitación desta casa
Á dereita observamos a casiña na que residiu o médico cando chegou a Caión e, ao seu carón, o domicilio de Mariano Fuentes Verdía, patrón maior da confraría naquela altura

   Non deixa de ser curioso que só 4 anos despois da visita de Franco a Caión agora un represaliado do dictador empezaba a gañarse o cariño da xente da vila co seu proceder de benfeitor. Home dunha grande humanidade, axudaba a todos os que podía. Non foron poucas as ocasións nas que os mariñeiros ou a súa familia ían buscar algún medicamento a súa consulta e el, que naquela época de miseria non lle sobraban os cartos, non lles cobraba nada.

-¿Canto é, don Luís?

-Nada ho, ¿que che vou cobrar por iso? 

 

- Don Luís, ¿que lle debo?

- Anda ho, anda… iso non é nada!

 

- Don Luís, ¿canto é?

- Anda ho, xa me pagarás!

 

   Uns meses despois da súa chegada a Caión, o 29 de febreiro de 1944, Luis Varela Curbera quedaba liberado do desterro que sufría ao extinguirse a metade da condena imposta pola xustiza franquista. Nese mesmo ano, o 21 de xullo, falece aos 68 anos seu pai Ángel Varela Santos, o popular oftalmólogo santiagués e amigo persoal de Castelao. De feito debeu ser nesa época cando Luis levou para Caión un cadro9 que o popular persoeiro galego lle agasallara no seu momento ao seu gran amigo Ángel, cadro do que falaremos nas Crónicas da Laracha da vindeira semana.

   Nesa altura Luis cambia de domicilio en Caión e aluga unha casa no Rueiro das Figueiras, casa na que da consulta e na que vive coa súa filla maior Carmen. A pequena, Luisa Fernanda, soamente residía alí durante as vacacións de verán.

Panorámica actual da casa na que residiu Luis Varela Curbera no Rueiro das Figueiras. Á dereita da imaxe vemos ao señor Constante Caamaño Carballo, caionés que nos contou diversos aspectos da estadía do médico na vila mariñeira

   Na súa nova residencia, o médico contrata para traballar nas tarefas do fogar a Estrella Nogareda Verdía10, unha moza de Caión nacida en San Roque o 22 de xullo de 1923 que facía pouco tempo que quedara viúva do mariñeiro José Felípez Queiro e que tamén ía sufrir o infortunio de ver morrer o único fillo do matrimonio, unha nena que faleceu de moi noviña.

   O refraneiro popular di que o roce fai o cariño. Neste caso foi así, abofé, xa que despois de que Cupido disparara unha das súas frechas, o 6 de febreiro de 1954 Luis e Estrella dábanse o “si quero” na igrexa coruñesa de San Pedro de Mezonzo. No momento do enlace matrimonial el tiña 52 anos anos e ela 30. 

Montaxe fotográfica de Estrella Nogareda Verdía e de Luis Varela Curbera (Cortesía da súa neta Ángeles Souto Varela)

   Carmen, a filla maior do médico, viviu con eles durante algún tempo, ata que fixo a maleta da emigración con destino ao Uruguai.

   Non foron poucas as persoas de Caión que nos falaron deste doutor tan querido na vila. No seu testemuño, todas repetiron con insistencia que “era moi boa persoa e moi bo médico”, e mesmo houbo quen quixo lembrar que ata o último dos seus días continuou sen cobrarlle os medicamentos e produtos farmacéuticos a quen lle custaba un mundo pagalos, produtos como o “pelargón”, a primeira leite infantil que lanzou Nestle en plena postguerra e que actualmente se asocia simbólicamente no imaxinario colectivo español cos tempos posteriores á Guerra Civil e á xeración criada nos anos 40 e 50. Luisa Fernanda, a filla pequena do primeiro matrimonio do médico, contaba acotío que seu pai non lle cobraba á maioría da xente que atendía na consulta. “Na cociña da casa sempre había pulpos, langostas e todo tipo de marisco porque era a maneira con que lle pagaban moitos mariñeiros a papá”, recordaba Luisa Fernanda.

    En Caión ían nacer María de los Ángeles e Luís, os dous fillos maiores da familia Varela Nogareda, que pasaron os primeiros anos da súa vida naquel Caión dos 50 que vivía case que exclusivamente do mar.

María de los Ángeles Varela Nogareda nos anos 50 en fronte da rampla do porto. Obsérvese, detrás da cativa, o edificio de mantemento da liña eléctrica derrubado ao aumentar os almacéns dos barcos e construírenriba unha praza (Cortesía da súa filla Ángeles Souto Varela)

   Luis Gumersindo Agustín Andrés Varela Curbera é desas persoas que teñen a curiosa estadística de morrer o mesmo día que nacen. Nacera o 26 de febreiro de 1901 e finou o 26 de febreiro de 1958. No momento do seu pasamento, acontecido no seu domicilio da Avenida de Rajoy, en Compostela, Estrella estaba embarazada de catro meses dunha nena que ía bautizar co nome de María Asunción, Marita para os máis achegados, nacida tamén en Caión.

Estampa necrolóxica de Luis Varela Curbera (Cortesía da súa familia)

   Os restos do protagonista das Crónicas da Laracha desta semana descansaron durante uns anos no cemiterio dominico de San Domingos de Bonaval da súa Compostela natal, cidade na que ía establecer o seu domicilio Estrella Nogareda cos tres fillos do matrimonio e na que a caionesa rexentou unha pensión de estudantes no número 106 da rúa do Hórreo, xusto en fronte do edificio do Parlamento de Galicia. Certo tempo despois do seu pasamento, Bonaval íase converter no parque que hoxe podemos desfrutar e, por tal motivo, os restos de Luis Varela Curbera foron trasladados ao cemiterio de Boisaca.

   Hai case setenta anos que faleceu, mais o seu espíritu e o seu recordo seguen a estar moi presentes en Caión, onde aquel médico benfeitor que tanto se sacrificara coa veciñanza naqueles tempos tan duros e tan difíciles ten, merecidamente, unha rúa dedicada na zona na que residiu e deu consulta ao pouco de chegar á vila despois de estar varios anos represaliado nas cárceres franquistas polo seu compromiso coa democracia. Vaia este humilde tributo e sentido homenaxe para que unhas persoas o recorden, outras o coñezan e todas e todos admiren a este gran persoeiro que foi don Luis Varela Curbera.

Panorámica da rúa caionesa Luis Varela Curbera

____________

1 Texto sobre Ángel Varela Santos da autoría de Rafael Sisto Edreira. DOI. 10.17075/adg.2012.22394:

Oftalmólogo de gran capacidade técnica e sólida formación internacional. Estudou o bacharelato no Instituto de Santiago e graduouse en 1892. Realizou os estudos de Medicina e Oftalmoloxía como alumno libre ao tempo que atendía a reloxería legada polo seu pai, licenciándose en 1911. Inquedo e universalista, viaxou á busca de novas técnicas e innovacións e percorreu gran número de clínicas de Francia e Alemaña, onde pasaba grande parte do ano. Vicente Risco (1934) fai referencia ao seu encontro en Berlín con Varela Santos en 1930, cando este estaba asistindo á fase de experimentación e estudo que alí se facía das hoxe populares lentes de contacto.
Xunto cos tamén composteláns Gradaille e Romero Molezún, foron os primeiros oftalmólogos galegos formados no estranxeiro na nova medicina experimental e técnica que renovaba as vellas ensinanzas clínicas. Esta formación mediante estadías en diversos países de Europa mantívoa durante toda a súa vida. Nos anos 1935 e 1936, Vázquez Barro (1998) sitúao en Bordeos (clínicas Moure e Lagrange), París (Hotel de Dieu) e Berlín (Charité e Nalle). Participou en moitos congresos internacionais da súa especialidade con comunicacións e traballos científicos.
De grande capacidade técnica, foi premiado por un estudo sobre reprodución fotomecánica nun certame organizado en 1908 por
La Oliva, de Vigo. Noutra orde de cousas, cómpre salientar a preocupación que Varela Santos tivo por outras facetas da cultura galega, como o interese que prestou aos restos arqueolóxicos da Illa de Arousa no artigo Un descubrimiento del Dr. Varela Santos (Otero Maestu, 1932). Mantivo unha estreita relación con Castelao, de quen foi oculista, e con quen mantivo unha interesante comunicación epistolar. Ricardo Gurriarán (2006), sitúao como un dos posibles informadores da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas en Galicia.
Dedicou especial atención as afeccións visuais. Froito dos seus coñecementos técnicos inventou, segundo cita A. Tarrío, un aparato para graduar a vista, o taquitoscopio ou takitoscopio, que mereceu a honra de figurar nos catálogos de instrumental de París. Inventou tamén un novo oftalmostato que fixaba de forma automática o globo do ollo, permitindo unha precisión absoluta nas operacións e evitando a intervención obrigatoria de axudantes. Colaborou nas revistas médicas da época, con estudos como “Úlcera de la córnea infectada por diacrotitis, seguida de panoftalmia y fenómenos simpatizantes” (Varela, 1916), no que advirte sobre o tratamento das vías lacrimais como método de curación das úlceras de córnea infectadas, e da necesidade de enucleación urxente do ollo simpatizante no caso de úlceras profundas con síntomas de reaccións simpáticas no ollo conxénere. Nun artigo publicado ao pouco da morte de Varela Santos polo Dr. Devesa (1944), resaltaba o profundo coñecemento que tiña das leis da física e da óptica, especialmente das relativas á refracción, e a particular atención que dedicou ao estudo do fondo do ollo. Tamén se coñecen contribucións súas no estudo da conservación dos alimentos por deshidratación, publicados en
Industria conservera no ano 1943, se ben non foi posible localizar esta fonte”. Rafael Sisto Edreira (2012): Álbum de Galicia. Ángel Varela Santos. Consello da Cultura Galega (https://consellodacultura.gal/)

2 Rafael Sisto Edreira (2012): Álbum de Galicia. Ángel Varela Santos. Consello da Cultura Galega (https://consellodacultura.gal/)

3 Vid. Xan M. Fraga Rodríguez (2012): Crónicas de Carballo IV, Agrupación Cultural Lumieira, Carballo, páx, 80.

4 Maruxa Heras soubo da historia de Ramón porque lla contara no seu momento súa avoa Luisa Fernanda. Díxolle que o levaran unha noite e que nunca máis se soubo del. Por iso Maruxa busca os seus restos dende hai moito tempo para darlle digna sepultura.

5 Vid. Diario Oficial del Ministerio de Defensa Nacional. Año LI. Número 80. Barcelona 4 de Abril de 1938. Tomo II. Páx. 45 (Número 5.404).

6 Xulgado nº 11, cuartel de Palafox, Zaragoza.

7 Tamén coñecida como “prisión domiciliaria” ou “arresto domiciliario”.

8 O médico de Caión chamaba Maruxa á súa filla pequena Luisa Fernanda. Anecdoticamente, a bisneta de Luis que colaborou con nós nesta crónica leva o mesmo nome que súa avoa, Luisa Fernanda, e tamén a chamaron Maruxa toda a vida.

9 Hai quen di que foron dous cadros.

10 Estrella Nogareda Verdía era filla de Manuel Nogareda e de Dolores Berdía Fernández, ambos de 33 anos no nacemento da súa filla e dedicados ao mar.

 

FONTES:

Fraga Rodríguez, Xan M. (2012): Crónicas de Carballo IV, Agrupación Cultural Lumieira, Carballo

Rolland, Eduardo (2021): Varela Santos, precursor das lentes de contacto, Gciencia Xornalismo+Divulfación (https://www.gciencia.com/), 13 de novembro.

Sisto Edreira, Rafael (2012): Álbum de Galicia. Ángel Varela Santos. Consello da Cultura Galega (https://consellodacultura.gal/)

Wikipedia