A PARROQUIA DE MONTEMAIOR NO DICIONARIO XEOGRÁFICO DE SEBASTIÁN MIÑANO (1826-1829)

   O Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal é unha magna obra composta por once volumes que foi publicada por Sebastián Miñano y Bedoya entre 1826 e 1829.

    Malia que no seu momento tivo certas críticas como a do xeógrafo Fermín Caballero, quen lle reprochou a Miñano que as principais fontes de información seguían sendo, como en tempos de Felipe II, os cregos, a obra ten unha importancia extraordinaria xa que nos ofrece unha completa visión de como era o noso país naquela época.

   Ante as recriminacións de Caballero, Miñano defendeuse dicindo, en alusión aos curas párrocos, que… “á cada uno de los cuales he escrito separadamente, pidiéndoles nociones ciertas y positivas de sus respectivos pueblos y de los inmediatos”, cregos aos que Miñano agradeceu a súa axuda, o mesmo que ao director da Real Academia da Historia, Martín Fernández de Navarrete, e ao censor Juan Agustín Ceán Bermúdez.

   Estas son as referencias á parroquia de Montemaior que aparecen no devandito dicionario:

MONTEMAYOR (SANTA MARÍA MAGDALENA DE),

Feligresía Secular de España en Galicia, provincia de la Coruña, jurisdicción de Soandres, arzobispado de Santiago. Juez Ordinario, 180 vecinos, 850 habitantes, 1 parroquia situada en el estremo del E. y a la margen derecha del riachuelo que da principio al Allones, compuesta de las aldeas de Baldomir, Vilariño, Loureiro, Iglesario, Casabella, Outeiro, Ferreira, Bardenlos, Batalo, Cestal, Sanfins, Cerdeira, Riveiriña, Laborias, Cergueras, Seigiñas, Ramiscal, Louteiro, Sabaceda, Gallardo, Recinal, Pumar, Pazos, Raño, Penedo, Carballa Redonda, Adran, Casas Longas, Valvis, Nocellas, Fieireo, Cumians, Mondragona, Casa Nova, Castiñeira, Pena, Brumianes, Viso, Joege, Sope, Propeste, Chamusgueira, Canedo, Nebrege, Cernadas, Tengeira y Cenfoga; un célebre santuario de Santa Margarita, en el que hay un hospital a donde se acogen bastantes gentes que suelen venir a curarse de mal venereo, los que se bañan en una fuente titulada de la Santa, cuya agua es bastante fría y debe tener mucha parte de nitro, y parece surte algún efecto para la curación de los enfermos. 

Santuario de Santa Margarida

Situada sobre unos montes bastante elevados. Confina por el O. con la parroquia de San Salvador de Sofán, por el S. y S.E. con la de San Martín de Rodíz, por el E. con la de San Pedro de Soandres, por el N.E. con la de Santa María de Soutullo, y por el N. y N.O. con la de San Benito de Golmar.

Su clima es frío y abunda de buenas aguas. Su término se estiende ½ de legua de N. a S. y ½ de E. a O., con 4.400 ferrados de tierra labrantía, 320 de prados de yerba, 100 de huertas, 1.000 de montes cerrados y 6.000 de abiertos. La atraviesa de N. a S. el camino real que pasa a Santiago desde Payosaco y otras partes; entrando despues en la de Rodíz, y atravesando las de Santa María de Bardaos, San Julián de Cabaleiros, Santa María de Castenda, Santa María de Trazo y San Cristóbal de Jabestre, pasa por el puente de Albar, sobre el río Tambre, entra en la de Santa María de Grijoa, en cuyo término atraviesa por otro puente llamado Vilar, sobre un riachuelo que baja de la parroquia de Fecha de S.O. a N.O. a desaguar en el Tambre; atraviesa la cuesta del mismo nombre de Puente Vilar, y pasa por una aldea llamada de Viramontes, correspondiente a la dicha Grijoa, y pasando otro puente llamado de Bargo, entra en término de la parroquia de San Andrés de la ciudad de Santiago, y pasa por junto a la ermita de Nuestra Señora de la Peregrina de Sorela que dista ½ legua de Santiago.

De las aguas de esta parroquia se forma el principio del río Allones, corriendo de E. a O. por el centro de la misma. De las que nacen a la parte del S. se forma otro riachuelo que llaman del Viso que, bajando con dirección al N. y despues al O., entra en la parroq. de San Salvador de Sofán, y allí se une al otro de que va hecho mención.

Produce 1.575 fanegas de trigo, 1.750 de maíz, 250 de centeno, 25 de habas y 800 arrobas de patatas. Industria: cría de ganados, en los cuales hacen tal destrozo los lobos que se computa en 300 cabezas cada año; 11 molinos de agua, 1 batán y 3 telares. Dista 3 leguas de la capital y 6 ½ de Santiago. Contribuye 2.112 reales 24 maravedíes.

DE LONDRES Á AMEIXEIRA DE COIRO

  Hai uns días recibimos un correo electrónico desde Inglaterra que nos fixo especial ilusión polos tesouriños gráficos que nos enviaron dende alí e tamén polo que realmente representa o mail en cuestión porque, amigos e amigas, non esquezades que a principal tarefa do blog Crónicas da Laracha é a de aportar o noso particular gran de area para manter viva a memoria do municipio.

  Na inmensa maioría dos casos sodes vós os que aportades informacións, fotografías, etc. sobre as diferentes temáticas que vimos tratando semanalmente neste espazo desde que abrimos o blog en outubro de 2021. E no caso que nos ocupa hoxe aquí, recibir este tipo de correos dende a emigración para nós ten o seu aquel, abofé!

    No correo eléctrónico en cuestión Miguel Ángel Blanco Suárez enviounos unha señora fotografía e escribiunos o seguinte:

Hola Xabi, disculpe mi español. He estado casi toda mi vida en Inglaterra. Mi madre es de La Ameixeira y actualmente vive allí. Le enseñe tu artículo sobre "la orquestra de A Ameixeira", y ella me mando esta foto. Luciano estaba casado con una prima de mi madre. Según mi madre la persona del saxofón es Luciano Iglesias, los dos de las maracas son los cantantes uno es “El niño de Soandres" y no recuerda cómo se llama el otro. El hombre que toca el acordeón es "el Manxarín" y el joven que está detrás del acordeonista es el hijo de Luciano, Antonio Iglesias Suárez. Espero que te guste la foto.

Saludos

 

Orquesta da Ameixeira (Cortesía de Miguel Ángel Blanco e de súa nai Pilar Suárez Rodríguez)

    O artigo “A orquestra da Ameixeira” que menciona Miguel Ángel publicámolo no blog en xullo de 2022 (tédelo aquí: https://cronicas-da-laracha.blogspot.com/2022/07/a-orquestra-da-ameixeira.html), un artigo que curiosamente rematabamos solicitando a vosa axuda comentando que "se alguén ten unha foto da Orquestra da Ameixeira ou dalgún dos seus integrantes (Luciano da Ameixeira, Juan de Picardel, Manxarín, Gumersindo de Erboedo), por favor, poñédevos en contacto con nós. Graciñas". E, dous anos despois, chéganos esta foto desde Londres. Graciñas Miguel Ángel e Pilar!

  O artigo dedicado á orquestra da Ameixeira tamén forma parte de “Os bailes dos avós. Música e salóns da Laracha de antano”, libro que publicamos en 2023 e que contou coa colaboración do Concello da Laracha, e que polo de agora, a piques de esgotarse a edición, aínda o tedes ao voso dispor nas librarías da bisbarra.

 

Portada do libro "Os bailes dos avós. Música e salóns da Laracha de antano"

Primeira páxina do capítulo dedicado á orquestra da Ameixeira

   Nada máis recibir o mail contestámoslle a Miguel Ángel dándolle as grazas pola fotografía e as informacións enviadas sobre a orquestra da Ameixeira decíndolle... “Documento gráfico impresionante que axuda a manter viva a memoria da zona. Co teu permiso, proximamente compartirei no blog Crónicas da Laracha a foto que me envías.”

   O noso protagonista non tarda en enviar un novo correo no que dicía que… “Estoy de acuerdo que las fotos viejas ayudan mucho a mantener la memoria. Me encanta tu blog y leer de mis antecedentes. Si quiere usar la foto por favor úsala.”

   Mais non vaiades a pensar que o conto rematou aí. Non, non. O 1 de novembro, día de Todos os Santos, recibimos un novo correo electrónico de Miguel Ángel no que me envía unha nova foto e comenta o seguinte:

“Si te gustó la última foto que te mandé creo que te gustará esta aún más. Esta fue sacada en la Ameixeira y tiene muchos de los vecinos. Creo que fue sacada entre 1952–1954. Desafortunadamente solo quedan dos de la foto vivos, mi tía y mi madre. De izquierda a derecha son:

(Cortesía de Miguel Ángel Blanco e de súa nai Pilar Suárez Rodríguez)

Pepe Cambón Suárez (1944-2006). El que tiene el perro era primo hermano de mi madre: Pepe Cambón Suarez, también conocido como “Pepe de Arteixo”, hijo de José Cambón Guillermo y Olivia Suárez Álvarez.

Antonio Iglesias Suárez (1944-2013). El que está aguantando el conejo es Antonio Iglesias Suárez (el hijo de Luciano Iglesia Borrazás).

Soledad Suárez Rodríguez (1948–vive). La niña que le aguanta la señora la mano es mi tía Soledad Suárez Rodríguez (hija de Amadeo Suárez Álvarez (no está en la foto) y mi abuela Herminia Rodríguez Mallo).

Maria Consuelo Alvarez (1874-1963). La señora vestida de negro era mi bisabuela María Consuelo Álvarez.

Luciano Iglesias Borrazás (1919-1976). El señor de pié es Luciano iglesias Borrazás. A su lado está su mujer Isolina Suárez Álvarez .

Nieves Cambón Suárez (1947-2012). La niña agachada debajo de Luciano es Nieves Cambón Suárez y el niño pequeño es el otro hijo de Luciano, José Antonio Iglesias.

Olivia Suárez Álvarez (1915–2005). La mujer con la horquilla es Olivia Suárez Álvarez (hermana de mi abuelo, hija de la señora mayor de la foto -María Consuelo- y madre de Pepe y Nieves).

María del Pilar Suárez Rodríguez (1944-vive). La niña agachada debajo de Olivia es mi madre María del Pilar Suárez Rodríguez.

José Cambón Guillermo (1909-1989). El hombre al lado de Olivia con la hoz es su marido José Cambón Guillermo, tío político de mi madre.

Herminia Rodríguez Mallo (1914-1999). La que está tomando las sopas es mi abuela Herminia Rodríguez Mallo.

   O admirado Xurxo Souto di que o único xeito de chegar a ser realmente cidadán do mundo é coñecer a parte do mundo que temos diante do fociño. Non lle falta razón! Estas dúas fotos que nos enviou Miguel Ángel dende Inglaterra son uns verdadeiros tesouros etnográficos que nos axudan a coñecer A Ameixeira… Coiro… A Laracha… e que tamén nos axudan a manter viva a memoria neste tempo que transcorre a tanta velocidade, esa memoria onde se asentan os alicerces da nosa propia identidade.

   Ata a semana que vén!

AS TORRES DE CILLOBRE (5ª parte e fin)

   Para recordar os tempos de esplendor de Cillobre falamos con algunhas persoas da Laracha, entre elas Marisa Aldao Liste, veciña deste lugar da Laracha que nos recibiu coa maior das amabilidades no seu domicilio en xullo de 2024. “Meu pai dicía -recordaba Marisa- que aquí en Cillobre había unha muller que lle chamaban a señora da Torre, que eu penso que debía ser a administradora dos condes de Camarasa, e era esa muller a que se encargaba de cobrar as rendas dos foros. Disque había días nos que a caravana de carros cargados de ferrados de trigo, fabas ou millo chegaba ata San Román, porque claro, todo esto era dos marqueses de Camarasa. A fortaleza eran dúas torres cadradas e, no medio delas había un espazo rectangular (tipoloxía prerrenancentista, como as Torres do Allo¹). A torre da dereita era o celeiro onde se gardaba o cereal que traían estos carros. Esta torre foi desfeita, e coas súas pedras fíxose a ponte do Formigueiro a finais dos 50 ou principios dos 60. A outra torre, a da esquerda, que é a que quedou, tiña habitacións e na parte de abaixo penso que houbo cárcere porque eu acordo de ver uns ferros que parecían os grillóns dos presos. Papá tamén contaba que aí na entrada de Cillobre, ao carón da carretera, estaba A Portería e a xente de aquí disque que quedou moi contenta cando a desmontaron e a levaron para o Pazo de Oca. Era unha entrada moi estreita. Os de Patiño, os de García e os da nosa casa non podían pasar cos carros de toxo porque era unha entrada moi reducida. Cargaban os carros todo o que podían e claro, despois non podían pasar. Por iso quedaron moi contentos cando a desmontaron e a levaron para o Pazo de Oca.”

Imaxe actual do que aínda se mantén en pé da chamada torre da esquerda

   Marisa ten unha relación abofé que ben curiosa coa Portería da que estamos a falar,  unha relación da que prometemos falar no futuro nestas Crónicas da Laracha.

   Isabel Verdía tamén nos contou algunhas lembranzas da súa infancia e díxonos que “os últimos propietarios das Torres de Cillobre foron o señor Gelasio e a señora Jesusa. Tiñan tres fillos e eu, de pequena, ía moito a xogar alí e a darlle de comer ás galiñas cos pitiños e a un can que se chamaba Zoco. Das torres soamente me acordo de unha e de que venderon as pedras para facer outras casas. Tamén me gustaría dicir que a capela de San Roque, hoxe restaurada, estivo en ruínas durante moito tempo, pero os veciños fixemos unha colecta na Laracha e restaurouse nos anos 90 cos cartos que xuntamos. Actualmente, cada 16 de agosto, celébrase unha misa e procesión na honra de san Roque. Nos tempos nos que a capela estivo en ruínas non se facía nada, e por iso os veciños unímonos para restaurala porque era unha romaría moi bonita, hoxe vida a menos, pero polo menos faise unha misa ao ano”.

Cillobre, anos 50 (https://mapas.xunta.gal/visores/basico/)

Cillobre na actualidade (https://mapas.xunta.gal/visores/basico/)

  Susa de García, veciña de Cillobre, aínda garda na súa memoria o seguinte cantar:

Dende A Coruña a Carballo

non hai lugar coma Cillobre,

porque din que teñen dentro

as Torres do señor Conde

   E, por último, José Antonio Castro Mallo tamén nos deixou enriba da mesa unha serie de datos e informacións moi interesantes sobre as Torres de Cillobre e de elementos como un hórreo que se retirou de alí e se trasladou a outro lugar, neste caso non tan lonxe como o portalón, un hórreo que dende hai anos está nunha casa particular do lugar do Cruceiro, en Lestón. “Este hórreo é de granito e ten pés, unha tipoloxía que pouco se ve na Laracha. En Zas si que hai moitos”, contounos José Antonio. Esta fonte oral tamén nos dixo que Cillobre aparece no pleito Tabera-Fonseca: “Eu lin o libro hai moito tempo. Era a transcrición do manuscrito pero non me acordo de todo, soamente de algo. Se non recordo mal, menciónase a destrución dunha das torres. A construción que queda é unha torre rebaixada, a torre da esquerda, e foi convertida en vivenda. Ten parladoiros ou ventás de asento e porta elevada. Este tipo de portas parece ser que tamén se denominan portóns normandos. O edificio aínda conserva un par de seteiras², por certo, unha delas está debaixo do portón. Moita da pedra acabou en casas que construíron os labradores alí, en Cillobre. No antigo muíño de Vioño, ao lado da casa de García, aínda hoxe se ve pedra que procede da torre da esquerda, segundo me dixo xente moi maior que non vive e que escoitaran estos contos cando eran pequenos.”

Imaxe  actual do que aínda se mantén en pé da chamada torre da esquerda

    José Antonio tamén nos falou dunha curiosa estrutura circular existente en Cillobre e doutras informacións que foi recompilando ao longo dos anos. “Do castro para o lado de atrás hai unha especie de foso onde está o río de lavar. Nunha leira onde o hórreo de García, fóra da muralla, hai unha estrutura circular feita de grandes pedras e outras máis pequenas que fan un semicírculo ben feito. A muralla perimetral está detrás. Paréceme o resto dun forno de cocer o pan, pero habería que mirar moito mellor. Tamén hai pedras montadas nunha corte dentro da muralla perimetral, e aínda hai solo empedrado e un piar de granito, moi ben labrado por certo. Tiñan xardín francés e daba moi boas peras e mazáns. Por outra banda, o dato que di que o pazo tiña paredes de máis de dous metros de grosor creo que non era o pazo. O que as tiña, segundo me dixeron hai tempo, era a torre da dereita, que era onde gardaban o trigo dos pagos dos foros. As pedras desta torre son as que están na ponte do Formigueiro xunto coas do pazo. E para que muros dese grosor? Pode ser para os ataques con pólvora, penso. Senón, que explicación ten ese grosor.” 

Construción da ponte do Formigueiro nos anos 50-60 coas pedras dunha das torres de Cillobre (Cortesía de Jesús Manuel Carracedo)

    José Antonio conclúe a súa argumentación comentando que “ao lado das torres, que están enriba dun castro, non o olvidemos, pasa a actual estrada. A esa altura o paso chámase A Brea e ao outro lado da estrada está o castro de Gabenlle. Existe aínda a casa da Brea, topónimo importante que indica lugar de paso, de aí que o camiño vello pasara por As Calzadas preto do castro de Montes Claros, onde apareceu un miliario na igrexa. Todo estába ben conectado desde a Idade do Ferro, e mesmo o megalitismo. Non olvidemos tampouco que no lugar de Fofelle hai unha mámoa, segundo a carta arqueolóxica. En definitiva, no medio do castro de Cillobre, rodeada do seu arruinado peche perimetral, rebaixada en altura e convertida en vivenda, érguese con gallardía a torre da esquerda, símbolo vetusto do pasado do pobo e parte do seu futuro, presente no seu insigne escudo”.

Imaxe actual do que aínda se mantén en pé da chamada torre da esquerda

    Din que as pedras gardan miles de secretos e que, se prestamos a debida atención, mesmo falan con nós de historias de vida, de acontecementos históricos, de pensamentos, de costumes, de historias de amor e de odio, de relixión… pedras como as que aínda quedan en Cillobre, que de seguro foron testemuñas dos amores e desamores de Constanza das Mariñas e mesmo viron botar fume polas orellas a seu pai, Gómez Pérez das Mariñas. Continuando coa liña de recuperación de bens como o Castro de Montes Claros ou o Marco da Anta (o menhir de Erboedo) en marzo de 2023 o Concello da Laracha, con 54.000 euros de remanente de tesourería, decidiu afrontar a compra de todos os terreos vinculados ao conxunto arquitectónico das Torres de Cillobre, icona do seu escudo e catalogados no Plan Especial de Patrimonio Cultural co obxectivo, por parte do consistorio, de garantir a súa máxima protección. A ver logo, se as súa pedras volven falar!

FIN

______________

1 José Antonio Andrade Figueiras/ Fernando Cabeza Quiles/ Evaristo Domínguez Rial/ Xan X. Fernández Carrera/ Antón García Losada/ Luís A. Giadás Álvarez (2016): Andando por Bergantiños n.º 17. Parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño, Instituto de Estudos Bergantiñáns, pp. 30-31.

2 Unha seteira e unha ventá estreita e alongada dunha torre ou fortificación por onde se disparaban setas ou frechas.