Cada
29 de xullo a igrexa universal recorda a figura de
Santa Marta de Betania, irmá de María e Lázaro, amigos e
discípulos de Xesús. Patroa dos imposibles, do fogar, das
cociñeiras, amas de casa, serventas, casas de hóspedes e
lavandeiras, todas asociadas
co seu papel nas historias da Biblia, donde se mostra como
unha muller verdadeiramente
servizal.
Conta
a tradición que Marta de
Betania e a súa familia
abandonaron
a súa
casa con rumbo a Occidente
e
recalaron na costa
mediterránea do que hoxe é Francia,
donde anuncia a doutrina
de Cristo pola
baixa
Provenza e
se rexistran
os seus
primeiros
milagres,
entre eles
devolver a vida a un náufrago e
someter a un dragón que devoraba aos habitantes daqueles
paraxes.
A
súa devoción puido chegar a Galicia con algunha das ordes
relixiosas que penetraron a través do camiño Xacobeo francés na
Idade Media, dada a pegada dalgunhas como a
orde cisterciense,
mais
isto son meras hipóteses de quen escribe.
O
caso é que na
Laracha temos a virxe e a capela de Santa Marta, da
que non dispoñemos de datos
sobre
a súa
fundación no cume do monte que leva o seu nome e
que
en tempos remotos foi, con certeza, lugar de culto dos habitantes
destas terras.
 |
Imaxe de Santa Marta na igrexa de San Pedro de Soandres
|
Todo
o territorio está afectado por pegadas de cristianización de
espazos pagáns. Onde non chegaba unha igrexa, erguíase unha capela
e este puido ser o caso da de Santa Marta. Segundo as informacións
de Gumersindo García Gómez, o prezado e admirado historiador de
Soandres, “ao
nacente da
ladeira deste monte, aínda existe, ao
presente, o lugar chamado Mallou. José Verea Aguiar (Historia de
Galicia, 1838) afirma que os primitivos poboadores da Gallaecia
denominaban Mallou ao sitio onde se xuntaban para celebrar os seus
ritos relixiosos, e asegura que non estaba permitido achegarse alí,
sen a presentación da pertinente súplica e ofrenda.”
Aínda
queda xente que oiu falar da 'pedra das ovellas' que había nesta
zona, malia que agora non se coñece o seu paradoiro. “Dín que
alí agochada, está 'a pedra que ten debuxada unha pata de carneiro'
e que ofrecen cen mil pesetas a quen atope (se cadra, trataríase dun
petróglifo, xa que esta doadamente podería ser unha área sacra
prerromana -como Soandres- e a ermida semella emprazada enriba dun
castro. Preto dalí, en Silvoso, vése a escavación dunha mámoa: o
Forno dos Mouros).”
A
tradición falaba, ademais, da existencia no monte de Santa Marta
dunha fonte con propiedades curativas para a xente, mais tamén para
os animais. Unha lenda contaba que as vacas que bebían naquel
manancial producían máis leite.
 |
Ruínas da capela de Santa Marta
|
Outra
das lendas deste sobranceiro lugar da nosa bisbarra é a que publicou
o académico Leandro Carré Alvarellos, unha lenda que no seu momento
recollera a escritora Dora Vázquez, mestra da escola de nenas de
Larín entre 1952 e 1967, e que di así:
“Din
os máis vellos, que un día, hai moitísimos anos, as xentes destos
lugares viron como facían aquí unha capela uns homes altos e
fortes. Chamábanlles xentís, mais se cadra querían dicir xigantes
porque tamén chaman así a esos homes e mulleres de cartón que
aínda saen nalgunhas romarías e festas de certas cidades. Dicíase
que aqueles homes tiñan unha forza condenada. Tiraban un martelo
dende aquí (dende a capela de San Roque de Larín) e chegaba ata a
capela de aquel outro monte que está fronte a nós.
-¿Ves
alí unha capela branca? É a capela da Estrela de Monteagudo. Case
ao mesmo tempo que esta (a de San Roque de Larín), apareceu tamén
aquela, e a outra de Soandres, que é a de Santa Marta. Esta queda
tan alta, que para vela dende o chan hai que erguer a cabeza como
para mirar a alta cheminea dunha fábrica.
Dende
as tres capelas domínase o mar e os vales como se poden
ver dende un avión. Mais a desta cume donde estamos hai moitísimo
tempo que desapareceu, non sei se levada polo vento ou polo abandono
dos labregos que non a repararon. Dela deben ser estas
pedras que se ven esparexidas por aquí”.
Dende
finais do século XVI xa contamos coa documentación que nos informa
da necesidade da reparación da ermida de Santa Marta, o que vén a
indicar que a súa construcción remóntase a unha época anterior.
Polo que nos conta o Instituto
de Estudos Bergantiñáns en O
río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños,
durante ese mesmo século esta santa gozaba dunha intensa devoción,
manifestada nas abundantes doazóns que veciños da contorna deixaban
en herdanza nos seus testamentos para renderlle culto a
Santa Marta, unha das “irmás santas” da Ribeira Alta do Anllóns,
xunto coa Estrela de Monteagudo e a Santa Locaia de Loureda, ámbalas
dúas en Arteixo.
Grazas
unha vez máis ás investigacións de Gumersindo García Gómez,
sabemos que en xullo de 1588 o Licenciado Gutiérrez ordenou que a
ermida estivese ben reparada con porta, pechadura e chave, nun prazo
de dous meses, ou pena de excomuñón
maior e pago de catro ducados.
 |
Ruínas da capela de Santa Marta
|
O
25 de abril de 1604, frei Francisco de Vera, bispo de Medauro, deixa
memoria de que Afonso do Barral, veciño
de Coiro, outorgara a manda de catro misas ao ano, cargadas sobre o
lugar que traballaba o seu fillo Sancho do Barral, en Trixezo
(parroquia de Soandres), e que habían de dicir na ermida de Santa
Marta o día da romaría.
Durante
a visita que o cardeal Jerónimo del Hoyo realiza a esta zona no
verán de 1613 deixou escrito o seguinte sobre a devandita capela:
“Hermita
de Santa Marta.
Otrosí
prosiguiendo la dicha visita, visitó la hermita de Santa Marta que
está en un monte alto, y la halló mal reparada. Mandó su merced
que a costa de la limosna que se ofrece en ella se repare la persona
que la lleva, retejándola de manera que no llueva y caleandola toda
por dentro y a la Capilla Mayor pongan una reja para que no se entren
en ella dormir ninguna persona, y ansimismo la dicha hermita tenga
buena puerta y la tengan siempre cerrada porque no entre el ganado
dentro y pinsen la imagen de Santa Marta, y entierren el cristo viejo
por estar ya muy indicente y se aga una peana para el pie del altar,
lo cual cumpla el rector so pena de descomunión mayor, y no llegando
la dicha limosna encargo a los vecinos de la dicha feligresía y
tierra ayuden a la dicha obra y lo firmo”.
Outra
referencia á ermida foi a que fixo o
20 de maio de 1630 o Padre Prior do Convento de Soandres, frei Miguel
de Herrera:
“La
hermita de Santa Marta rinde en dinero y trigo diez o doce ducados en
la cuaresma. Dícese en ella todos los lunes de cuaresma, misa y día
de las Letanías Mayores y día de Santa Marta y a costa desta
limosna se repara. En esta ermita se dice misa el día de su nombre,
pagan la misa al rector y danle de comer”.
Seguindo
sempre coas informacións do historiador
Gumersindo
García Gómez,
sabemos que o 18 de xuño de
1634 aparece a primeira referencia acerca das procesións que se
facían nesta ermida. O visitador don Juan de Tilleira y Basterrica
apunta:
“Mandó
su merced que por cuanto es informado que las procesiones de el día
de las Letanías que se ba a Santa Marta hermita desta feligresía,
ba poca gente y lo mismo a otras que se hacen entre año, que el
Padre Cura les avise el día de fiesta precedente y al que no viniere
le condene”.
Polas
noticias que nos achega o visitador Sebastián de Alcaraeta a
mediados do século XVII, a
ermida de Santa Marta debía
estar case en ruínas:
“La
capilla está muy mal reparada y descubierta sen texa, y el arco muy
apartado del texado con muy malas bigas, de suerte que amenaza
ruynas(...)”.
Sabemos
que a capela aínda estaba en pé en 1752. Cando
se realizou o interrogatorio do Catastro do
Marqués de Ensenada nese
ano, a resposta da terceira pregunta sobre o territorio que ocupaba a
parroquia de Coiro foi a seguinte:
“(…)
Demárcase dicha feligresía, principiando en la capilla de Santa
Marta y sigue por la fuente de la Cruz a la piedra que llaman Vico,
desde allí por el Puerto do Cabaleiro al marco de Toural de arriba y
corre por el Río pequeño abajo, hasta la piedra de Malate, desde
los cuales corre por el marco de Longra al puerto da Fraga,
pasa al petón hasta la capilla de Santa Marta, primera
demarcación.”
E
na mesma pregunta sobre a parroquia de Soandres do devandito
interrogatorio do Catastro
do Marqués de
Ensenada dise que:
(…)
de este al lugar de Lourenceira. De aquí sube al Camino de Reverente
ya referido y a los Lavadoiros, y pasando por la fuente do Seixo, y
Capilla de Santa Marta, al Mojón da Pedrousa, de allí a la fuente
da Bouza do Río, y cruzando este, sube a la Piedra Bieiteira, y a la
fuente do Canle (...)”
En
1820, setenta
anos despois de
realizarse o popular Catastro,
a
veciñanza da contorna puido observar a un grupo de forasteiros que
portaban nas cabalerías trebellos que parecían doutro mundo. Un
deles non deixaba de facer medicións e de tomar apuntes nos seus
cadernos. Era Domingo Fontán Rodríguez (1788-1866), ilustrado,
matemático, político e xeógrafo coñecido por ser o autor do
primeiro mapa topográfico e científico de Galicia. No seu magnífico
traballo cartográfico Fontán, que en
1834 ía
ser nomeado Director
do Observatorio Astronómico de Madrid,
anota:
“Santa Marta 526 m. sobre el nivel del mar”.
 |
Mapa de Domingo Fontán
|
Na
romaría de Santa Marta de Ribarteme (As Neves, Pontevedra),
calificada como a máis antiga das romarías galegas polo seu
arraigamento e tradición, os fregueses entoan pregarias como estas:
“Virxen
Santa Marta,
reina
de la gloria,
todo
el que se ofrece,
sale
con victoria.”
Virxen
Santa Marta,
estrela
do norte,
que
lle deu a vida
ó
que estivo á morte”
Oracións
de súplica que seguramente tamén se entoaban na larachesa capela de
Santa Marta antes dos derradeiros anos do século XIX, ou a comezos
do XX, que foi cando este sacro recinto foi caendo no esquecemento e
a imaxe pétrea da Santa alí existente, unha virxe con atributos de
ama de casa, se trasladou á igrexa parroquial de San Pedro de
Soandres. Conta a lenda que posta a Santa no carro de bois, os
animais colleron camiño cara Soandres, seguramente o máis dereito e
doado de todos!
No
templo beneditino continuouse practicando culto a Santa Marta e cada
ano celébrase ao pé do santuario unha romaría para honrar esta
antiga imaxe de pedra policromada, de feitura rústica. O
día da festividade os devotos ofrécenlle á
Santa, avogosa dos problemas auditivos,
aceite de oliva que utilizan,
despois de ser bendicido, para a dor de oídos.
Polo
que ouviran
os máis vellos da parroquia de Soandres aos seus maiores, seica en
tempos pasados era costume que a Santa Marta saíra en procesión.
Para
isto parece
ser que
escollían aos homes máis robustos do lugar, os únicos que eran
quen de soportar o seu gran peso. Tiveron que pasar moitos anos para
que a santa volvera a saír en procesión, suceso
memorable
que non se volvería a repetir e que Gumersindo García Gómez conta
así:
“Foi
o propio día da romaría, luns 29 de xullo de 1991, cando ao remate
da misa solemne, tivo lugar a tradicional procesión. Por vez
primeira en moitos anos, e a derradeira ata o presente, a imaxen
petrea de Santa Marta presidiu a cometiva relixiosa. Unha vella
fotografía delata a José Manuel Iglesias do Villamir e Benigno
Domínguez de Condesuso como dous dos seus porteadores.”
 |
Cortesía de Gumersindo García Gómez
|
Catro
anos máis tarde, noutro histórico feito, as ruínas da capela de
Santa Marta convertíanse nunha improvisada igrexa á que acudiron
centos de veciños da bisbarra. Gumersindo García, un dos promotores
da iniciativa, rememora o acontecido naqueles días do seguinte
xeito:
“No
verán do ano 1995 xurde a idea de facer unha sardiñada nas ruínas
de Santa Marta. O concelleiro José Manuel Iglesias é un entusiasta
do proxecto. David Riveiro de Bocixa e eu mesmo colaboramos e puxemos
da nosa parte o que poidemos. Moitos de vós colaborastes
xenerosamente co voso traballo e aportación económica. O Concello
da Laracha ocupouse dos traballos de limpeza das ruínas da ermida e o
acondicionamento de todo o entorno. En toda obra sempre aparecen
tropezos, pero aquí estaba o concelleiro Manolo, arranxando canto
estaba na súa man. Unha das maiores dificultades foron os accesos a
este lugar. O tempo fixera desaparecer camiños. Pero houbo dous
homes, da casta dos bos e xenerosos, que donaron o terreo preciso,
para abrir os camiños que nos permiten acceder comodamente a este
fermoso paraxe. A memoria dos agradecidos non deixarán esquecer os
seus nomes: Ricardo Verdía de Barbacán e José Abeleira da Tapia.
Como lembraredes, o festexo celebrouse na tarde do domingo 6 de
agosto de 1995. Houbo misa ás seis da tarde, sardiñas, pan e viño
e moita festa. Nunca tal viran os vivos desta veciñanza. Aquela foi
a primeira xuntanza, e logo viñéronse celebrando cada ano. Pasaron
máis dunha ducia de anos, e case se pode afirmar, que xa é
arraigada tradición, acudir un domingo do mes de agosto.”
Xa
para rematar, parécenos de interese comentar que, con motivo da
celebración do Xacobeo de 1999, a Xunta de Galicia, en colaboración
co arcebispado de Santiago, organizou unha magna exposición, entre o
27 de maio e o 31 de decembro dese ano, no mosteiro de San Martín
Pinario de Compostela. Unha das pezas expostas foi a imaxe pétrea de
Santa Marta. A ficha descritiva informaba:
Santa
Marta. Anónimo. Fins do século XVII. Pedra policromada. 63X33x24
cm. Procedente da ermida de Santa Marta de Soandres, A Laracha (A
Coruña).
É
unha imaxe de pedra que representa a Santa Marta, irmá de Lázaro e
María. Situada no retablo lateral da igrexa de Soandres, que se
encontraba baixo a protección do antigo priorado beneditino.
Iconograficamente
está caracterizada polos atributos cos que se representa
tradicionalmente no Evanxeo, coa súa dedicación aos traballos do
fogar, de aí que na man esquerda leve o floreiro e coa dereita
suxeita un cesto, ámbolos dous, aparellos domésticos que ela
utiliza.
Esta
imaxe é unha representación frontal e hierática, carente de
movemento, coa disposición dos pés á mesma altura. As roupas non
deixan entrever ningún trazo anatómico do corpo. O seu rostro e
hieratismo acusan factura artesanal.”
 |
Imaxe de Santa Marta na igrexa de San Pedro de Soandres
|
Amigos
e amigas, a festa de Santa Marta é o 29 de xullo e por iso díse “o
aire de Santa Marta”, é dicir, o vento que sopra nos derradeiros
días deste mes co que vos animo a cantar:
Hei
de ir a Santa Marta
a
Santa Marta hei de ir,
a
ver a capela da Estrela
e
a de San Roque de Larín.
Hei
de ir a Santa Marta
a
Santa Marta hei de ir,
a
beber na fonte santa
e
o son do ar alí sentir.
Hei
de ir a Santa Marta
en
Santa Marta hei de estar.
E verei o solpor no mar
co
aturuxo deste cantar.
(Xabier
Maceiras, 2022)
FONTES:
AMADO
CASDELO, MARCOS
EMILIO
(2017):
As
parroquias do Concello da Laracha en 1750,
Deputación
da Coruña.
_____________________
