O CASTRO DA CONDESA DE LEMAIO E ALGUNHAS LENDAS DO LUGAR (1ª PARTE)

  A alta densidade de poboación de A Laracha coñécese na época dos castros polo importante número deles que aínda se poden localizar e estudar. Actualmente consérvanse case unha vintena de recintos castrexos distribuidos polas trece parroquias do municipio larachés: castro da Lagarteira e castro de Riotorto (ou Os Castros, ou o Petón do Castro, os dous en Cabovilaño); castro de A Medoña (Coiro); A Castreira (ou As Castreiras, en Erboedo); castro de Erboedo (ou Os Castros, ou As Croas, no lugar da Fontenla, Erboedo); castro de O Petón (Golmar); castro da Condesa (ou Bico do Castro, ou Xanzón, en Lemaio); castro de Lestón (ou Os Castros, ou Agra do Castro), castro do Retorno e castro de Fofelle, os tres recintos na parroquia de Lestón; castro da Pena ou O Petón (Montemaior); castro de Condesuso (ou O Castriño), castro de Santa Baia (ou Croa de Santa Baia), castro da Cerqueira (ou de Refoxo), castro de Revirente e O Castro (ou Os Castros), todos estos en Soandres; castro de Gabenlle (ou Castro das Croas, ou Os Castros, en Torás); castro de Montes Claros (ou Os Castros, en Vilaño) e castro Pequeno (ou castro das Motas, ou a Mota) en Pereiro, Vilaño. 

  Territorio habitado, vivido e traballado desde hai miles de anos, case todas as parroquias larachesas son confín dun verde castro. Eran as aldeas dos nosos antepasados e poboaron o noso territorio na Idade de Ferro e máis alá, entre o século VIII antes de Cristo e o III despois de Cristo.

   Moitos destes recintos castrexos xa son soamente recordos. Dos outros, de nós depende que sexan presente, como é o caso de Montes Claros, que o Concello da Laracha decidiu nos últimos tempos apostar fortemente pola súa posta en valor.

   Ao longo dos vindeiros meses, de todos e cada un destos recintos iremos falando polo miúdo nestas Crónicas da Laracha para coñecer as súas localizacións e mesmo algunhas lendas que aínda se manteñen vivas na contorna. Comezamos esta xeira en Lemaio, co castro da Condesa.

 

Ao fondo, o Castro da Condesa

QUEN ERA A CONDESA?

    Se consultamos a cartografía da páxina web da Sede Electrónica do Catastro, á altura dos quilómetros 26 e 27 da autoestrada AG-55, na zona que atravesa a parroquia larachesa de Lemaio e a carballesa de Bértoa, podemos ver unha serie de topónimos que nos informan sobre un asentamento castrexo que houbo alí no pasado. Na parte pertencente a Lemaio, no devandito Catastro aparecen leiras e montes con nomes tan suxestivos como Castro da Condesa, Tenza da Condesa, Castro, Castro de Arriba, Castro de Abaixo, Castro da Cova ou mesmo Chousa da Santa. O mesmo pasa nos lindes con Bértoa, onde podemos atopar nomes como Castro, Chousa de Castro Lamoso (moi cerca da Fonte do Cuco), Castro de Arriba, O Petón ou o Outeiro. Máis abaixo, e tamén na parroquia carballesa de Bértoa, entre o lugar de Queo de Arriba e Guilfonxe está o Castro de Queo, non moi lonxe da Agra de San Martiño e mesmo do Castro da Condesa. Pois ben, chegados a este punto, a pregunta é: ¿Quen era esta condesa? ¿De que que condado estamos a falar e dende cando?

 

Castro da Condesa (Cortesía de Puri Soto)

    Unha das posibilidades pode ser a condesa de Torre Penela, tan vencellada á comarca de Bergantiños desde tempos pretéritos. Nas súas Crónicas de Carballo, Xan Fraga faise a mesma pregunta e tamén apunta que “O Campo da Condesa, Casa da Condesa, etc, xa non existe no vocabulario oficial carballés”¹.

   O condado de Torre Penela é un título nobiliario outorgado polo Rei Carlos II en 1689 ao cabaleiro da Orde de Santiago Pedro Tomás de Ojea Ulloa y Enríquez, quen casou con Luisa Antonia de Ayala y Rojas e tiveron por fillos a Juan Antonio (II Conde); María Ignacia (III Condesa) e Catalina Nicolasa, que casou con Fernando Bérmúdez de Castro y Riobóo, señor de Montemaior e Torres do Viso (A Laracha)².

   Viaxamos uns anos na máquina no tempo e chegamos á época da IX Condesa de Torre Penela, Clotilde Flórez de Losada, que casou con Pedro Sanjurjo y Pérez (Ourense, 1812-A Coruña, 1879). Pedro estudou dereito e foi xuíz ata que se dedicou á política e aos negocios. Membro do Partido Moderado, chegou a ser oidor da Real Audiencia da Habana así como maxistrado da de Manila. Foi deputado en diversas lexislaturas e Alcalde da Coruña en 1875. Era fillo do médico Pedro Sanjurjo y Mosquera, que estivera de director do Balneario de Carballo entre 1835 e 1837. Fíxose con esta propiedade no ano 1851 por 4.965 reás, reformando o recinto termal notablemente.

   Pedro Sanjurjo e Clotilde Flórez (que faleceu en 1923) tiveron tres fillos: Pedro; María Asunción (X Condesa), casada con Eduardo Torres Taboada; e Clotilde Sanjurjo Flórez Quiroga, casada con Antonio del Moral (deputado e senador pola provincia da Coruña en varias lexislaturas), que tiñan a casa da condesa en Carballo, baños de catro pozos, fonda e amplo xardín contiguo³. Sería algunha das Señoras nomeadas anteriormente a nosa condesa, a condesa do castro situado na parroquia de Lemaio? En Carballo aínda hai quen fala de “a Condesa” e da súa casa na que estaban os Baños Vellos, xunto á capela da Estrela, que hoxe da nome a unha das rúas da capital de Bergantiños.

 

Casa da Condesa de Torre Penela en Carballo en 1925 ( https://www.carballonamemoria.org/?fbclid=IwAR3-oQWv2F07DqHgvCGEC3A49YbZZE-Zok5VH6uvICRPYYdacGkU97onUls )

    Séculos atrás, o conde de Traba, Pedro Froilaz, que tivo unha numerosa descendencia, casaba por primeira vez con Urraca Froilaz (filla do Conde Frolia Arias), coa que tivo cinco fillos, un deles Fernando Pérez de Traba. Os dominios da parella incluían un extenso territorio entre Noia e Ortigueira, básicamente, a parte da provincia da Coruña entre o río Tambre e o mar. Uns anos despois da morte de Urraca, Pedro Froilaz casou en segundas nupcias con Mayor Rodríguez, filla do conde Rodrigo Muñoz e coa que tivo oito fillos. O 31 de maio de 1158, a condesa dona Sancha González, esposa de don Fernando Pérez de Traba, viúva, doou a Santiago pola alma do se defunto marido o conde don Fernando, boa parte das súas herdades. ¿Sería algunha destas mulleres a “nosa” condesa?

   Outra das posibilidades pode vir pola liñaxe dos Moscoso, que posuían moitas das terras que conforman boa parte do que hoxe é o municipio da Laracha. Lopo Sánchez de Moscoso y Ulloa⁴, primeiro Conde de Altamira, casou en primeras nupcias con Constanza das Mariñas, señora de Oseiro, Miraflores, Bergondo, Faro, Cillobre (con xuros sobre alcabalas reais en San Román de Cabovilaño, San Xián de Coiro, Santa María de Erboedo, San Xián de Lendo, San Martiño de Lestón, Santa María de Soutullo, Santa María de Torás e Santiago de Vilaño) e Parada. Constanza das Mariñas, unha das catro fillas herdeiras do gran Gómez Pérez da Mariñas, non tivo sucesión co I Conde de Altamira e non tardou en repudiado. Segundo o cronista medieval Vasco da Ponte “este conde no era hombre para mujer y doña Constanza no le quería por marido”. ¿Sería dona Constanza das Mariñas a “nosa” condesa?

   Sobre a estirpe das Mariñas sabemos, grazas ás investigacións de Marcos Amado que en Martín (Xordo) das Mariñas (+1515) recaerían por herdanza nun primeiro grupo de bens, o groso de posesións de Roi Xordo II das Mariñas, “pois á súa morte xa faleceran todos os nomeados en tales vontades. Neste bloque tamén obtería os bens maternos e do seu avó homónimo, isto é, o señorío do coto de Cecebre cos seus casares, herdades, viñas e co pazo de Pravío. Á súa vez unimos aquí as propiedades da liñaxe no arciprestado de Bergantiños, onde sabemos a posteriori que dispoñería do señorío, vasalaxe e xurisdición do porto e parroquia de Santa María de Caión, Santa Mariña de Lemaio; parte de San Lourenzo de Berdillo cos seus casares, de San Cristovo de Lema con Castelo, de Santa María de Noicela cos casares da Vespilleira, e coas súas casas, viñas e pazo de Nandufe, cabeza destes dominios”⁵.

 

Situación do Castro da Condesa (mapasxunta.gal)

   Numerosos títulos de avoengo están ligados á Costa da Morte, algúns xa desaparecidos ou insertados en Casas de maior lustre como a de Alba. Hai apelidos moi ilustres, con gran peso histórico, que forman parte do ADN comarcal, como os Mariño, os Bermúdez de Castro os Moscoso, os Riobóo, os Caamaño ou os Oca. No caso concreto de Lemaio, seica o primeiro señor do Pazo alí situado foi o Capitán Fernán Álvarez de Carantoña, escudeiro de Lopo Sánchez de Moscoso, I Conde de Altamira. O Pazo tamén pertenceu aos Varela e aos Bermúdez de Castro, deixando nela o seu escudo, aos Moscoso, Rodríguez de Arijón, García de Pardiñas, e aos Romay. ¿Poden vir por aquí as posibilidades da “nosa” condesa?

   Deixamos tamén enriba da mesa outras opcións de quen puido ser esa nobre, esa condesa do castro. No Catastro do Marqués de Ensenada de 1752, na segunda pregunta sobre a parroquia de Lemaio… ¿Si es de realengo o de señorío, a quien pertenece, que derechos percibe y cuanto produce?, a resposta foi “(…) la expresada feligresía es de señorío, que pertenece a Don Diego de Oca y Cadórniga, vecino de la ciudad de Betanzos(...)”⁶. E na pregunta décimo quinta… ¿Que derechos se hallan impuestos sobe las tierras del término, como diezmo, primicia, tercio-diezmo u otros; y a quien pertenecen?, a contestación foi “(…) de todos los que producen las tierras que cultivan diez labradores, percibe dicho cura im solidum los diezmos de ellas, y la mitad de las de otros siete; la restante, por iguales partes al excelente señor Conde de Altamira y a la Marquesa de Parga; de los restantes diez y siete casares o vecinos, corresponden enteramente a don Diego de Oca, vecino de Betanzos”⁷.

   A morte en 1796 de Dona Joaquina Josefa de Oca, filla de don Diego de Oca, ía marcar o final da liñaxe dos Oca. Joaquina, coñecida como "a marquesa", casara con Benito Bernardo Correa de Sotomayor y Yebra (IV Marqués de Mos) e non tiveron fillos, pasando os seus morgados á descendencia doutra liña sucesoria: á aberta con María Josefa, unha irmá de Don Diego de Oca. Esta María Josefa de Oca casou en 1723 con Don Pedro Isidro de Yebra, Pimentel  y Suárez de Deza, Señor da luguesa casa de Láncara. Os Láncara ían señorear boa parte da nosa contorna dende esta época ata 1936, ano no que faleceu Gerardo Bermúdez de Castro y Suárez de Deza, coñecido polas súas amizades como Gerardo Láncara en alusión ao seu señorío que ía morrer solteiro só e sen descendencia.

   Descubrir quen era a condesa que da nome ao castro existente na parroquia larachesa de Lemaio e na carballesa de Bértoa non ha de ser doado (un servidor aposta pola condesa de Torre Penela). Promete ser un arduo traballo, mais, dende a confianza e a amistade que nos une con varios membros do Instituto de Estudos Bergantiñáns, aproveitamos a ocasión para deixarlles esta tarefa de investigación e, tamén, para animalos a publicar un novo número da súa exitosa colección “Andando por Bergantiños” no que teña protagonismo a parroquia de Lemaio que, no seu momento, cando no Trienio Liberal (1820-1823) se levara a cabo a división territorial en provincias e concellos constitucionais, formara parte do desaparecido Concello de Sísamo. 

   Non deixa de ser curioso que unha porcentaxe importante da superficie da parroquia de Lemaio pertencera aos Láncara, incluido o castro, un asentamento que, á parte de ser coñecido como o Castro da Condesa, tamén se denomina Bico do Castro ou Castro de Xanzón. Este último nome vén por Antonio de Xanzón, caseiro dos Láncara que, segundo nos contaron, foi quen comprou parte dos terreos que esta estirpe ilustre tiña en Lemaio.

   A vindeira semana seguiremos falando do Castro da Condesa e das súas lendas.

 

(CONTINUARÁ...)

___________________________

1 Vid. Xan M. Fraga Rodíguez (2004): Crónicas de Carballo II, A. C. Lumieira, páx. 232.

2 Ibídem.

3 Ibídem

4 D. Lope Sanchez de Moscoso e Ulloa non tivo descendencia lexítima, e por iso deixou os bens da súa casa e o Condado a seu curmán D. Rodrigo de Moscoso e Ossorio, fillo de sua tía Dª Urraca Sánchez de Moscoso, e de D Pedro Alvarez Ossorio, conde de Trastamara.

5 Vid. Marcos Emilio Amado Casdelo (2017): Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, Señores de Montaos, Autoedición, páx. 67.

6 Vid. Marcos Emilio Amado Casdelo (2017): As parroquias do Concello da Laracha en 1750, Deputación da Coruña, páx. 89.

7 Ibídem, páx. 93.

A ORQUESTRA DE SOANDRES

  As orquestras na Laracha contan dunha moi antiga tradición, especialmente en Soandres. Quen sabe? Se cadra teñen que ver no asunto os cantos da vida monástica de antano do templo beneditino, tan presente no ADN dos fregueses desta parroquia. 

   O caso é que xa temos noticia da existencia dunha banda de música en Soandres nos primeiros anos 20 do século pasado, e mesmo sabemos que algúns dos instrumentos da formación viñeran de América.

    Co gallo da visita que o popular actor arxentino Enrique Muíño realizou á súa terra de nacemento en abril de 1923, a prensa da colectividade galega en Bos Aires publicaba:

“A eso de las diez de la mañana llegaba el insigne actor frente a la Casa Consistorial de Laracha, donde le esperaban el alcalde Sr. Iglesias, varios concejales de aquel Ayuntamiento, el secretario Sr. Astray, el juez municipal, el secretario del juzgado Sr. Racedo, el médico don Ramón Astray, varios profesionales, algunos parientes del señor Muíño y una compacta multitud de campesinos que prorrumpió en vivas y aclamaciones, al mismo tiempo que atronaba el espacio el estampido de las bombas y que la música de Soandres daba al aire los acordes de un bullicioso pasodoble (…)

(…) La despedida de Muíño es todavía más brillante que el recibimiento, porque el ilustre actor es de los que fácilmente se adentran en el corazón, y de aquellos cuyo talento también tiene que admirar fuera de la escena.

Las bombas de palenque estallan con mayor estrépito, los acordes de la música de Soandres suenan más intensos, los vivas y aclamaciones parecen arrancar de más adentro y Muíño llora más tiernas lágrimas (…)¹

   Velaí está a banda de Soandres no recibimento e na despedida a Enrique Muíño, un larachés nado en 1881 no lugar da Torre, na parroquia de Lendo, que, á parte de pertencer á pléiade de intérpretes fundacionais do teatro e da historia de ouro do cinema da Arxentina, tamén cultivou de xeito notable a pintura.(De Enrique Muiño xa escribimos nesta bitácora no seu momento. Aquí tedes a ligazón: https://cronicas-da-laracha.blogspot.com/2021/11/o-laraches-enrique-muino-unha-das.html).   

   A devandita banda ía continuar, coa súa mellor vontade e bo facer, dando alegría á veciñanza da bisbarra enchendo, durante algúns anos máis, os campos das festas de ledicia e diversión coa interpretación das súas melodías. Nunha descrición sobre as festas parroquiais de Soandres de 1927, El Ideal Gallego daba cumprida información comentando, entre outras cousas, que...

(…) La fiesta campestre estuvo animadísima; siendo amenizada por la afinada banda de música de Soandres y disparándose, durante el día, multitud de bombas de palenque (...)²

  Temos noticias de que posteriormente, durante algunhas festas celebradas en Soandres antes da proclamación da II República, era a banda carballesa da Ardaña a que amenizaba os bailes que alí se facían, polo que é de supoñer que a agrupación musical da parroquia xa desaparecera nesa altura.

   Tal e como contamos hai unhas semanas neste blogue, na década dos corenta ía xurdir a orquestra da Ameixeira que, tras uns anos de actuacións baixo ese nome, nos cincuenta reconverteuse na Orquestra de Soandres.

 

Imaxe da Orquestra de Soandres de mediados do século pasado. De esquerda a dereita, Luciano 'de Silvoso' co primeiro acordeón; Celso 'de Compañeiro' co trombón de varas;  Ramón 'de Matías de Soutullo' coa batería; Juan Iglesias Borrazás ('Juan de Picardel') coa trompeta; Luciano Iglesias Borrazás ('Luciano da Ameixeira) co saxofón; Gumersindo 'de Erboedo de Abaixo' co clarinete e Eduardo 'do Cabaleiro' co segundo acordeón (Revista  das festas parroquiais de Soandres, 2006)

    Nesta época, en toda agrupación musical era imprescindible a figura do acordeonista dominando o escenario. Na Orquestra de Soandres os virtuosos deste instrumento eran Luciano 'de Silvoso'³, tamén coñecido como Luciano 'de Manxarín', e Eduardo 'do Cabaleiro'⁴. Gumersindo 'de Erboedo de Abaixo' co clarinete; Celso 'de Compañeiro''⁵ co trombón de varas; Ramón 'de Matías de Soutullo' coa batería; Juan Iglesias Borrazás, 'Juan de Picardel'⁶ coa trompeta; e Luciano Iglesias Borrazás, 'Luciano 'da Ameixeira' co saxofón, eran os outros músicos que conformaban a banda, unha formación na que tamén ían tocar ocasionalmente outros músicos, entre eles Domingo Silveira, de quen falamos neste espazo hai un par de semanas

  Segundo o testemuño de Sindo Amor Martí, fillo de Domingo 'do Niño', “ás veces tamén tiñan un animador, que era como se lle chamaba aos cantantes antigamente. Recordo ver coa Orquestra de Soandres a Manolo 'da Pontalba', que anos atrás xa cantara coa Orquestra da Ameixeira, e a 'Lencho', un vocalista do Corgo⁷.

    Naquela hora, os desprazamentos das orquestras non eran doados. Os camiños non eran os de hoxe e moitas veces facíanse a pé, coa dificultade que supoñía cargar coa pesada maleta de ferro na que carrexaban a batería. Noutras ocasións facíanse en cabalerías ou mesmo en carro de bois. Se por unha sorte había a posibilidade de desprazarse en autobús, o batería era o que levaba a peor parte, como así llo contou Antonio Mallo, un dos fundadores da Orquestra Mallo de Feáns, a Xurxo Souto. “Iamos a Caión no Pombo, o coche de liña. Nós aínda viaxabamos cómodos. O peor era o batería. Tiña que ir arriba cos tambores. Se chovían dúas pingueiras chegaba molladiño coma un pito”⁸.

 

Desprazamento dunha orquestra nos anos 50 (Facebook Orquestas 1900)

    Nos seus primeiros tempos os músicos da Orquestra de Soandres tocaban a pleno pulmón, do mesmo xeito que o fixeran anos anos os seus predecesores da Orquestra da Ameixeira. Mais, co paso do tempo, empezaron a utilizar altofalantes de batería que, segundo as informacións do historiador de Soandres Gumersindo García, seica lle alugaban a Manolo, o taberneiro de Meirama. 

   As actuacións desta agrupación eran frecuentes en Carballo; Cerceda, de xeito especial en Rodís e A Tablilla; nas romarías de Santo Adrián e Santa Margarida; e en boa parte dos salóns de baile da bisbarra. “Cando contrataban ben as actuacións chegaban a cobrar duascentas pesetas cada músico, e se a xente quedaba contenta aínda lles daban propina”⁹.

   No repertorio da Orquestra de Soandres non faltaban aqueles románticos tangos e boleros tan de moda entre a xuventude de aquela época, mozos e mozas que sempre demandaban vellas pezas musicais como María de la O, Islas Canarias, Gato Montés ou Siboney, a canción cubana composta en 1929 por Ernesto Lecuona, que serviu como inspiración para a longametraxe mexicano-cubana de título homónimo. Siboney, rodada en 1938, foi dirixida por Juan Orol e protagonizada por María Antonieta Pons.

Siboney...
Yo te quiero, yo me muero
por tu amor.

Siboney…
En tu boca
la miel puso su dulzor.

Ven a mí,
que te quiero
y que todo tesoro,
eres tú para mí.

Siboney...
al arrullo de las palmas,
pienso en ti.

Siboney de mis sueños
si no oyes la queja de mi voz.
Siboney, si no vienes
me moriré de amor.

Siboney de mis sueños
te espero con ansia en mi caney.
Porque tú eres dueño
de mi amor, Siboney.

Oye el eco
de mi canto de cristal.
No se pierda por entre el rudo
manigual.

__________________

1 Vid. El Correo de Galicia: órgano de la colectividad gallega en la República Argentina, 13 de maio de 1923, páx. 11.

2 Vid. El Ideal gallego : diario católico, regionalista e independiente, 5 de agosto de 1927, páx. 7.

3 Silvoso é un lugar da parroquia de Soandres.

4 O Cabaleiro é un lugar da parroquia de Coiro.

5 Compañeiro é un lugar da parroquia de Soandres.

6 Picardel é un lugar da parroquia de Meirama.

7 O Corgo é un lugar da parroquia de Soandres.

8 Vid. XURXO SOUTO EIROA (2001): Contos da Coruña, Edicións Xerais, páx. 108.

9 Vid. GUMERSINDO GARCÍA GÓMEZ (2006): Aquela orquesta de Soandres de mediados do século pasado, Revista das festas parroquias de Soandres, páx. 27.