mércores, 22 de marzo de 2023

'O ARROLLADOR', O PRIMEIRO EQUIPO DE FÚTBOL DE PAIOSACO?

   Nas Crónicas da Laracha desta semana falamos dos inicios do fútbol en Paiosaco, onde sempre se pensou que os primeiros pasos déraos o Apache, como así o contan Alfonso Pazos Barros, Alfonso de Folgar, e Ricardo Pallas Labrador ‘Quecho’ no libro da autoría de Manolo Rodríguez e Coque Pazos, Paiosaco en imaxes: dos corenta aos setenta.

   Segundo Alfonso1, o primeiro equipo que houbo en Paiosaco fundárao Ramiro do Alto: "Non sei se non sería algo antes de 1956 porque nós temos xa trofeos anteriores; aínda estivemos facendo reconto deles o outro día, e hai un Trofeo das Cereixas de 1955. O nome de Apache foi certo que se falou, pero non chegou tan sequera a formalizarse e a poñerse por escrito. Precisamente fun eu quen pensou ese nome e Ramiro do Alto o que nolo desaconsellara porque podía ser comprometedor. Tamén me acordo de ir moito á de Che de Andrés para ver que nome se lle poñía ao equipo; eu daquela era un rapaz, tería catorce ou quince anos, o que nos leva a falar do ano 1951 ou 19522.

   No mesmo libro, Ricardo Pallas ‘Quecho’3 fala de como chegaron as primeiras camisetas a Paiosaco: Daquela non había balón nin había botas, nin había nada. Estaban no servizo militar comigo Pepe da tía Mercedes e Moncho de Suares, e, xa se sabe, na mili se alguén che collía a gorra, ti pillábaslla a outro e se alguén che pillaba unha camisa, ti collías outra… Pero nunha ocasión démonos conta que no faiado do cuartel estaba o almacén da roupa vella con dúas portas batentes sen pasador; non había máis que empuxala un pouco e xa abría; para volver pechala tirabas polas dúas follas xuntas e xa quedaba como estaba antes. Así, cos pantalóns de deporte e camisetas que levamos de alí, foi como fixemos a primeira equipación do equipo porque antes non a había4.

    Pois ben, hai unhas semanas, na procura de informacións para un tema sobre o que levamos meses traballando, localizamos na hemeroteca un once anterior: un equipo peisaqués que xogou no verán de 1930 en Meicende co nome de “O Arrollador”.

    Nun artigo no que aparece publicado o programa das festas desta localidade arteixá, o xornal La Voz de Galicia, na súa edición do 14 de agosto de 1930, dá cumprida información sobre os festexos que se ían a levar a cabo os días 15, 16, 17 e 18. Deseguido transcribimos os actos do día 17, que é cando cobra protagonismo “O Arrollador” de Paiosaco:

  “Día 17.— Por la mañana, hará el recorrido el celebre gaitero “El Rey chiquito" y se quemara mucho fuego por el célebre pirotécnico “El Lluco”. A las diez, saldrá el Ramo con la banda y todo el pueblo hasta el campo y terminado esto, el célebre barítono Augusto, cantará al aire libre el “Adiós a la vida”. A las cinco de la tarde, partido de fútbol, entre los equipo “Los invencibles" de Meicende, y “El Arrollador” de Payosaco. A las siete, merendiñas al aire libre bajo los castiñeiros, amenizadas por la banda de los “Afamados . A las nueve, bailes de verbena. A las once, fuegos artificiales, bombas de palenque, luces de bengala y globos”5.

 

La Voz de Galicia, 14 de agosto de 1930, p. 2

   Sería este “Arrollador” o primeiro equipo de fútbol de Paiosaco? Todo parece indicar que si, mais a hemeroteca é unha verdadeira caixa de sorpresas!

____________

1 Nado no ano 1937.

2 Vid. Rodríguez López, Manuel & Pazos Crespo, Manuel ‘Coque(2011): Paiosaco en Imaxes: dos corenta aos setenta. Concello da Laracha, pp, 30-31.

3 Nado no ano 1932.

4 Vid. Rodríguez López, Manuel & Pazos Crespo, Manuel ‘Coque(2011): Paiosaco en Imaxes: dos corenta aos setenta. Concello da Laracha, pp. 34-35.

5 Vid. Va Voz de Galicia, 14 de agosto de 1930, páx. 2.

martes, 14 de marzo de 2023

UN PASEO CON OLIMPIA PUENTE POR SANTA MARGARIDA DE MONTEMAIOR

  Con máis de cincuenta lugares, Montemaior é unha das parroquias de toda a xeografía galega que conta cun maior número de entidades de poboación. A unha delas, Santa Margarida, acoden centos de romeiros cada 20 de xullo para honrar, na capela que se atopa encadrada nunha fermosa carballeira, ao santo Antonio, ao Sacramento e á santa que lle dá nome ao lugar. De Margarida di a copla popular:

Ao sol chámanlle Lourenzo

e a lúa Margarida;

Margarida anda de noite

e Lourenzo polo día.

    A peregrinación a esta capela realízase dende tempos pretéritos e as súas festas tiñan, e seguen tendo, sona en toda a bisbarra. Unhas festas que en Montemaior e na contorna adoitaban recibir o nome de foliadas, mais, porén, eran tamén chamadas ruadas. Non debemos esquecer que Carlos Díaz Gestal, ‘O Xestal’, músico, humorista e, sobre todo, “contador de contos” moi querido en Bergantiños e en toda Galicia, foi quen popularizou a mítica Foliada de Montemaior.

   Contan os amigos de Maghua, grupo de cantareiros da Coruña que leva repenicando dende o ano 2006, que en Montemaior “as pandeiretas calaban unicamente cando viñan tocar as bandas (ollo, que non orquestras!) vestidas de branco impoluto para a ocasión… A diferenza doutras zonas próximas, o maneo non é tocado como xota de cinco, senón abaneando a man, maneándoa. De aí, probabelmente, o nome que reciben na zona tanto o ritmo como o baile que o acompaña. Tamén botan muiñeiras, tocadas co puño, así como distintos tipos de agharrados, entre os que destaca a muiñeira corrida, que une pasodobre e muiñeira. Nunha boa ruada das de Montemaior, as pezas que botan non levan unha orde determinada, como noutros lugares do país, senón que van botadas ao chou... Para mostra, un agharrado (pasodobre) e un maneo1”.

    A poucos metros do santuario hai, ao igual que acontece na maioría dos templos da xeografía galega, unha fonte milagreira. Segundo a crenza popular, as augas de Santa Margarida, protectora das mulleres en parto e patroa da fecundidade, curan as enfermidades da pel, as doenzas da garganta, a esterilidade e “todos os males estraños”.

    Como non podía ser doutro xeito, a devandita fonte ten dedicadas numerosas cantigas. Algunhas tivemos a sorte de que nolas cantara Olimpia Puente, verdadeira universidade do folclore de Montemaior:

 

Olimpia Puente cantando en Montemaior en 2012 (Luneda Producións)

Miña Santa Margharita

ela é de Montemaiore,

dálle o sol e dálle a augha

dálle o vento de arredore.

Dálle o sol e dálle a augha

dálle o vento de arredore.


Miña Santa Margharita

miña Margharita santa,

a augha da túa fonte

sanoume a miña garghanta.

A augha da túa fonte

sanoume a miña garghanta.


Santa Margharita tiene

unha fuente con dos caños,

a donde se van curare

todos los males estraños.

A donde se van curare

todos los males estraños.

   Olimpia, nacida na Santa en 1942, garda na súa memoria moitas das cantigas que cantaba súa nai, María Prieto, e outras veciñas do lugar cando fiaban o liño nos duros tempos da posguerra. De nena, aquí dos poucos divertimentos que había era nas fías nos pallotes e as tascas do liño. As mulleres cantaban, si, pero non vaias pensar que había moitas pandeiretas. De feito, eu aprendín a tocar cun prato”.

    As penurias que lle tocou vivir na súa infancia tamén estiveron presentes na conversa que mantivemos con Olimpia, quen, rememorando aqueles tempos, contounos que con 9 anos, aínda non tiña os 10 cumpridos, marchaba unha semana da casa pola necesidade que había naquela hora! Mandábannos a recoller a semente do toxo á zona de Pastoriza e A Grela. Marchabamos os luns e viñamos os sábados. Recordo que levaba unha broa e un cachiño de touciño para comer un anaquiño cada día. Durmiamos nunha palleira enriba do saco da semente do toxo”.

    Entre pasaxe e pasaxe da súa vida, Olimpia tamén quixo compartir con nós algúns dos cantares que garda na súa memoria, caso do que transcribimos deseguido:

O lughariño da Santa

de lonxe parece vila,

ten un caravel na entrada,

unha rosa na saída.

Ten un caravel na entrada,

unha rosa na saída.


Mi amor me tiene dicho

mi amor dicho me tiene,

mi amor me tiene dicho

eso a mi no me conviene.

Mi amor me tiene dicho

eso a mi no me conviene.


Eu cantar cantaba ben (e)

e a gracia non era moita,

quedoume no lavadoiro

cando fun lavar a roupa.

Quedoume no lavadoiro

cando fun lavar a roupa.


Santa Margarita tiene

una fuente con dos caños

a donde se van curare

todos los males estraños.

A donde se van curare

todos los males estraños.


Santa Margarita tiene

encima de su corona

un letrerito que dice:

mi niña guarda tu honra.

Un letrerito que dice:

mi niña guarda tu honra.


O lughariño da Santa

de lonxe parece vila,

ten un caravel na entrada,

unha rosa na saída.

Ten un caravel na entrada,

unha rosa na saída.


    Despois daqueles duros tempos recollendo a semente do toxo por terras arteixás, Olimpia Puente aprendeu a coser. Naquela época tiña que andar de casa en casa. Ía a Buzarelos, a Casaslongas, a Baldomir… e a moitos sitios saltando nos valos e polas corredoiras coa máquina de coser na cabeza. Gañaba unha peseta ao día”.

    A vida da nosa protagonista vén sendo a mesma que a de moitas mozas e mozos laracheses daquela xeración, quen, ante a falla de oportunidades na terriña decidiu facer a maleta da emigración. Con 22 anos, aínda non os tiña, marchei cun contrato para Suíza, para Basel (Basilea). Nunca estivera na Coruña ata o día que asinei o pasaporte”. Unha vez rematado o seu primeiro contrato, a veciña da Santa foi para Xenebra, onde xa tiña un irmán traballando. Alí coñeceu a Agustín López, un emigrante de Sarandóns, concello de Abegondo, co que non tardou en casar. En Suíza pasei os mellores anos da miña xuventude. Botei alí 15 anos, ata que enfermaron meus pais. Tiñan sete fillos e os sete estabamos en Suíza. Eu volvín para coidalos”.

    Así pois, a finais dos setenta Olimpia establécese co seu marido e os seus dous fillos na Santa para coidar os seus pais Generoso e María. Aínda que as cousas melloraran algo dende que emigrara a principios dos sesenta, a situación económica aquí non era a panacea de Suíza, polo que o seu home, electricista de profesión, viuse na obriga de marchar outra vez para o país helvético.

    “A miña vida foi así, daquela maneira, pasando moitos traballos, pero estou moi contenta por todo o que tiven que pasar”, recordaba Olimpia, quen, co transcorrer do tempo, habíase de converter nun verdadeiro referente do noso folclore. Foi unha mestra da universidade da vida e da tradición popular á que acudiron importantes músicos do país, profesores de baile e pandeireta para nutrirse da súa sabedoría e recoller algunha das pezas que Olimpia, memoria viva da Laracha, garda na súa memoria. Unha desas pezas é a Muiñeira de Montemaior que Xabier Díaz, un dos grandes persoeiros da nosa música, canta de cando en vez nalgunha das súas actuacións:

Hei de facer unha ponte

da tona dunha mazán

para pasear os mozos

de Rodís para Sofán.


Sei tocar a pandeireta,

moito se me dá na man,

moito máis se me daría

se bailara meu irmán.


De onde somos ben o vedes,

de onde somos ben o vedes:

somos do campo da Santa

entre os ramalliños verdes.


Como as da Santa non hai,

como as da Santa non hai:

pasean por donde queren

e rinse de cantos hai.

 

Fonte de Santa Margarida

    Finalizamos esta crónica cun recordo para toda a xente que formou parte da Asociación Cultural de Montemaior. Constituída en outubro de 1995, no seu momento a entidade traballou arreo a prol da recuperación da tradición popular da parroquia e da bisbarra. Os desfiles e a voda do Entroido, as cantareiras, os grupos de baile e de pandeireta baixo a denominación de Devandoira e unha chea de actividades seguen estando moi presentes na memoria da veciñanza larachesa. Olimpia Puente, unha das persoas integrantes deste colectivo, facendo honor ao seu apelido, exerceu de ponte entre dúas xeracións e foi capaz, na compaña das outras persoas que colaboraron durante moitos anos nesta asociación, de transmitirlle á xente moza o amor pola música tradicional. Vaia dende aquí o noso agradecemento por ese importante labor que fixestes durante tanto anos. A semente está botada!

Terra de Montemaior-e

terra mellor non a fan-e

se lle botan o abono

inda dá o azafran-e

 

Capela de Santa Margarida de Montemaior

FONTES:

https://galiciapuebloapueblo.blogspot.com/2019/04/santa-margarida-de-montemaior-laracha.html 

______________________

xoves, 9 de marzo de 2023

A PONTE DO FORMIGUEIRO

    Nas Crónicas da Laracha desta semana convidámosvos a realizar un paseo pola pasarela de madeira que discorre, seguindo o curso sinuoso do río Anllóns, dende a área recreativa de Gabenlle, nas aforas da capital municipal, ata a ponte do Formigueiro, situada en terras da parroquia de Vilaño. Nos pouco máis de 2 quilómetros do percorrido, un dos máis fermosos da comarca de Bergantiños, poderedes gozar de diversas paisaxes, como o típico bosque de ribeira, composto principalmente por amieiros, zonas agrarias e gandeiras, alén de descubrir elementos tradicionais como varios muíños de auga que antano aproveitaban as augas do Anllóns para moer o gran. Falamos dos muíños do Tarrulo, o Grande, o das Pezas e o do lugar do Formigueiro, situado ao final deste percorrido debaixo da ponte do mesmo nome da que falamos deseguido.

  Antes de nada, dicirvos que en xaneiro deste 2023 púxose en contacto con nós o amigo Jesús Manuel Carracedo e contounos que, rebuscando pola casa, encontrara unhas fotografías de seu pai, Jesús Carracedo Pombo, de cando se fixera a ponte do Formigueiro. “Non sei en que ano sacaron esas fotos pero eu calculo que foi en 1958 máis ou menos; meu pai xa faleceu hai corenta e dous anos... e a cuadrilla de obreiros que aparece nelas non sei quenes son; supoño que serían todos da Laracha porque papá era de Leborís”, díxonos Jesús, a quen lle agradecemos que tivera a ben permitirnos compartir nas Crónicas da Laracha este pequeno tesouriño.

 

Construción da ponte do Formigueiro nos anos 50-60 coas pedras dunha das torres de Cillibre (Cortesía de Jesús Manuel Carracedo)

   Seica antigamente, onde hoxe está a ponte nova, o Anllóns ancheaba e vadeábase. Aínda se poden ver as rodeiras dos carros que pasaban por alí nalgunha laxe que había para atravesar o río. Tamén parece ser que había uns pasos para cruzar a xente.

   Augas abaixo desta construción houbo outra anterior pola que cruzaba o antigo camiño, un camiño sobre o que localizamos esta información no Boletín Oficial da Provincia do 4 de setembro de 1918:

Sección de obras públicas.- Caminos vecinales
A propuesta de los Ayuntamientos que se relacionarán, en consonancia con los que dispone el art. 7º del reglamento de Caminos vecinales de 23 de Junio de 1911, y teniendo en cuenta lo establecido en el capítulo IX del general de Obras públicas de 6 de Julio de 1877, he acordado a proceder á la información pública, para los fines de declaración de utilidad pública y efectos de concurso, respecto á los caminos vecinales y puentes económicos con que figura cada Ayuntamiento, cuya denominación se detalla en la forma siguiente:
(…) Ayuntamiento de Laracha
1º.- Del lugar de Cheda, en la carretera provincial de la Arqueta de la Fuente, al de Aldemunde -Carballo-, en la carretera del Estado de Portobello á Malpica, pasando por el lugar de Formigueiro, parroquia de Vilaño; Iglesario de Golmar, lugares de la Cerdeira, Santa Margarita y Canedo, parroquia de Montemayor, con longitud aproximada de 11 kilómetros. (…)”

   Moitos anos despois da publicación deste edicto no Boletín Oficial da Provincia, cando se abriu a estrada cara a Golmar entre finais dos 50 e principios dos 60, época da que datan as catro imaxes que amablemente nos cedeu Jesús Manuel Carracedo, foi cando se construiu a actual ponte do Formigueiro, que se levantou coa pedra procedente dunha das torres de Cillobre, a da banda dereita, “a que facía a función de tulla, pois era na que se gardaba o cereal que pagaban de renda os foreiros desta casa señorial 1”.

 

Ponte do Formigueiro nos anos 50-60 (Cortesía de Jesús Manuel Carracedo)

   No libro O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños, os admirados e prezados amigos do Instituto de Estudos Bergantiñáns contan que “segundo o veciño do lugar de Bustelo, Gelasio Varela Gesto, o último propietario que mercara as torres vendeulle á empresa Cachafeiro a pedra para levantar a ponte por 20.000 pesetas2”.

 

Cuadrilla de obreiros na construción da ponte do Formigueiro nos anos 50-60 (Cortesía de Jesús Manuel Carracedo)

   Hoxe a ponte do Formigueiro está totalmente reformada cunha estrutura de formigón, mais os restos da ponte primitiva de pedra aínda se poden ver na base da actual. 

 

Obreiros na construción nos anos 50-60 da ponte do Formigueiro. O da esquerda é Jesús Carracedo Pombo, pai da persoa que nos cedeu as fotos (Cortesía de Jesús Manuel Carracedo)

   Din que as pedras gardan miles de secretos e que, se prestamos a debida atención, mesmo falan con nós de historias de vida, de acontecementos históricos, de pensamentos, de costumes, de historias de amor e de odio, de relixión… Pois ben, a un servidor, cada vez que vai ao Formigueiro, entre a nebulosa e a maxia do Anllóns, ao mirar para esas pedras da ponte primitiva sempre lle vén á mente dona Constanza das Mariñas, que herdara Cillobre de seu pai, Gómez Pérez das Mariñas, despois de que este outorgara testamento en novembro de 1474. 

 

Imaxe actual da ponte do Formigueiro

   Curiosamente, cinco séculos e medio despois, o nome de Constanza aínda permanece reflectido na toponimia da bisbarra, concretamente a poucos metros do areal de Sabón. Sobre este lugar Carré Aldao escribe que “en las playas inmediatas se dice hay la llamada “Pena da Constanza”, que debió este nombre a que allí embarcaba y desembarcaba doña Constanza das Mariñas, la casada en segundas nupcias y 'a furto de su padre' con Fernán Pérez Parragués, por haberse separado de su primer marido, un Conde de Altamira 'que no servía para casado', según nos cuenta Vasco da Ponte3”.

   Conta a lenda que cando Gómez Pérez das Mariñas se enterou de que a súa filla Constanza casara en secreto con Fernán Pérez Parragués, ao considerarse humillado e aldraxado, cubriu a súa cabeza cun capuz negro que xa non quitaría xamais ata a súa morte.

   As pedras da ponte do Formigueiro, as mesmas que en tempos pretéritos formaran parte das Torres de Cillobre, de seguro que foron testemuñas dos amores e desamores de Constanza e mesmo viron botar fume polas orellas a Gómez Pérez das Mariñas!

  Ide por alí e comprobaredes que as pedras falan, abofé que si!

 

Imaxe actual da ponte do Formigueiro


FONTES:

CABEZA QUILES, FERNANDO; DOMÍNGUEZ RIAL, EVARISTO; FERNÁNDEZ CARRERA, XAN X.; GARCÍA LOSADA, ANTÓN; GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS A. (2020): O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños. Instituto de Estudios Bergantiñáns.

CARRÉ ALDAO, EUGENIO (1980): Geografía General del Reino de Galicia (Provincia La Coruña), vol. VI en Carreras y Candi (dir.), Ediciones Gallegas, A Coruña.

____________________________________

1 Vid. Fernando Cabeza Quiles; Evaristo Domínguez Rial; Xan X. Fernández Carrera; Antón García Losada; Luís A. Giadás Álvarez (2020): O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños. Instituto de Estudios Bergantiñáns, p.86.

2 Ibídem

3 Vid. Eugenio Carré Aldao (1980): Geografía General del Reino de Galicia (Provincia La Coruña), vol. VI en Carreras y Candi (dir.), Ediciones Gallegas, A Coruña, p. 702.

martes, 28 de febreiro de 2023

MONCHO DE BELLO, O GAITEIRO DA GANDUMA

  A Ganduma, na parroquia de Lestón, foi o lugar no que veu ao mundo en 1936 Ramón Bello Cotelo, 'Moncho de Bello', un dos gaiteiros que amenizou coa súa música algún que outro baile da Laracha de antano. 

   O noso protagonista tiña dúas irmás, Hermelinda, falecida en 2017 aos 92 anos de idade, e Chucha, que non lembra o momento no que Moncho empezou a tocar a gaita. “Só recordo que ía moito pola zona de Golmar”, dixo.

   Precisamente en Golmar foi onde o gaiteiro da Ganduma coñeceu a súa futura dona, Élida Puente García, unha muller coa que conversamos en febreiro de 2023. Na compaña de súa filla Mari Carmen e ao carón do lume da lareira do seu domicilio de Fofelle, Élida rememoraba con humor, e con certa retranca, a primeira vez que viu a Moncho. “Xa non recordo ben se foi na Rocha ou en Fragoso. Cando o coñecín xa era gaiteiro, xa tocaba… e aínda tocaba máis se poidera (risas). En Fragoso tocaba de cando en vez na casa de Aurelia. Recordo que nunha ocasión dixérame unha veciña:

-Élida, ves ao baile?

A nai desta amiga sempre ía con ela, nunca a deixaba ir soa. Eu adoecía por ir bailar e pregunteille a miña avoa, que foi quen me criou, se me deixaba ir.

-Non te deixo ir, non. Aínda non che caeu a casca do cu-, dixo ela.

Eu choraba como unha descosida, chorei sete chorares. As outras mozas foron ao baile e eu quedei na casa”.

 

Moncho de Bello e a súa muller Élida Puente (Cortesía da familia)

    A señora Élida tamén nos falou doutra ocasión na que fora a un baile, desta volta co permiso de súa avoa, no que tocaba Moncho. “Nós aínda non nos coñeciamos. Eu ía bailar como todas as mozas e aquel creu que foi o día no que me empezou a gustar (risas)… bueno, ese ou outro día, xa non recordo ben (risas). O caso é que o baile facíase nun alpendre dos de Nieves de Mendes1, no lugar da Rocha, raiando coa parroquia de Soutullo. Eran grandes labradores e o alpendre tíñano arrendado. Alí xuntábase a xente nas fiadas do liño e rifábanse roscas, laranxas… e cos cartos das rifas facíase baile co gaiteiro da Ganduma, que viña dende aló a través dos montes. Aquilo debeu ser sobre o ano 1953, e ao pouco o gaiteiro a máis eu (risas) empezamos a mocear. Falamos durante nove anos, ata que nos casamos en 1962”.

    Durante o noivado, ao tempo que Élida facía uns pesiños na de Dubra de Golmar, onde traballou como criada durante dezaseis anos, ata a véspera do día do seu casamento, Moncho cumpre o servizo militar en África e, unha vez licenciado, empeza a gañar a vida como tratante de gando.

    A gaita foi a súa inseparable compañeira durante toda a súa xuventude, tocando muiñeiras e xotas en Golmar, Soutullo ou en lugares como na casa da Trapeira de Gabenlle, onde de seguro que coincidiu non poucas veces con Segismundo Regueira, 'Segís', grande músico do lugar do que xa temos falado neste espazo. Xosé Collazo, sobriño de Segismundo, contounos que “a Trapeira chamábase Generosa. Era xornaleira e tiña unha tenda na casa, algo de ultramarinos. O seu home, Jesús “O Trapeiro”, oriundo da aldea de A Viña, na parroquia de Vilaño, era comprador de madeira e seica era un fenómeno cubicando”.

    Outro dos lugares nos que tamén tocaba Moncho nesa época era na taberna de Tuset das Rañeiras que rexentaban Eladio e Carmiña ao carón da estrada de Carballo, xusto na entrada do camiño que vai á igrexa de Lestón. A súa filla Mela, nena nos anos 50, recorda que polo fin de ano na nosa taberna xuntábase moita xente e viña sempre Moncho de Bello, que tocaba moi ben a gaita”.

    E así chegamos a 1962, ano no que casaron Moncho e Élida. Tras darse o “si quero”, a parella vive durante un tempo na Ganduma coa avoa de Moncho, ata que uns anos despois deciden comprarlle a Pepe de Morales unha casa en Fofelle, que se ía converter no niño familiar e o lugar no que ían nacer Mari Carmen e Francisco Bello Puente, os dous fillos do matrimonio.

    Como a gaita pouco ou nada daba de comer, ao casar, Moncho de Bello deixa de tocar nos lugares do municipio onde o fixera habitualmente de solteiro. A partir desta época, xa só bota unhas pezas polo Antroido en Fofelle, cando a veciñanza aínda se disfrazaba, polo San Xoán, ou nas xuntanzas familiares nas que Moncho, festixeiro coma poucos, era moi feliz vendo a súa casa chea de xente.

    Facía un pouco de todo. Era matachín e mesmo fora barbeiro no servizo militar. Mais a vida gañábaa nunha das profesións da época, a de tratante de gando, que eran uns profesionais que se encargaban de ir polas casas para comprar animais vacúns, especialmente cuxos, cos que despois negociaban. En Paiosaco, cando se levaba o gando a vender á feira había moitos tratantes, un deles Moncho de Bello, “que eran doados de identificar polas súas características: home falador e bo conservador, fumador (máis de farias), con mandilón de dril gris ou negro, boina ou sombreiro, bastón… e coa carteira chea de billetes… Antes os tratantes eran case como hoxe un avogado. Ademais, tiñan a fama de que eran ricos aínda que non tivesen nada...2

 

Moncho e Élida co gando en Fofelle (Cortesía da familia)

    Mari Carmen, a filla de Moncho, recordaba que “co tema do gando, o oficio de meu pai de tratante levábao ás veces a Asturias, a León ou a Santiago, a onde ía todos os xoves. O seu traballo non lle daba moitos cartos pero era do que vivía. Antes de xubilarse, como non tiña o suficiente cotizado, traballou na construción cun curmán durante seis o sete meses”.

    Polo que nos contou a súa familia, seica a gaita coa que tocara na súa xuventude regaloulla a un sobriño xa falecido. Despois comprou outra, que era coa que amenizaba as ruadas de Fofelle e que lle acabou vendendo a un paisano da parroquia de Lestón.

    Ramón Bello Cotelo, o popular Moncho de Bello, faleceu o 30 de novembro de 2012 aos 76 anos de idade. O seu espíritu, abofé que segue estando moi presente en todo o municipio da Laracha.

    Bótalle unha dende o alén, Moncho!

  ______________

1 Curiosamente, Nieves de Mendes era a avoa de José María, o home de Mari Carmen, a filla maior de Moncho e Élida.

2 Vid. Manuel Rodríguez López & Manuel 'Coque' Pazos Crespo (2011): Paiosaco en imaxes: dos corenta aos setenta. Concello da Laracha, páx. 167.