INDUSTRIA E NEGOCIOS

AS TELLEIRAS DA LARACHA NO CATASTRO DE ENSENADA DE 1752

    Decretado o 10 de outubro de 1749 por Fernando VI a proposta do seu Ministro Zenón de Somodevila y Bengoechea, I Marqués de Ensenada (Hervías, Logroño, 1702-Medina del Campo, Valladolid, 1781), o chamado Catastro de Ensenada é un documento de carácter fiscal que se elaborou naquela altura para a implantación da Real Única Contribución co que se pretendía acabar cos privilexios fiscais dos que gozaran tradicionalmente certos sectores da sociedade, así como crear un aparato de recadación fiscal máis eficaz e equilibrado, no que os impostos foran proporcionais á riqueza de cada cidadán.

   Trátase dun interrogatorio de corenta preguntas sobre as características económicas e xeográficas de todas as poboacións das vinte e dúas provincias do antigo Reino de Castela no cal se realizou, dende abril de 1750 ata o mesmo mes de 1756, nos 15.000 lugares cos que contaba Castela naquel entón, unha minuciosa indagación a grande escala dos seus habitantes, bens, edificios, oficios, rentas… co obxectivo de obter os datos necesarios para modificar o sistema tributario vixente naquela época.

   Con este interrogatorio o Marqués da Ensenada pretendía conseguir información sobre todos os medios de produción e dos ingresos de cada persoa, mais finalmente a iniciativa non chegou a bo porto e acabaría fracasando.

   Como era de agardar, o importante papel da nobreza e do clero naqueles días, e o feito de ser un dos grupos máis perxudicados polo establecemento dun imposto único en función da renda, ía impedir, dada a súa postura de rexeitamento e oposición, que finalmente se levara a cabo a devandita Real Única Contribución.

   Mais afortunadamente, podemos sacar algo moi positivo deste catastro, e é o feito de que gran parte da información recompilada chegou ata os nosos días a través dos arquivos históricos, que podemos consultar no portal PARES1 e que nos resultan de grande utilidade para elaborar unha reconstrución de cómo sería a España do século XVIII, grazas ás máis de 350.000 imaxes sobre estos interrogatorios ás que podemos acceder. É tamén de agredecer a transcrición do interrogatorio das parroquias que hoxe conforman o municipio da Laracha publicada pola Deputación da Coruña no ano 2017. Quitámonos o sombreiro co traballo de investigación e transcrición que realizou o caionés Marcos Emilio Amado Casdelo neste proxecto.

    Aínda que o Concello da Laracha non existía como tal naquela hora, as respostas dadas nas trece parroquias ofrecen unha idea de como se estruturaban no eido social e económico, ofrecéndonos datos de número de veciños coas súas rendas, bens, oficios ou mesmo os tipos de terras de cultivo, colleitas, gandos, e outros recursos que xeraban valor como as colmeas, muíños, embarcacións ou fábricas, que é o que realmente nos interesa para esta crónica.

  De seguido imos analizar as contestacións ás preguntas número dezasete e número trinta e tres do devandito Catastro.

    Con relación a decimosétima, que pregunta “si hay algunas Minas, Salinas, Molinos Harineros, ú de Papel, Batanes, ú otros Artefactos en el Termino, distinguiendo de qué metales, y de qué uso, explicando sus dueños, y lo que se regula produce cada uno de utilidad al año”, Cabovilaño, Lemaio e Vilaño foron as únicas parroquias do actual municipio larachés no que se deixou constancia que naquela hora había algunha telleira nos seus respectivos termos. Deste xeito, no interrogatorio realizado en Cabovilaño aparece a seguinte información:

Horno de teja
Uno al sitio de Oldán que pertenece a Manuel Cotelo, Andres da Vila y Francisco Cerqueiro, cuya respectiva utilidad ba cargada en el capítulo 24. 
Panorámica actual do lugar de Oldán

   Durante as investigacións e o traballo de campo realizado para a publicación desta crónica, visitamos en varias ocasións o lugar de Oldán co obxectivo de situar o punto exacto no que estaba a telleira nomeada no Catastro de Ensenada. Mais, desgraciadamente, non fomos quen de cumprir con este propósito xa que ningunha das persoas entrevistadas en Oldán era coñecedora de que houbera alí algunha telleira no pasado. Dous séculos e medio é moito tempo para que o forno se mantivera vivo na memoria oral. Con todo, ante a afouteza e fermosura do topónimo, quixemos saber a procedencia do nome deste lugar da parroquia de Cabovilaño e, para tal fin, contactamos co admirado investigador carballés Fernando Cabeza Quiles, que nos dixo que “en Oldán escóndese un nome de orixe xermánica dun posesor de orixe medieval en caso xenitivo; debe ser o mesmo ca Aldán pero cunha metátase (cambio do primeiro A- a O- por influencia do outro a)”.

  Pola súa banda, sen precisar o lugar no que estaban situados, no interrogatorio da parroquia de Lemaio dise que...

Tambien hay tres hornos de fabricar teja: el uno pertenece al expresado Don Diego2, cuio producto de el regulan en veinte reales: otro a Salvador da Vila, el que regulan en quince reales; y en otra tanta cantidad el de Simón Rodríguez; y responden.

    Ante a contundente aseveración que nos indica o nome dun monte situado nos lindes dos municipios da Laracha e Carballo, o Monte da Telleira, é doado intuír que estas telleiras nomeadas no Catastro de Ensenada estaban situadas á altura do quilómetro 26 da AC-552, non moi lonxe do muíño da Cheda e das augas do rego de Reiros e do río Anllóns. 

Zona na que supoñemos que estaban as tres telleiras de Lemaio nomeadas no Catastro de Ensenada (http://mapas.xunta.gal/visualizador-de-mapas)

    A gran cantidade de microtoponimia que deixou a súa pegada nos terreos existentes entre os lugares da Estrada, Tuixe de Arriba e Entrerríos, vén a confirmar as nosas sospeitas de que “los tres hornos de fabricar teja”estaban nesta zona da parroquia de Lemaio na que existen leiras con nomes tan suxestivos como A Telleira, A Telleira do Forno, A Tenza do Pozo, Pozos, Camiño dos Pozos ou mesmo o xa nomeado Monte da Telleira. Podemos comprobar a existencia destos vestixios toponímicos que suxiren unha viaxe ao pasado entrando no buscador de inmobles da páxina web da Sede Electrónica do Catastro3.

    E, finalmente, transcribimos o que aparece no interrogatorio realizado na parroquia de Vilaño:

Hornos de cocer teja
Dos al sitio da Telleira de don Manuel de Aldao, vecino de Mens, y le productan de utilidad cada uno ciento treinta y cinco reales al año.

    O Catastro de Ensenada achéganos outros datos de interese sobre a parroquia de Vilaño. Dinos, entre outras abondosas informacións, que a mediados do século XVIII había dezaseis muíños, todos dunha roda, agás un que tiña dúas. Un deles, o que se podía ver “arruinado de una rueda en el arroyo das Penouqueiras”, pertencía a Manuel de Aldao, veciño de Mens, Malpica, propietario das dúas telleiras e que tamén figura no interrogatorio, xunto a Teresa de Caamaño (viúva) e José Rodríguez Añón, como un dos tres fidalgos que naquela hora había nesta freguesía. Para obter outras referencias sobre Manuel de Aldao consultamos o interrogatorio da parroquia de Mens, onde figura como administrador do Conde de Altamira cobrando polo seu cargo “trescientos y sesenta Reales de Vellón”.

    Precisar con exactitude o lugar no que Manuel de Aldao posuía os dous fornos é tarefa complexa. Na actualidade tanto na parroquia de Cabovilaño como na de Vilaño existe un núcleo de poboación denominado A Telleira, que na realidade están un ao carón do outro divididos polos lindes das dúas freguesías. Despois de deixar atrás os últimos edificios da capital municipal e o lugar da Gándara, na parroquia de Torás, á man dereita en dirección a Carballo podemos ver un letreiro no que reza o nome “A Telleira”, que vén sendo o lugar da Telleira da parroquia de Cabovilaño. Uns metros máis adiante deste indicador está o desvío que conduce ao CEIP Otero Pedrayo. Na entrada deste acceso ao colexio, que é a actual rúa José Añón Canedo -antano denominada Camiño da Telleira- está a única casa do lugar da Telleira da parroquia de Vilaño.

Á dereita da imaxe podemos ver o indicador do lugar da Telleira correspondente á parroquia de Cabovilaño. Un pouco máis adiante está o desvío que conduce ao CEIP Otero Pedrayo

    Coa información que aparece no interrogatorio do Marqués de Ensenada realizado en Vilaño a mediados do século XVIII, “dos al sitio da Telleira”, todo parece indicar que antigamente A Telleira era un só lugar da parroquia de Vilaño e non os dous da actualidade de freguesías diferentes mais, con todo, é algo que non podemos aseverar. Segundo os amigos do Instituto de Estudos Bergantiñáns, “no século IX aparece documentada a igrexa de San Román en Vilaño, daquela pertencente á sede iriense. Naquel tempo había unha soa parroquia dedicada a aquel santo, un dos máis antigos no culto hispánico, en lugar das dúas actuais (Vilaño e Cabovilaño), seguramente a parroquial estaba situada en Vilaño Vello. No século XIV xa aparecen as dúas parroquias diferenciadas (Vilaño e Cabovilaño), co seu patrón correspondente. Parte dos beneficios de Cabovilaño pertencíanlle aos Mariñas, señores de Cillobre. A comezos do século XVII, San Román era anexo de Santiago de Vilaño, así consta en Jerónimo del Hoyo (1607), ao revés do que sucede actualmente. Co cal poderíamos deducir que en Vilaño estivese a primitiva parroquia”4.

    Dada a abondosa microtoponimia existente no perímetro cuadrangular formado polo lugar da Telleira, na parroquia de Cabovilaño, a actual rúa José Añón Canedo, e os lugares de Bos Aires, Vilaño Vello e A Telleira, os tres na freguesía de Vilaño, aventurámonos a pensar que os dous “hornos de cocer teja” que eran propiedade do fidalgo de Mens (Malpica) Manuel de Aldao estaban nesta zona, unha zona na que existen varias parcelas con nomes tan esclarecedores como Dos Barreiros, situada ao carón do CEIP Otero Pedrayo; Das Barreiras; Barreiro; Telleira ou Camiño da Telleira. Estos microtopónimos, que son a mellor proba da existencia dunha industria antiga de fabricación de tella nesta parte da xeografía do municipio, pódense consultar, como xa dixemos anteriormente, entrando no buscador de inmobles da páxina web da Sede Electrónica do Catastro5.

Imaxe do CEIP Otero Pedrayo e da rúa José Añón Canedo, antigamente denominada Camiño da Telleira

   Para a nosa investigación tamén resulta de moito interese as contestacións da pregunta trixésimo terceira do Catastro: “qué ocupaciones de Artes macanicos hay en el Pueblo, con distincion, como Albañiles, Canteros, Albeytares, Herreros, Sogueros, Zapateros, Sastres, Perayres, Texedores, Sombrereros, Manguiteros, y Guanteros, etc. explicando en cada oficio de los que huviere el numero que haya de Maestros, Oficiales, y Aprendices; y que utilidad le puede resultar, trabajando meramente de su Oficio, al dia a cada uno”.

   No interrogatorio celebrado en Cabovilaño noméanse a un total de 11 persoas que, á parte de gañar a vida cos traballos do campo, tamén facían algún carto fabricando tellas. Nesa época había na freguesía 62 veciños cabezas de familia e un total de 248 habitantes. A resposta foi a seguinte:

Fabricantes de teja:
Manuel Cotelo, labrador, y como fabricante lucra al año quarenta y cinco Reales. Y como dueño de la tercia parte de un orno de ella situado en Oldán, percive asimismo quarenta y cinco Reales.
Francisco Cerqueiro, Ydem, utiliza al año quarenta y cinco Reales, y por otra tercia parte del orno interesa igualmente quarenta y cinco reales.
Andrés da Vila, Ydem en todo, lucra nobenta Reales.
Domingo Cotelo, como mero fabricante, gana cuarenta y cinco Reales.
Manuel Cotelo, Ydem. Benito Cotelo, Ydem. Antonia Lopez, Ydem. Silvestre Asprobal, Ydem. Alonso Lopez, Ydem. Pablo López, Ydem. Fructuoso de Esmoriz, Ydem. 
Panorámica actual do lugar de Oldán

   Na parroquia de Lemaio o número de fabricantes de tella era aínda maior que en Cabovilaño. Traballaban un total de 14 dos 43 veciños cabezas de familia que había naquela hora en toda a freguesía6. A contestación á devandita pregunta foi a seguinte:

A la trigesima tercia dijeron que en dicha feligresía hai a Salvador Rodríguez y Vila; Andres de Lago; Alejandro Rodriguez; Gregorio Varela; Lorenzo Sueiro; Pablo Vazquez; Manuel Varela; Fernando Lorenzo Pombo; Jacobo García; Manuel Baston; Gregorio da Vila; Rosendo Correxido; Francisco Posse y Simon Rodriguez, Fabricantes de teja, cuia utilidad, que cada uno tiene, regulan en quarenta reales.  
Á esquerda da imaxe vemos a estrada AC-552 e, detrás do letreiro, a leira denominada A Telleira
Imaxe tomada dende o lugar de Tuixe de Arriba na que podemos ver, en primeiro plano, o Monte da Telleira. Á esquerda, o lugar de Entrerríos, pertencente á parroquia carballesa de Bértoa, e, no centro da fotografía, o castro da Condesa

   E finalmente, nalgún dos numerosos datos correspondentes á pregunta trixésimo terceira do interrogatorio efectuado na parroquia de Vilaño, onde naquel momento había 75 veciños cabeza de familias7 e 300 habitantes, aparecen seis labradores e un carpinteiro que diversificaban as súas actividades habituais coa de telleiros:

Carpinteros que ganan al día tres reales:
Pablo Cotelo; Manuel de San Christobal, y como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Juan Negraia, y como tabernero lucra al año cien reales.
Labradores
Pedro Boutureyra; Joseph Gomez; Juan Garcia; Pascual do Lago, como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Juan Fernandez; Antonio Patiño; Pasqual Lopez; Cuxenio Verdia; Fabian do Mato; Phelipe Cambon; Matheo Ramilo Zapatero; Benito do Xesto; Alverto da Cruz; Jacobo Mariño; Ygnacio Rodriguez; Andres Teixoeira; Domingo da Viña; Silbestre Mariño; Domingo da Marta; Antonio de Riotorto, y como fabricante de teja lucra al año quarenta y cinco reales; Antonio Freyre, y como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Antonio Varela, y como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Juan Alvarez como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Pasqual da Cruz, como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales: es sastre; Silbestre Esmoriz; Francisco de Andrade; Blas de Baldomir; Carlos Cambon; Domingo de Corral; Francisco Fernandez; Pedro de San Christobal; Juan de Riotorto; Jacobo Nobais; Jacobo Cotelo; Domingo da Piña; Silbestre Fernandez; Domingo Antonio Canedo; Fernando de Castro; Salvador Cambon; Joseph Cotelo; Joseph da Piña; Juan Lopez; Juan Loureyro; Casimiro Cotelo; Pedro Corral; Juan Antonio de Lista; Juan Ramos; Pablo Brandon; Miguel Estevez; Domingo do Mato; Antonio Varela; Domingo Teixoeira; Candido de Areosa; Lucas Fernandez; Marcos Mallo; Alonso do Monte; Antonio Lopez; Joseph da Vila; Agustin Suarez; Bentura de Novas, Miliciano. 
Fotografía tomada dende a AC-552, diante da rúa José Añón. Á dereita da imaxe, a única casa do lugar da Telleira da parroquia de Vilaño

   Así pois, resumindo os interesantes datos que nos proporciona o Catastro do Marques de Ensenada de 1752, sabemos que nesa hora había seis fornos telleiros no que hoxe é A Laracha, un en Cabovilaño, tres en Lemaio e dous en Vilaño, telleiras que tiñan unha importante produción para a época xa que alí traballaban 32 persoas nun momento no que as parroquias que hoxe forman o municipio larachés sumaban un total de 891 veciños cabezas de familia e 3.564 habitantes.

________________

2 Refírese a Don Diego de Oca y Cadórniga, Señor da Xurisdición de Erboedo que constituían as parroquias de Chamín, Erboedo, Lendo, Lemaio. Monteagudo e Verdillo

4 Vid. José Antonio Andrade Figueiras, Fernando Cabeza Quiles, Evaristo Domínguez Rial, Xan X. Fernández Carrera, Antón García Losada, Luís A. Giadás Álvarez (2016): Andando por Bergantiños nª 17, parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño, Instituto de Estudos Bergantiñáns, p. 36.

6 Lemaio tiña nesa época 172 habitantes.

7 Dos 75 cabezas de familia de Vilaño, 60 eran labradores.

  

 

AS TELLEIRAS DA LARACHA NO DICIONARIO DE SEBASTIÁN MIÑANO (1826-1829)

    Setenta e cinco anos despois de efectuarse o interrogatorio do Catastro de Ensenada do que xa falamos hai varias semanas, publicábase o Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, unha magna obra composta por once volumes na que se fai referencia das telleiras que había na Laracha nos primeiros anos do século XIX.

   O autor deste dicionario foi o relixioso e escritor afrancesado español Sebastián de Miñano y Bedoya (Becerril de Campos, Palencia, 1779-Baiona, Francia, 1845), nun principio defensor dos ideais liberais, aínda que máis tarde pasou a simpatizar co bando dos absolutistas moderados. Aio do infante Luis de Borbón (1795), cando este accedeu ao arcebispado de Sevilla pasou a desempeñar o cargo de primeiro oficial da súa secretaría (1799) e, entre 1801 e 1804, íase ocupar dos asuntos do cardeal de Borbón na corte.

    No momento no que as tropas francesas invadiron España, Miñano acompañou ao xeneral Castaños na súa entrada en Madrid (agosto de 1808), mais posteriormente non só ía recoñecer a José I Bonaparte, senón que se converteu nun dos conselleiros íntimos do novo monarca. Coa caída deste tivo que emigrar a Francia, onde permaneceu ata 1816, que foi cando puido regresar a Madrid xunto con outros afrancesados.

    Durante a época constitucional colabora en El Censor. A súa visión sobre a problemática política do seu tempo aparece reflexada en Lamentos políticos de un pobrecito holgazán (1820), que, xunto con Historia de la revolución de España de 1820-1823 por un testigo ocular (1824), escrita en francés, e o seu Diccionario geográfico y estadístico de España y Portugal (1826-1829), constituen o máis sobresainte da súa obra.

    A edición do seu monumental dicionario, no que recolle datos sobre as diferentes divisións relixiosas ou administrativas do estado, así como dos núcleos de poboación, serviríalle para gañar un sillón na Academia de Historia en 1825. Con todo, este éxitoso traballo tivo as súas luces e as súas sombras xa que polemizou sobre as insuficiencias da obra co xeógrafo Fermín Caballero, quen lle reprochaba a Miñano que as principais fontes de información seguían sendo, como en tempos de Felipe II, os cregos. Ante as recriminacións de Caballero, Miñano defendeuse dicindo, en alusión aos curas párrocos, que… “á cada uno de los cuales he escrito separadamente, pidiéndoles nociones ciertas y positivas de sus respectivos pueblos y de los inmediatos”, cregos aos que Miñano agradeceu a súa axuda, o mesmo que ao director da Real Academia da Historia, Martín Fernández de Navarrete, e ao censor Juan Agustín Ceán Bermúdez.

    O Diccionario geográfico y estadístico de España y Portugal ten unha importancia extraordinaria para a investigación que nos ocupa xa que ofrece unha completa visión de como era o país naquela época. Ao describir as parroquias do que hoxe é o municipio da Laracha, Miñano fai mención de seis telleiras, catro en Vilaño, unha en Cabovilaño e outra en Coiro.

    Con relación á parroquia de Vilaño, cando o noso protagonista describe a industria existente alí conta que había “(…) 4 telares de lienzo, 2 batanes para lana del país y 4 hornos de teja que fabrican 20.000 al año”1. No Catastro de Ensenada de 1752 eran dúas as telleiras nomeadas nesta freguesía e agora, setenta e cinco anos despois, Miñano informa dun total de catro no seu dicionario, que, con certeza estarían entre o lugar da Telleira, na parroquia de Cabovilaño, a actual rúa José Añón Canedo, e os lugares de Bos Aires, Vilaño Vello e A Telleira, os tres na parroquia de Vilaño.

    En Cabovilaño, no apartado industrial, Miñano menciona “(...) 4 molinos de agua; 4 telares; 1 horno de teja que hace 14.000 tejas al año, y en el que hay empleados 6 trabajadores”2. Ao non aportar ningún tipo de información sobre a localización desta telleira, non sabemos se está a falar do forno de Oldán, o mesmo que aparece nomeado no Catastro de Ensenada, ou se sería algún dos que se traballaron no lugar do Cancelo durante décadas, telleiras das que daremos boa conta no futuro nestas Crónicas da Laracha.

    E finalmente, con relación a Coiro, ao informar sobre a industria desta parroquia, Sebastián de Miñano y Bedoya conta que hai “(...) 1 fábrica de teja y ladrillo, 18 molinos de agua para hacer harina, 2 batanes de lana del país, y bastante grangería en ganado vacuno, que en todo este país es muy bueno”3.

    Nun primeiro momento, dado o evidente significado do topónimo Fornos, pensamos que era obvio que os fornos desa “fábrica de teja y ladrillo” estarían neste lugar da freguesía de Coiro situado nas proximidades de Merelle. Con todo, para confirmar as nosas sospeitas, recorremos unha vez máis ao buscador de inmobles da páxina web da Sede Electrónica do Catastro4, onde localizamos varias leiras co nome de “A Telleira” nas proximidades dos lugares de As Meneiroas e Merelle.

Panorámica actual do lugar de Fornos (Xabier Maceiras)

    Na estrada DP-1913, en dirección a Soandres, xusto na entrada da vía que conduce ao lugar do Cruceiro e á igrexa de San Xián de Coiro, á man dereita hai un camiño que nos leva ata As Meneiroas. Pois ben, nos lindes deste camiño hai catro leiras denominadas “Tilleiro”, as que aparecen na imaxe que acompañamos nesta crónica cos números 41, 42, 43 e 174, e dúas co nome de “Telleira”, a número 40 e a 47. Tamén son significativas as parcelas números 20 e 21 que aparecen no catastro co nome de “Fornos”, microtopónimos todos eles esclarecedores da máis que probable situación da “fábrica de teja y ladrillo” de Coiro da que informaba Miñano nos primeiros anos do século XIX no seu popular Diccionario geográfico y estadístico de España y Portugal.

No interior dos círculos están as parcelas denominadas "Tilleiro", "Telleira" e "Fornos" (https://www1.sedecatastro.gob.es/cycbieninmueble/ovcbusqueda.aspx)

Á esquerda da imaxe, tomada dende O Cruceiro, vemos o lugar de As Meneiroas. Na braña é onde están as leiras denominadas "Tilleiro" e "Telleira" (Xabier Maceiras)

_______________

1 Vid. Sebastián de Miñano (1828): Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal. Tomo IX Imprenta de Pierart Peralta, Madrid, p. 327.

2 Vid. Sebastián de Miñano (1826): Suplemento al diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal. Tomo XI, Imprenta de Moreno, Madrid. p. 151.

3 Ibídem, p. 229.

 

A TELLEIRA QUE JESÚS RÍOS TIÑA NA BARREIRA NO ANO 1939 

(1ª PARTE)


  Hai varios meses o Concello da Laracha e un servidor empezamos a traballar no proxecto #AsTelleirasDaLaracha, que naceu co obxectivo de divulgar a riqueza mineral dunha parte do subsolo do municipio larachés no que existen, a pouca profundidade, grandes vetas de arxila de gran calidade para a produción de cerámica.

    Nada máis obter “luz verde” por parte do Concello, comezamos as entrevistas a diversas fontes orais que nos falaron da evolución dos procesos de fabricación de tellas e ladrillos cocidos neste municipio, desde as primeiras e rudimentarias telleiras que houbo en varias parroquias ata a desaparecida Cerámica “La Perfección” ou, as modernas instalacións de Cerámicas Campo.

   Unha das persoas entrevistadas foi José Álvarez Alonso, máis coñecido polo alcume de 'Buraco', que sempre nos atende coa maior das amabilidades nas numerosas ocasións que falamos con el telefonicamente, e mesmo nos recordou algunhas das palabras do “verbo do cabaqueiro” ou “latín do cabaqueiro”, a xerga na que se comunicaban os telleiros do Baixo Miño. Nacido no municipio do Rosal (Pontevedra) en 1942, Pepe 'O Buraco' traballou cando era un mociño de 13 ou 14 anos na telleira de Anselmo Álvarez, cabaqueiro da Guarda que xa vos adianto que será un dos protagonistas do libro As telleiras da Laracha. Ademais, grazas á cortesía de Elena Cividanes, neta de Anselmo, tamén veremos numerosas fotografías da telleira de seu avó.

   Mais vaiamos ao tema que nos ocupa hoxe. Pepe 'O Buraco', a quen coñecemos grazas ao amigo Antonio Fontenla, é un dos grandes piares deste proxecto, un piar ao que lle estaremos eternamente agradecido polas investigacións que leva a cabo acotío sobre os telleiros do Baixo Miño que traballaron na Laracha. Hai un par de semanas recibo unha chamada de Pepe e dime:

    -Xabier, mira, acabo de enviarche por correo un libro que escribiu no ano 1995 José de la Santísima Trinidad, que foi compañeiro de traballo meu. Non chegou a editalo pero fixo varias copias para os seus amigos. Eu tiña dous exemplares e un deles é o que che enviei. Creo que che vai resultar de moito interese!

   Aos dous días recibo o sobre enviado por Pepe. Era o devandito libro, que “devorei” en pouco tempo. Mi madriña! Que xoia! O autor, José de la Santísima Trinidad, describe con todo luxo de detalles as súas estadías nas diferentes telleiras nas que traballou ao longo de quince anos fabricando tella e ladrillo durante os 150 días de cada temporada de primavera-verán, que era o tempo que habitualmente duraban os desprazamentos estacionais dos telleiros do Baixo Miño. Nunha destas temporadas, a de 1939, José de la Santísima Trinidad traballou na telleira que naquela hora tiña Jesús Ríos entre A Barreira e Estramil.

Panorámica actual do barreiro da telleira de Jesús Ríos, unha telleira que explotaría a partir de 1940 José Manuel Ferreira

   Como o capítulo dedicado á Laracha pareceunos de máximo interese para contribuír á recuperación da memoria do municipio, contactamos con Ana Trinidad, filla do autor, para solicitarlle o oportuno permiso para reproducir nesta bitácora o texto de seu pai. Á parte de darnos a súa aprobación, Ana tamén nos cedeu algunha fotografía do seu proxenitor (grazas pola túa xenerosidade Ana), imaxes que compartiremos con todas e todos vós no texto que publicamos de seguido e ao longo das vindeiras semanas.

Portada do libro da autoría de José de la Santísima Trinidad

 

A LARACHA, ANO 1939

Aquel inverno do ano 38-39 os “das Peras” falábanme moito e tamén a meu pai. A miúdo nos atopabamos polos camiños das leiras e tamén no Calvario os domingos. Parecía que eles, ao meu modo de ver, xa contaban comigo. Daquela, quen nos axustaba era o noso pai. O tempo para os amos de buscar xente ía chegando. Un día dixéronlle a meu pai:

-¿Que? ¿O teu rapaz está disposto a volver a Xinzo?

-Home, o rapaz parece que veu contento. Paréceme que non terá inconveniente en volver sempre que cheguemos ao trato.

E empezan a falar. Meu pai pediulle cen duros:

-Cen duros! ¿Pero ti que dis? O teu rapaz non serve para tendedor do banco dianteiro.

-Pois, segundo el, xa tendeu o ano pasado. 

-Si, pero no banco traseiro. Para tenderlle ao oficial perderíalle moitos golpes!

Total, que non chegaron a acordo. Enterámonos de que non levaban outro tendedor, e meu pai dicíame:

-Eses din que non vales para non pagarche a temporada coma a calquera tendedor.

Logo, ao chegar alí, tendes todo o verán porque outro tendedor non levan. O ano pasado xa mo dicían… Ala rapaz, que para o ano xa ves para o banco dianteiro! Non daban máis de sesenta duros. Meu pai non pechou o trato porque un tendedor gañaba máis.

O tempo foi pasando, no mes de marzo deste ano 1939 chamouselle o “III Año Triunfal”. Un día chegou á nosa casa Manuel de Novás, coñecido polo “Rubio” ou o das “Casianas”. Era portugués e oficial na telleira. Viña acompañado dun señor que era da provincia da Coruña chamado Jesús Ríos, que era dono dunha telleira do concello de A Laracha. Viñan co gallo de axustar a meu irmán, para levalo de tendedor, porque tiña sona de ser un bo tendedor. Pero, como era da quinta do 43, o paisano colleu medo de que foran a chamalo para o exército e, no medio do verán, quedarse sen tendedor.

Xa se miraba que a guerra estaba chegando ao final. Unha liorta que duraba case que tres anos e estaban soando os derradeiros canonazos. A pesar que aínda morría moita xente, o primeiro de abril foi o último parte oficial da guerra, que dicía así:

PARTE OFICIAL DE GUERRA

CUARTEL GENERAL DEL GENERALÍSIMO

En el día de hoy, cautivo y desarmado el ejército rojo, han alcanzado las tropas nacionales sus últimos objetivos militares. La guerra ha terminado.

Burgos 1º de Abril de 1939

Pero daquela non se podía dicir nada e, ante a dúbida de que a mediados do verán se quedara sen tendedor, empezou a interesarse por min. Como os “das Peras” dixéranlle a meu pai que non valía para o banco dianteiro, xa non tiña gana de ir de tendedor para ninguén, xa dubidaba. Pero meu pai e meu irmán dicíanme…

-Se non vas de tendedor, ¿de que pensas ir á telleira? Con dezaseis anos, ¿que é o que vas facer?

Manuel preguntoume cantas tellas podía tender. Díxenlle que nunca tendera un día enteiro. Meu irmán aclaroulle un pouco a cousa dicíndolle que lle tendera tella a Xoán e a Sergio e que nunca contaron corte, pero o ladrillo tendérallo ao oficial, que era o tío Serafín do Grilo. E díxolle meu irmán:

-Eu sei o que pode cortar tanto Sergio coma seu irmán. O que pasa é que nunca cortaban días completos. Eran xefes e tiñan as súas paradas, pero sobre as dúas mil cincocentas facíanas.

-Si, pero caíanme moitas... aínda que tamén lle caían ao tendedor.

Tanto Manuel coma meu irmán dicíanme que o barro de Xinzo é moi malo de tender. E Manuel dixo:

-Se en Xinzo tendiches dúas mil tellas para onde imos nós sóbrache tempo de tender as tres mil porque o barro de alí e moi bo de tender. E eu non fago moitas, tres mil algúns días.

Leria de aquí, leria do outro lado, animáronme e empezaron co trato. Quen falaba era o meu pai. Tanto de aquí, tanto do oputro lado, pecharon o trato nas cincocentas pesetas (cen duros). O paisano non quería saber de viaxes, cada un que fora como quixera. Ía gañar corenta duros máis do que me daban os “das Peras”. Logo do trato feito, pregunteille como eran as costumes, as comidas e o traballo dos domingos. Falouse de todo. De que os barreiros eran a cestos, de que os domingos coma en todos os sitios, e de que alí ao carón había outra telleira e íamos, coma eles, ata o domingo ao mediodía. En canto ás comidas, un día faríase caldo, coa súa ración de touciño e unhas patacas, e no outro día comeríamos peixe fresco. Isto quen o falaba era o cata1. Dicía que alí, ao carón da telleira, vivía unha señora que ía todos os días a Caión e traía de toda clase de peixe e que nós colleríamos o que quixeramos xa que logo ela ía cobrar a súa casa, e o peixe que o coméramos coma nós quixeramos. O que menos me gustou foi o asunto dos barreiros, pero todo o que falou o paisano gustoume. Pero a cousa non foi así. Xa o iremos vendo.

José de la Santísima Trinidad na súa xuventude (Cortesía da súa filla Ana)

Despois de que todo quedou falado quedaron en avisarme o día da marcha. E o aviso foi para o día 27 de abril. Como alí, ao carón daquela telleira, había outra e traballaban uns de Buxán2, xuntámonos e marchamos xuntos. No día antes fun levar a maleta a Novás3, á casa de Manuel. No outro día pola mañá alí chega nun coche turismo o chofer Francisco “Cageno”. Parece ser que cando trataron a viaxe díxolles que levaran a equipaxe en sacos porque así acomodábase mellor no coche. A min ninguén me dixo nada e mirei que todos levaban maleta. Cando chegou a xunto de nós e viu dúas maletas xa se enfadou. Porque xa traía catro fulanos e catro maletas de Buxán e en Novás outras dúas. E cando chegou a Tabagón4 e tiña que coller dous que ían na nosa cuadrilla e mirou as maletas, moito maldeciu, rifou e xurou dicindo que así non nos levaba á Laracha. Dixo que nos levaba a Guillarei5 e alí que foramos no tren. Dende logo, o coche ía moi cargado, oito persoas cada unha coa súa maleta. Aínda que tres eramos rapaces, íamos moi apertados e moi incómodos. Alí en Tabagón, mentres os de Buxán ataban a carga, o chofer dáballe aire ás rodas sen parar de berrar e de maldicir. Un dos que ía connosco tiña a casa alí ao carón e trouxo unha botella de augardente e unhas copas e convidounos. Tamén lle ofreceu ao chofer e, cando lla foi dar, díxolle moi enfadado…

-Métea nos huevos!

Despois de revisar as rodas seguimos a viaxe ata Tui. Parou a coller gasolina, e cos da gasolineira e uns taxistas que había alí falou con eles moi sosegado. Preguntáronlle a onde ía con aquela viaxe.

-Vou levar esta xente á Coruña.

-Carallo, macho! Unha viaxe desas non se colle todos os días!

Todo aquel enfado era polas maletas. Pero ben se puideron dar conta de que se levas unha roupa un pouco boa para vestir os domingos dentro dun saco, non estaría nada ben. Seguimos ata Caldas de Reis. Alí parou para coller tabaco, mexar e estirar un pouco as pernas porque íamos moi encollidos. En Santiago preguntoulle a un garda por onde iría mellor para Carballo, se por Portomouro ou por Ordes. Non sei o que lle dixeron. Foi po Portomouro. Chegamos á Laracha sobre as doce e media. Paramos mesmo diante da casa de Ríos, o noso xefe, ao carón da igrexa de Santa María de Torás.

Casa de Ríos na actualidade. Á esquerda, a igrexa de Santa María de Torás

Descargamos, e o Ríos convidou ao chofer a que comera alí connosco. Agradeceullo, pero díxolle que ía a Santiago que, ao mellor, collía xente do tren. E falando alí con todos dixo:

-Se vos poñedes de acordo para setembro escribide, que vos veño a buscar.

Aquela viaxe custounos 27 pesetas a cada un. Así que naquel tempo unha viaxe á Coruña valía 226 pesetas.

A estrada non chegaba á telleira. Os da outra telleira viñeron despois co carro buscar as maletas. Nós, despois de xantar na casa do xefe coa familia, cargamos o carro dos bois coas maletas, patacas, freixóns, pan e palla para encher as colchonetas. O pobo onde estaba a telleira chamábase Estramil e quedaba a un quilómetro pouco máis ou menos. Naquel día xa non fixemos nada, miramos aquilo por alí, enchemos as colchonetas, comemos algo e deitámonos. Como diciamos nós, a primeira noite había que amansar as pallas.

(...CONTINUARÁ)


______________

1 Na xerga do latín do cabaqueiro ou verbo do cabaqueiro a palabra cata significa, segundo Praxiteles González Martínez, “paisano do pobo donde traballan os telleiros. Persoa allea aos telleiros”. O cata ao que se refire o autor do texto era Jesús Ríos Arias.

2 Buxán é un lugar da parroquia de Salcidos (A Guarda, Pontevedra)

3 Novás é un lugar da parroquia de O Rosal (O Rosal, Pontevedra)

4 Tabagón é unha parroquia do municipio de O Rosal.

5 Guillarei é unha parroquia do municipio de Tui que ten estación ferroviaria.

 

A TELLEIRA QUE JESÚS RÍOS TIÑA EN ESTRAMIL NO ANO 1939 

(2ª PARTE)

 

   (…) No outro día erguémenos e fixeime de que non se madrugou moito ¿Sería así todo o verán? Arranxouse un pouco a tarima e miramos os tellados do cabanón e o da chabola. O cabanón estaba ao carón do forno. Era pequeno, pero polo menos alí xa había sitio para ter cuberta a tella seca. Non era coma en Xinzo, que todo estaba fóra. O forno era pequeno e a eira moi cadrada, situada preto do cabanón. A auga para o servizo da telleira era de pozo, sacábase cun pescante, e para beber íamos buscala a unha fonte que había ao pasar a telleira de José María. A arcación do forno era moi baixa, moi mala para sacar a borralla. Aquela xa non me parecía a igrexa do Rosal. En todo o verán só saquei a borralla dúas veces. Como tendedor sempre estaba na laboura. Quen collía o “muxo polo rabo” era o pieiro. Encanto a madrugar, non empeorei: sempre nos erguíamos cando xa había sol.

Fonte e lavadoiro da Margarida, lugar a onde ía buscar auga o autor do texto

   Aos dous días xa empezamos co barreiro. O carretilleiro descubría e limpaba. Era sinxelo…. uns trinta centímetros de terra e algunha cepa de toxo… o oficial cavaba e enchía os cestos, o pieiro e mais eu carrexábamos. Xa se falara no axuste de que os barreiros eran baixos -era certo- pero, o que non me dixeron, é de que eran lonxe. O barro que sacabamos do barreiro xa ía para a prazuela xunto das pías. O camiño, unha vez que se saía do barreiro, era chan en canto que non empezou a subir o montón do barro. Cando aquel monte de barro que nós fixemos alí ía alto, o camiño co cunco ás costas facíase distante. O terreo era húmido e brando. O tempo era seco e frío. Polas mañás había que calzar as zamancas e, con elas nos pés, o cunco non se axeitaba moito ás costas e había que cargalo na cabeza. Que longos se facían aqueles días de maio!

   Nunca era hora de ir a xantar, nunca chegaba a hora da merenda. Non por comer, se non por descansar un pouco o pescozo, porque era moito o tempo que se andaba co cunco na cabeza. Despois do almorzo sacábamos as zamancas e xa andábamos un pouco mellor. Descalzos facíanse máis leves as viaxes. E así todos os días, esperando sempre pola hora de xantar e de merendar só por descansar o lombo. Que diferentes eran os barreiros de Xinzo! Neste caso saín perdendo.

    A cuadrilla eramos catro: Manuel de Novás (oficial), Xosé Ríos de Tabagón (carretilleiro), Severino Martínez de Tabagón (pieiro) e mais eu (tendedor), que era o máis novo da cuadrilla. Aquel maio cumpría 16 anos.

José de la Santísima Trinidad, o autor do texto,  nos anos 40 (Cortesía de Ana Trinidad)

    Veu o bo tempo. Xa todo estaba seco. A eira, que cando chegamos parecía un terreo brando, xa endurecera. Empezamos a facer ladrillo macizo por mor de que tarda máis en secar. Logo empezamos a facer ladrillo furado para asentar a eira. Dábaseme ben o ladrillo. No ladrillo respondía e se me botaran máis, máis sacaba. Por aí non había problema. Empezamos coa tella, despois de ter ganas xa de deixar o barreiro e de vir para a eira. Á tella tíñalle medo. Lémbrome de cando os “das Peras” me dixeran que non valía para o banco dianteiro. Eu non sabía a onde podía chegar. Non o tiña moi claro. Pero era ben certo o que me dixera Manuel no axuste:

-o barro alí é un xan!

    Alí todas as tellas quedaban dereitas. En todo o verán foron moi poucas as tellas que me caeron. E os días en que a cousa nos andaba ben chegabamos a facer as tres mil cincocentas. Estando xa na tarefa das tellas e ver que cumpría co traballo para o cal fora axustado, xa me sentía máis ledo, xa se me pasaba mellor o tempo.

    Unha vez xa na eira e a cousa marchando ben, viñaseme ao pensamento o tempo do barreiro ¿Porqué non contaría un día as viaxes que facía co cunco de barro na cabeza? Así sabería os metros que andaba no día. Porque, de feito, ao tendedor calcúlanselle de catro a cinco leguas diarias. Pero o formal1 é ben máis lixeiro que o cunco cheo de barro.

    Segundo o trato que se falara sobre das comidas cumpríase ben por parte do xefe e da súa familia. O pan facíano na casa, para eles e para nós. Pan de centeo con millo, moi bo pan. Tanto o xefe como a súa dona, a señora María, e as fillas (Remedios, Maruja, Carmiña e Teresa) eran moi boa xente. Cada vez que íamos buscar o cabalo tanto eu como o pieiro, sempre nos estaban dicindo se non levabamos algo, ou se non nos faltaba nada. Quero dicir con isto que non facía falta pedirlle nada. Eran eles os que nos dicían sempre se nos faltaba algo. Tiñan un fillo no exército. Era da quinta do 40, segundo nos contaba seu pai. Era chofer, e foi un dos primeiros camións militares que entraron en Barcelona. A ese fillo non o chegamos a ver. No axuste tamén se falou do traballo dos domingos, de que era ata o mediodía coma en todas as telleiras. Pero os domingos cando andabamos no barreiro, alí polas dez da mañá chegaba o señor Jesús Ríos (o xefe) co cabalo, ceibábao por alí a pastar e achegábase a xunto de nós:

-Bos días! Mire Manuel, os domingos, mentres andemos no barreiro, no me traballen. Non me traballen os domingos. Cando sexa na eira xa miraremos. Ala, deixen iso, lávense e aféitense.

   Cando veu o bo tempo e andabamos na eira facía igual. Nada máis chegar alí co cabalo, sobre as dez da mañá, xa nos dicía:

-Ala ho, deixen iso! Non me traballen os domingos. Coma así, eu non vivo da telleira. Veña, fagan as súas cousas.

    E así o facíamos. Cando íamos a xantar xa estabamos lavados e afeitados.

    No axuste tamén se falara das comidas, de que un día comeríase peixe e o outro a súa ración de touciño. Que por alí pasaría unha peixeira para que colleramos o peixe e quixéramos, que logo ela iría cobralo á súa casa. Todo era certo. O que nunca puiden saber o porqué cando viña a señora Generosa co peixe de Caión e chamaba...

-Manuel... José María... traio xurelos e sardiñas!

... os da outra telleira collían, pero nós non sei se collemos tres veces en todo o verán. Un día que fun levar o cabalo, a señora María preguntoume:

- Non vos gusta o peixe? Porque Generosa nunca vén por aquí a cobrar!

    A min deume a risa e non souben que contestarlle. Eles pensaban que non nos gustaba o peixe. Aquilo era cousa do oficial. Os de José María2 collían peixe a miúdo. Na merenda asaban sardiñas. A nós chegábanos o cheiro e, co cheiro delas e cun anaco de pan, merendábamos. Este verán Generosa non se puxo rica cos telleiros de Ríos. Cousa semellante pasaba os domingos, cando tiñamos o forno para encañar3. Cando Ríos chegaba co cabalo xa tiñamos dúas “dajas4” de tella dentro do forno. Para iso chamábanos ás catro da madrugada. Había cousas que non entendía. Algúns días no xantar acabábase o pan e, por non ir a buscalo, pasábamos sen merendar. Algunhas noites dáballe por non pelar as patacas, cocíanse coa casca e logo cada un pelaba as súas. Que envexa me daban os da outra telleira cando merendaban sardiñas asadas e no xantar comían xurelos con patacas e mollo. 

Foto aérea de Estramil dos anos 50. A telleira de Ríos foi posteriormente a de Ferreira e a de José María era propiedade dos de Patiño (https://mapas.xunta.gal)

    Tampouco entendía o tempo de aquela zona. Polo día, un día de verán, de calor, deitábanos cunha noite clara chea de estrelas e, polas dúas ou tres da madrugada, viña unha néboa moi húmida que se convertía en orballo, e as tellas do tellado da chabola pingaban e o material que estaba medio seco estragábase todo. Por mor diso, xa de tempos moi atrás, acordaran os telleiros que o primeiro que se decatara de que había néboa, chamar uns polos outros. Incluso ata a Generosa cando chegaba co peixe de Caión nos avisaba. Os da outra telleira avisáronnos por dúas veces. Unha noite o carretilleiro ergueuse e, ao decatarse de que había néboa, avisou ao oficial. Saímos a recoller o material. Eu con 16 anos non tiña malicia e dixen:

-¿Porqué non chamamos polos outros?

Para min era un deber, posto que eles xa nos avisaran dúas veces. Pero o oficial contestoume:

-Ti atende ao teu.

Os demais compañeiros calaron e seguimos coa tarefa. Cando acabamos de recoller todo mandoume avisar aos da outra telleira. Non sei se puideron recoller algo. Daquela decateime de que había malicia e falsedade. Unha cousa que a min non me gustaba nada, coa miña idade e como rapaz, era cando algunhas veces pola tarde chegaba por alí o xefe que, na mellor, viña coa zorra5 para cargar tella. E nada mais chegar...

-Boas tardes!

Nós contestabámoslle e o oficial, así coma con fachenda, dicíalle:

-¿Que, señor Jesús, hoxe temos un bo corte?

Coa miña pouca intelixencia, como rapaz, non me parecía ben aquilo. Pareceríame mellor se fora o xefe quen dixera...

-Hoxe levan feito un bo corte!

...ou unha cousa así. Pero dicirllo el non me parecía ben.

    A señora Generosa tiña unha filla do meu tempo. Cando ía á fonte pasaba por diante da súa casa, que estaba ao carón da telleira de José María, e parábame algo con ela. E cando nos viña traer o peixe,  que por desgracia foron poucas as veces que o tivo que facer, Manuel mandábame a min recollelo e dicíame:

-Ala, fálalle á rapaza... a ver se chegades ao acordo e repetides parella!

Isto era porque meu pai chámase Pepe e miña nai Aurelia. A ela dáballe a risa e a min poñíanseme cores nas meixelas. Con 16 anos era moi covarde coas mozas.

Aurelia moitos anos despois dos tempos que narra José de la Santísima Trinidad (Cortesía de Josito Fuentes)

   Xa pasara o 4 de maio, xa cumprira os 16 anos. Nin conta me dera de semellante acontecemento. De seguro que andaría coas zamancas nos pés e co cunco na cabeza carrexando barro. Non había tempo de pensar nesas cousas. Lémbrome de que naquel tempo recibín a contestación da primeira carta que lle escribira a meu pai. Nela contábame de que morrera o meu padriño. Aquel homiño de oitenta e poucos anos, aquel que tantos agasallos me dera. Xa cando saín da casa estaba moi maliño. Eu decatábame de que as súas horas estaban contadas. Cando fun a xunto del meu pai díxome... “A este non o volves a ver”. D.E.P.

    O día 24 de xuño, día de San Xoán, nas telleiras é día de traballo. Pero aquel día viña Franco a Caión. Como os da outra telleira pararon, a nós tamén nos deixaron ir. Eu sendo tendedor e o máis novo da cuadrilla por obriga tiña que quedar na telleira. Pero como o pieiro era de primeiro ano, dixeron alí que tanto deber tiña eu coma el, polo que o botamos a sortes e tocoume a min. E ía moi contento. Porque ver a Franco naqueles tempos era como ver a Deus. Para ir a Caión era coma quen vai do Rosal a Portecelo. Había que subir un monte e baixar. Caión viña sendo coma Oia, pero máis mariñeiro. Ríos (o xefe) tiña familia alí e ao vernos chegar xa nos deron aparellos mariñeiros... boias, redes, remos... para facer cordón por onde pasara Franco.

Imaxe de Franco en Caión na que se observa o cordón con remos narrado por Trininidad (https://efs.efeservicios.com)

    As rúas eran moi estreitas, que cando Franco e os seus acompañantes pasaban, ían rozando coa xente. A min déranme un remo e alí estaba, pegado a unha parede dunha casa, cando Franco pasou maila súa compaña e coa súa filla Carmiña ao seu lado. Ver aqueles persoeiros tan preto de un xa era ver algo... ver un personaxe tan nomeado e tan ilustre! “Era o salvador de España”. Cando pasaron por onde estaba eu ían cara o peirao do molle. Alí tiñan mesas postas con comidas e non podían faltar as típicas sardiñas con cachelos. Cando Franco e os acompañantes pasaban a xente, dende os balcóns e nas fiestras, berraba... Franco, Franco, Franco!

Franco en Caión en 1939 (https://efs.efeservicios.com)

    Aqueles berros atordaban a calquera. Dirixiuse á casa do pobo e falou dende o balcón. De todo canto falou, lémbrome disto:

-”Así como tras la guerra vino la paz, tras la escasez vendrá la abundancia. Tenemos deudas contraídas con el extranjero y tenos que pagarlas.”

   Non houbo dúbida. O racionamento veu no ano seguinte, aínda que xa daquela empezaban a escasear moitas cousas... o aceite, o azucre, e o que máis era a roupa. Os mariñeiros de Caión pedíronlle unha grúa para o porto de 14 toneladas e unha estrada que enlazara coa Laracha, porque aquela xente, para viren nun coche ao concello, tiñan que vir por Arteixo e a pé polo monte. Ao pouco tempo chégalles un guindastre de 9 toneladas que, segundo os mariñeiros, non lles servía. Queixáronse e puxéronlle a que eles pediran. Pero a estrada á Laracha, esa chegou pouco antes de morrer Franco. Tardou preto de 50 anos.

    Despois de todas aquelas cerimonias, Franco mailos seus acompañantes fóronse, e alí houbo festa rachada ata a madrugada. Nesa festa tocaban os coros de “Follas Novas” da Coruña, o da “Ruada” de Ourense e varias agrupacións de gaitas que estaban alí co gallo de homenaxear a Franco. Naquela festa foi a primeira vez que me agarrei a unha moza para dar os primeiros pasos de baile. Nos tres anos que durou a guerra non houbera bailes, polo que de baile nada de nada. Non sabía se tocaba un pasodobre ou un valse. Para min eran todos iguais. Andaba cun amigo do meu tempo de Estramil e pasáballe o mesmo ca min. Levoume con el a buscar parella, pero os nervios entraron en min, que non ía para diante nin para atrás. Non sabía se era un tango ou un valse. Suaba en frío! Menos mal que veu un mozo, petoume no ombro e dime:

-¿Permites?

-Si ho, si!

    Saín daquel apuro, que noutro non me metín. Para ir á telleira fomos nun camión que facía viaxes de Caión á Laracha a tres pesetas por persoa. Da Laracha a Estramil fomos andando. Deitaríamosnos alá polas tres da madrugada.

 

(...CONTINUARÁ)


__________________

1 O formal era unha ferramenta de traballlo das telleiras que empregaba para moldear as tellas e poñelas a secar.

2 José María era o oficial da outra telleira que estaba ao carón da telleira de Jesús Ríos na que traballaba José de la Santísima Trinidad, o autor do texto. A de José María era coñecida como a telleira de Patiño.

3 Meter no forno tella e ladrillo para cocer.

4 Cada unha das capas de material que se van colocando ao encañar o forno.

5 Carro baixo de catro rodas pequenas usado para transportar pesos grandes.


A TELLEIRA QUE JESÚS RÍOS TIÑA EN ESTRAMIL NO ANO 1939 (3ª PARTE)


     (...) Cada quince días había feira en Paiosaco. Quedaba preto, a uns dous quilómetros da telleira, e facíase sempre en domingo. Eu mailo pieiro turnabámosnos: un domingo ía el, outro eu. As feiras eran moi boas. Eu feiras grandes só vira as de San Gregorio e as de Xinzo, pero sempre cadraban en días de traballo. Naquelas feiras de Paiosaco os oficiais das dúas telleiras de Estramil e o da telleira de Coiro (era da Proba1) andaban cunha tella debaixo do brazo pola feira, e así os paisanos sabían de que eran telleiros e miraban a tella e preguntaban de onde era e que prezo tiña. O primeiro domingo de xullo era a feira máis grande do ano. Chamábanlle “Paiosaco das Cereixas”. Había dúas ringleiras de cestos con cereixas, que eu nunca na miña vida vira tanta cereixa xunta. Empezabamos por unha punta preguntando polo prezo e que tal eran. En cada posto que preguntabamos dábannos a proba de tres ou catro cereixas e acababamos cheos sen mercar ningunha. Quen era especialista nestas cousas era Carballosa, o socio de José María.

Feira das Cereixas de Paiosaco na actualidade (https://www.turismo.gal)

    Ríos tiña un cuñado na Laracha que era panadeiro e tiña panadería propia. Algúns domingos levábanos con el e merendabamos bola quente de trigo e viño, que estaba ben, pero, para un rapaz de 16 anos, non era unha diversión moi axeitada. Ou ben ía á taberna co oficial e co carretilleiro, ou quedaba na telleira. En cuestión de bailes nada, non estaba adaptado nin tiña con quen ir. O domingo que mellor o pasaba era nas feiras de Paiosaco, pero era unha vez cada mes, porque unha feira ía eu e outra ía o pieiro. O día que quedaba na telleira, ía para xunto os da outra telleira e xogaba con Ricardo, con Pepe o fillo de José María, e cun rapaz do meu tempo que era dunha aldea que se chamaba A Esquipa. Todos xuntos xogabamos a calquera cousa. 

Panorámica actual do lugar da Esquipa

    No ano 44, estando na mili en Ourense, un día atópome cun recruta que se me facía moi coñecida a súa cara. Escoiteino falar e, de contado, dinme conta de quen era. Era o da Esquipa! Faleille, e case que non me coñecía. Non se lembraba de min pero, ao irlle dicindo cousas das que pasaran alí aquel ano 39, deuse conta e fomos amigos algún tempo. Pero logo, ía moitas veces a xunto del e case sempre estaba arrestado porque era moi mal soldado.

    O pai deste rapaz era perruqueiro, coñecido polo alcume de “O Xungueiro”. Era algo eivado, andaba moi gacho, tiña mal na columna. Un domingo pola tarde, despois de recoller, o pieiro mais eu fomos cortar o pelo á Esquipa a do “Xungueiro”. A verdade era que eu nunca vira aquel home. Co fillo eramos amigos, pero alí nunca fora. Recibiunos moi ben. Alí, ao carón da súa casa, había unhas cantas mulleres á sombra dun carballo calcetando e pasando o tempo. Unha delas era Aurora, irmá de Aurelia, que estaba casada alí. Outra era a muller do barbeiro e había dúas ou tres máis. Mentres o barbeiro me arranxaba o pelo o pieiro foise para xunto delas. O home tiña 32 anos pero en asunto de mulleres non era moi listo, posto que aínda non dera atopado unha muller para casarse. As mulleres empezaron a falarlle e Aurora, que xa o coñecía, deulle por falar no “verde”. El non se defendía moito. A muller do barbeiro dicíalle:

-Ou Severino, se tes que pelexar cunha muller ¿como farías?

E cunha risa e con moita fachenda dicíalle:

-Eu colleríaa polos pelos!

-¿Polos pelos de onde, Severino?

-Polos da cabeza, raio!

    Aquelas mulleres, mailo barbeiro non aguantaban coa risa. A Severino parecíalle que aquilo era un chiste. As mulleres ían tirando del, e el, a facerse o listo, ía caendo en que non sabía nada. Elas íanlle notando a covardía e fóronse achegando a el. Bicárono, abrazárano, tirárono no chan e mentres unhas loitaban con Severino, unha delas trouxo unha xerra con auga e botáronlla na bragueta. O barbeiro e eu non podíamos coa risa porque aquilo non o facían con maldade, senón que era brincando e todo era risa. Eu tamén me ría, pero tamén pensaba se a min me farían o mesmo cando o barbeiro me acabara o traballo. Pero xa ía pensando en como defenderme, aínda que tiña a plena confianza de que comigo non se meterían. Era boa xente. Fixérono con Severino porque alí empezou a falar coma se fora un “sabeo todo” e demostráronlle que era un ninguén. Non lle pareceu mal. El tamén se ría e quedou moi satisfeito.

Panorámica actual do lugar da Esquipa

    No mes de setembro as noites xa son máis longas e ás rapazas de Estramil déulles por facer bailes os sábados na “do Ferrador”, que era unha casa nova. No baixo tiñan o taller maila cociña e arriba no sobrado, que estaba sen dividir, facían os bailes. Aquilo era coma cousa da familia. A maioría dos mozos estaban no exército, aínda que viñan rapaces de aquelas aldeas de Freón, A Cachada, A Esquipa... despois todo eran mulleres, rapazas e vellas que tocaban a pandeireta. Facíano moi ben, e cantaban. Ao entrar nós cantábannos un cantar que dicía así:

Os telleiros fan a tella

e tamén fan o ladrillo.

As mociñas de Estramil,

non lles perden o cariño.

Casa do Ferrador na actualidade

   Aqueles rapaces aturuxaban e José María, Carballosa e o meu oficial Manuel tamén lles cantaban:

Para comer e beber

non te poñas amarelo.

O traballo con xeito,

que o corpo non é de ferro.

    E xa entraban bailando con aquelas veciñas, como se foramos todos unha familia. A casa do ferrador estaba moi preto das telleiras, polo que a nós os rapaces tamén nos deixaban ir ao baile. Alí puidemos aprender a bailar porque algunhas mulleres, algunhas delas casadas, tirabán de nós para que bailaramos. Pero a covardía era grande e tanto Ricardo coma eu, cos nosos 16 anos, non eramos capaces de agarrarnos a unha rapaza. Aquela mulleres dicíannos:

-Bailade nenos, bailade!

Á dereita, panorámica actual da casa do ferrador

    Algúns domingos que non saíamos, se non había feira en Paiosaco pouco había a onde ir. Xuntabámosnos cos da outra telleira e alí viñan os pais de Aurelia; a súa nai, Generosa, era a que nos traía o peixe. Este matrimonio tiñan varios fillos e un deles, chamado Delmiro e que marchara para o exército, deixara un acordeón pequeno. Manuel, o meu oficial, sabía tocalo algo. Fontes, o pai de Aurelia, ía á casa e traía o acordeón e alí facíase unha parranda moi fermosa. Algúns días tamén viña o ferrador e a súa dona. A Carballosa dábanselle moi ben os contos, así que contando contos e tocando o acordeón pasábamos unhas tardes moi entretidas. Cantaban moito e saíalle moi ben un fado, como que Manuel era portugués e Carballosa tamén. Dábaselle ben. Carballosa cantaba e utilizaba dúas culleres como castañolas. José María, coa gradilla e a chave da porta da chabola, parecía unha orquestra con aqueles ferriños. A canción que cantaban dicía así:

Ei de mandar vir do Porto

un tear de laranxeira.

Olla Amelia, olla Amelia,

olla Amelia tecedeira.

Tes tear e non tece

porque a tea saíu podre.

Olla Amelia, olla Amelia

deixa o tear, que aborrece.

Ha...ha... Estoume a rir.

Ha...ha... Estoume a rir.

Fostes dizer a meu pai

que me andaba a divertir,

que andaba na brincadeira

Olla Amelia, olla Amelia,

olla Amelia tecedeira.

    Así pasábamos aquelas tardes, coa música e os contos de Carballosa. O tempo fuxía. Íase achegando San Miguel. Empezaban a saír as flores pola eira. O último domingo que pasei alí, despois de facer as nosas cousas, laveime e puxen a roupa dos domingos, que era a que tiña para a viaxe. Fun para xunto os da outra telleira e logo con Ricardo e Pepe, o fillo de José María, fomos para diante da casa de Fontes, o pai de Aurelia. Alí estaban todos. Tamén estaba o fillo do barbeiro, e alí todos xuntos xogabamos a cousas de rapaces. Diante da casa de Fontes era un cruce de camiños, polo que se facía unha praza ben ampla que algúns dos veciños deixaban alí os carros. A min deume por subir a un deles. O da Esquipa déralle por levantarlle o cabezallo, perdín o equilibrio e saín pola traseira do carro. Nun cravo rachei a perneira do pantalón. Non chorei por vergoña ao ver o pantalón roto, o único que tiña para a viaxe e para os domingos na casa mentres non me fixeran outro. Naquel intre non sabía o que facer. Finxía rir pero a “procesión andaba por dentro”. E foi aquela rapaciña, guapa, que dándose conta díxome:

-Vaite á telleira, cambia de pantalón e tráemo de contado que cho amaño.

Imaxe antiga da casa de Fontes (Cortesía de Cándido Fuentes)
Panorámica actual do lugar onde estaba a casa de Fontes

    Así o fixen. O máis prontiño que puiden lévolle o pantalón. Pouco tempo tardou en darmo. Serviume para a viaxe e para vestir na casa mentres non me fixeron outro. Aquilo agradecinllo moito.

    Con todas aquelas cousas chegou o fin da segunda temporada. Con respecto ao traballo quedei moi satisfeito de cumprir, sentíndome xa tendedor. Agora xa lle podía dicir aos “das Peras” que xa valía para banco dianteiro. Aqueles veciños de por alí coñecíanme polo “tendedor de Ríos”. Todos me querían, eu a eles tamén.

 

(...CONTINUARÁ)

_________

1 A Proba é un lugar da parroquia de Salcidos, no concello pontevedrés da Guarda.

 

 

A TELLEIRA QUE TIÑA JESÚS RÍOS EN ESTRAMIL NO ANO 1939 

( 4ª parte e fin)


(...) Acabouse de fabricar; o pieiro sobou a última pía, o carretilleiro sacou a última mudada, o oficial non se decatou de cando fixo a última tella porque media mudada quedou na eira. Secou o material, encañamos o forno, coceuse, recollemos todo: as tellas dos regales, bancos, carretillas... Todo o que era de gardar metémolo no cabanón e cerrouse con táboas. As aixadas, pas e toda a ferramenta miúda gardámola na chabola. Gustaríame volver. Deixaba aquela xente con pena porque o comportamento connosco fora coma se foramos coñecidos de toda a vida. Pero tampouco me saían do pensamento aqueles días longos de maio co cunco do barro na cabeza e as zamancas nos pés sacando barro. E algunhas cousas do noso oficial tampouco se me esquecían. Desencañamos o forno; puxémonos de acordo cos da outra telleira. O último día fomos cear á casa de Ríos. Pagounos, falouse de moitas cousas e díxonos que quedara moi contento con nós... pero que se atopaba a quen arrendarlle a telleira ou venderlla que o faría porque el tiña outras cousas ás que atender. 

María Mosquera e o seu home Jesús Ríos, propietario da telleira na que traballou o autor do texto en 1939 (Cortesía da familia Ríos Mosquera)

No outro día pola mañá saímos nun camión da Laracha a Carballo, e logo nun autobús de Feiras e Mercardos de Carballo a Santiago. Segundo nos dicía Carballosa, aínda estaríamos na feira en Santiago. Pero non puido ser porque, ao pouco de saírmos de Carballo, avariouse o coche e cada dous ou tres quilómetros tiñamos que parar, polo que chegamos a Santiago co tempo moi xusto de coller o tren a Guillarei.

Non lembro de xantar nin se xantamos; sei que o tren vírao de lonxe. Nunca viaxara en tren. Ía coñecer unha cousa máis na vida. Cando viñamos por Pontevedra ou Redondela chovía, e a min parecíame que o tren andaba polo medio das viñas porque estaban ao mesmo carón da vía. Miraba para elas e xa estaban vendimadas. Chegamos a Guillarei e collemos un coche de aluguer a Buxán. Non lembro o que nos custou. Deixamos os dous compañeiros en Tabagón, levounos a nós a Novás e seguiu cos catro ata Buxán. De Novás fun a pé ata a casa e, no outro día, fun co cabalo buscar a maleta. Os cartos xa os levara comigo, non fixen coma o ano antes cando viña de Xinzo. Na casa todos estaban ben. Meu irmán aínda non viñera, aquel verán fora para Huesca.

Da miña conversa cos da casa cando lles contaba aquelas anécdotas da nosa estancia naquela telleira, o que máis se me acordaba eran aqueles días de maio coas zamancas nos pés e o cunco na cabeza. Faláballes daqueles veciños que eran tan boa xente... de boa gana volvería!

Ao longo do inverno xa souben de que Ríos lle vendera a telleira a Ferreira. Xa fun matinando e metendo na cabeza que había que buscar, que había que coñecer mundo. Pero sempre tiven metido no pensamento de que se un verán me cadraba traballar por cerca iría, aínda que só fora de visita. Ese día chegou, pero tardou anos. Foi no ano 1983 cando collín as vacacións da empresa e decidín facer unha viaxe por sitios que xa estivera había moitos anos. 

José de la Santísima Trinidad no ano 2003 (Cortesía de Ana Trinidad)

Fomos a Ourense, onde fixera a mili, e paramos dous días. Dende alí fomos a Lugo con motivo das festas de San Froilán. Paramos en Guitiriz, onde visitei a uns amigos de había moitos anos. Por outros motivos tiñamos que ir a Ferrol. De Ferrol viñemos á Coruña para, dende alí, coller o Castromil a Vigo. Como o coche para Vigo non saía ata as tres da tarde, non perdín o tempo e trouxéronme á Laracha. Que cambiado estaba todo! Aqueles camiños de terra e pedras eran pistas de asfalto: a estrada a Caión, a estrada de Estramil a Paiosaco... Onde era a telleira de Ríos había unha fábrica grande de ladrillo. Xa me supuxen que era a de Ferreira. ¿Ferreira coñeceríame? Xa pasaran tantos anos! A súa muller Flora era moi amiga de miña nai. No medio daquelas estradas e daqueles chalés, quería orientarme ¿Onde estaba a casa de Fontes? ¿E a casa do ferrador? De seguro que Fontes xa non estaba con nós, pero ¿e Aurelia?

Tiñamos pouco tempo, había que apurar. Fun xunto de Ferreira, deime a coñecer e recoñeceume deseguida. Flora convidounos a café, ensinoume a fábrica e falamos de moitas cousas daquel tempo. Pregunteilles por toda aquela xente. Tanto Flora como Ferreira quedaban abraiados da xente que eu lembraba. 

Ferreira e Flora coa súa neta Nuria (Cortesía de Nuria Ferreira)

Preguntaba onde quedaba a fonte na que colliamos a auga para beber. Preguntaba por Aurelia, resultando que casara e xa tiña netos. A súa casa era alí ao carón da fábrica, unha casa nova tipo chalé coma moitas que había por alí. Flora chama por Aurelia. Dinlle que ía na escola a buscar os netos. Na casa de Ferreira, tomando café e falando, avisan de que chegara Aurelia. Saio a visitala. Encóntroa moi boa moza a pesar de ser avoa. Saúdoa, pero non me coñece. Nada estraño xa que pasaran corenta e catro anos. Lembreille cousas daquel ano (1939), dándolle as grazas de cando me arranxou o pantalón. Xa non se lembraba. Despois de contarlle todo, díxonos que nos quedaramos para pola tarde, que merendabamos xuntos despois de levar os netos á escola.

-Non poder ser. Ás tres temos que saír da Coruña para Vigo, pero prométoche que un día volveremos! 

Aurelia con Antonio Fuentes (Cortesía de Josito Fuentes)

Quería ir a Torás á casa de Ríos e ver aquela xente. De seguro que o señor Ríos e a súa dona, a señora María, xa non estarían. Pero as fillas, Remedios, Carmiña, Teresa, Maruja (que era do meu tempo) e o fillo, Manolo, que estaba no exército (era da quinta do 40) e era chofer. Segundo nos dicía seu pai, fora un dos primeiros camións que entraron en Barcelona cando a guerra. Souben que unha das rapazas morrera. O tempo de ir velos a todos aínda non chegou. 

Resumindo, pasouse un bo verán. Con motivo das comidas puido ser ben mellor sen estragar. Os barreiros eran malos, pero non se botaba “cojulo”. Ao meu entender, o oficial quería facer máis traballo e menos gasto. Para iso desobedeceu as ordes do xefe (o señor Ríos), cando lle dicía que non traballaramos os domingos. E a pobre da Generosa, neste verán non gañou moito cos telleiros de Ríos. Este home (o oficial) no ano seguinte tivo que buscar vida coma os demais, e quedou mal connosco. Era un puxasacos! Que Deus lle perdoe!

FIN1

_________

1 Despois de narrar a súa estadía na Laracha no ano 1939, José de la Santísima Trinidad segue recordando no seu libro autobiográfico as temporadas nas que traballou como telleiro en Salvaterra do Miño (1940); Guitiriz (1941, 1942, 1943); Ribadavia (1944); Guitiriz (1945, 1946, 1947); Muimenta, Cospeito (1948, 1949, 1950, 1951, 1952); La Cabrera, Madrid (1953), e Muimenta, Cospeito (1954). En maio de 1955 empregouse nun almacén de materiais de construción (José Riego Lomba S.L.) no que traballou ata xuño de 1987, ano no que se xubilou. José de la Santísima Trinidad, o autor deste marabilloso relato, faleceu en 2018 aos 94 anos de idade. O noso agradecemento á súa familia por permitirnos reproducir este texto da súa autoría.

 

A TELLEIRA DE MACHADO


   Gerardo Machado y Morales (Camajuani, Las Villas, 1869-Miami Beach, Florida, 1939) foi un militar e político cubano que participou como xeneral a favor do seu país na guerra de independencia contra España e, posteriormente, foi o quinto presidente da República de Cuba (1925-1933).

    Esa época presidencial de Gerardo Machado coincidiu coa estadía durante certo tempo na illa caribeña de Manuel Morales Mesejo, larachés nacido en Cabovilaño en 1886 que no momento de emigrar a Cuba xa levaba varios anos casado con Gumersinda Cotelo Abeleira.

    O matrimonio residía nunha casa do Cancelo situada en fronte do que hoxe é Foto Manolo, no grupo de vivendas existentes entre o aserradoiro de Pedro Ramos e o Bar O Estanco, propiedade durante moitos anos do señor Gómez e da señora Lola, irmá precisamente de Manuel Morales. Nesa casa virían ao mundo os oito fillos de Manuel e Gumersinda: Francisco, María, Gelasio, José, Manuel, Florentino, Pilar e Mercedes Morales Cotelo. Da numerosa prole, uns naceron antes da partida do proxenitor a América e outros á volta.

Casa da familia Morales Cotelo (Arquivo do Reino de Galicia)

   Ao regresar de Cuba, a onde tamén emigrara seu irmán Floro, Manuel Morales Mesejo, home elegante que vestía habitualmente traxe, garavata e sombreiro, estivo vencellado á administración local ocupando cargos no Concello da Laracha como o de xuíz de paz ou o de fiscal en tempos dos alcaldes Remigio Astray, Ramiro Suárez e José Astray. Nesta etapa da súa vida houbo quen o alcumou “Machado”, seguramente por facer Manuel algún que outro comentario sobre o presidente cubano, ou mesmo por bromear con que o dirixente caribeño apelidábase Morales coma el. Fora dun xeito ou doutro, o caso é que a persoa que herdou ese apelativo foi o seu fillo Pepe. Nacido en 1923, seica de cativo era un pouco retorcido e algo rebelde. Segundo nos contou a súa filla Pila, despois de facer as habituais trasnadas, recibía un día si e outro tamén a oportuna reprimenda de seu pai. “Papá disque era terrible, era un demo de rapaz. Meu avó non facía bo del, e cando o comía o xenio recordábase sempre do presidente de Cuba e berraba con el dicíndolle…

-Es coma Machado! Es coma Machado!

   E así, con aqueles berros cotiáns de seu pai, os veciños empezáronlle a chamar “Machado” a papá, alcume que mantivo ata o último dos seus días. A nós quen nos contaba esa historia era a avoa Gumersinda, que estivo moito tempo encamada antes de morrer1”.

Montaxe fotográfico de Manuel Morales Mesejo e de Gumersinda Cotelo Abeleira (Cortesía da súa neta Pila Morales)

    Manuel Morales Mesejo, ademais das súas ocupacións no Concello, tamén traballaba ocasionalmente de zapateiro e explotaba unha telleira nuns terreos existentes na parte traseira do actual bar O Estanco. Home de pisar máis as dependencias municipias que a barreira, Manuel era o patrón desta telleira e contrataba habitualmente cuadrillas do Baixo Miño para fabricar tella e ladrillo que logo se encargaba el de vender.

    Grazas ao testemuño de José Álvarez Alonso 'Buraco', telleiro baixomiñoto que traballou na Laracha nos anos 50, sabemos que uns veciños seus do Rosal (Pontevedra) estiveron durante os anos 20 ou 30 do século pasado na telleira de Manuel Morales. “O oficial da cuadrilla era Manuel Álvarez 'O Caniñas', que estaba casado cunha curmá de meu pai. De tendedor traballaba Enrique Dorado Otero, que anos despois o pobre estivera nun dos campos de concentración de Francia onde as autoridades francesas encerraron a miles de españois que fuxiran da represión franquista tras a Guerra Civil. Enrique vivía a poucos metros da miña casa. En 1955, cando lle dixen que ía traballar a Cabovilaño, á telleira de Anselmo, contoume que el tamén estivera alí cando era mozo traballando na telleira de Machado”.

    Precisamente, cos telleiros do Baixo Miño ían aprender o oficio os fillos de Manuel Morales e Gumersinda Cotelo e, andando no tempo, algúns dos rapaces faríanse cargo da telleira familiar, deixando seu pai de contratar aos cabaqueiros pontevedreses. Pedro Esmorís Rodríguez recorda que antes de que el empezara a fabricar cerámica na telleira da súa familia, a telleira dos de Marcelo, da cal falaremos noutra ocasión, foi algunha vez de neno a de Manuel Morales. “Eso foi antes da Guerra. Eu nacín en 1929 e era do tempo de algún dos seus fillos. De rapaces había veces que o tío Manuel deixábanos xogar a facer tellas. Acórdome de ver traballar alí ao irmáns máis vellos... a Pancho, a Gelasio, a Pepe e a Maruja, que facía na tella que daba gusto vela”.

   Efectivamente, como así nolo contaron outras fontes orais, Maruja disque era mellor oficial que algún dos experimentados oficiais baixomiñotos que traballaban na Laracha naquela época. Nacida en 1917, Maruja era, despois de Francisco (Pancho), a segunda da ampla prole de Manuel Morales e Gumersinda Cotelo. De mociña, vendo como fabricaban material os telleiros de Pontevedra, empezou a adquirir os coñecementos do oficio botándolles unha man de cando en vez aos operarios contratados por seu pai e pouco a pouco, seguramente xa nos tempos nos que o cabeza de familia emigrara a Cuba, empezou a amasar no barro, a tender o material e, finalmente, a fabricar tella e ladrillo contribuíndo, deste xeito, á subsistencia familiar naqueles difíciles tempos.

  José Álvarez Alonso 'Buraco', rosalés que xa dixemos que traballara no Cancelo, durante os veráns de 1955 e de 1956, recorda que na época na que el estivo alí, formando parte da cuadrilla de Anselmo Álvarez Vicente, na telleira de Machado “traballaban dous fillos do tío Manuel Morales, Pepe e Floro, e unha filla, Maruja. Esta muller era unha verdadeira artista, era unha máquina facendo tellas no banco. Esa, coidado, eh! Eu nunca vira traballar unha muller así, dese xeito, nunha telleira. Penso que era máis vella que Floro e que Pepe. Alí soamente fabricaban ladrillo macizo e tella, e creo que ían buscar o barro a unha barreira que había indo para Lendo porque eles non o tiñan na súa telleira. Maruja era a que fabricaba o material e ollo, facía máis tellas no día que un oficial que tiña Anselmo. Floro era o tendedor e Pepe facía de carretilleiro e de pieiro. Se non recordo mal, Maruja xa estaba casada naquela época e que creo que o seu home axudáballes cando cocían, porque cando se cocía nunha telleira eran necesarias todas as mans posibles. O forno deles era pequeno e cadrado, coma a maioría dos que había na Laracha naquel tempo. Tería unha capacidade para unhas 25.000 pezas, e non facían máis de un par de fornadas cada temporada. Eu daquela tiña 13 anos e Maruja xa debía pasar ben dos 30”.

   Maruja, Pepe e Floro Morales Cotelo traballaron xuntos na telleira familiar ata mediados dos anos cincuenta, década na que seu irmán Gelasio emigrou a Venezuela. Outra das irmáns, Pilar, tamén tiña previsto emigrar a este país mais, uns días antes da partida, a pobre faleceu atropellada na Coruña, salvando dunha morte segura ao meniño que coidaba e que tiña no colo no momento do accidente

   Ao deixar de fabricar na telleira da súa propiedade, Maruja e Floro estiveron algún tempo na telleira de Anselmo antes de establecer definitivamente os seus respectivos domicilios na Coruña, cidade na que morreron en 2005 e 2002, Maruja aos 88 anos de idade e Floro aos 72.

Imaxe dos anos 50 da telleira que o guardés Anselmo Álvarez Vicente tiña no Cancelo. Segundo a opinión de varias persoas interrogadas, o operario da dereita é Floro Morales e a muller do caldeiro é a súa irmá Maruja (Cortesía de Elena Cividanes)

    Seu irmán Pepe, Pepe “Machado”, que tamén traballara algo na telleira dos de Marcelo e probablemente na de Anselmo, ao deixar a cerámica dedicouse ao gando porcino. A súa filla Pila, que nos recibiu coa maior das amabilidades no seu domicilio do Cancelo, recordaba que “despois do das telleiras papá gañaba a vida vendendo cochos. Primeiro compraba, logo tiña os animais na corte durante un tempo e despois matábaos, despezábaos e vendíaos. Cada semana mataba un ou dous cochos. Despois de despezar, collía o trolebús e ía a Coruña vender a carne e os chourizos nas prazas, nas carnizarías e a algún particular, coma aos donos dunha tenda de roupa que había en San Andrés. Meu pai tamén era o capador da zona”.

Pepe Morales 'Machado' nunha comuñón celebrada nos anos 60 (Cortesía da súa filla Pila)

     Pepe “Machado” conxugou durante case seis décadas os seus oficios de telleiro e de matachín coa nobre profesión de capador. Da arte que tiña para deixar sen armas reproductoras aos porcos da bisbarra poden dar testemuña numerosas casas de labranza larachesas, ás que chegaba na súa moto e nas que deu boa mostra do seu probado pulso coa coitela. Nos oitenta, a competencia dos veterinarios e doutros capadores non impediron que os apuros de traballo de “Machado” foran a menos. Nesa época soubo que existía unha práctica chamada vasectomía e pensou que se cadra había que deixar o oficio ou renovarse. Xa lle tocara vivir a reconversión da cerámica artesanal en industrial, coa chegada á Laracha de Epifanio Campo, e agora intuía que podía acontecer algo semellante. As autoridades sanitarias non convalidaban a longa experiencia cos porcos e poder entrar logo no novo negocio das vasectomías. Houbo capadores que nunca comprenderon que non se contara coa súa dilatada experiencia. Como di o admirado escritor cercedense Moncho Vilar Landeira2, na reconversión industrial non entrou o gremio dos capadores, mais a Pepe “Machado” nunca lle faltou traballo. Foise en 2003, mais o seu espíritu continua moi vivo na Laracha, especialmente na parroquia de Cabovilaño.

   Na nebulosa da memoria pérdense outros contos sobre a telleira da que estamos a falar nesta crónica, entre eles o que nos contou o amigo Santi Ríos, porteiro do Laracha C.F. durante moitos anos, que nos dixo que seu avó materno, Ricardo Cotelo Cambón, explotou durante algún tempo a telleira que había detrás do bar O Estanco do Cancelo. Unha telleira que, obviamente, vén sendo a de Manuel Morales Mesejo, e que supoñemos que lle arrendou a Ricardo Cotelo cando Maruja, Pepe “Machado” e Floro abandonaron o mundo da cerámica.

    Ricardo, que ao igual que o seu arrendador e outros numerosos veciños de Cabovilaño tamén emigrara a Cuba, estaba casado con Hermelinda Varela Becerra, matrimonio que tivo catro fillos: Ricardo, José, Mercedes e Asunción Cotelo Varela. A única que aínda vive é Mercedes, a nai de Santi Ríos. Nacida en 1939, a súa memoria poucos recordos garda sobre esta telleira mais, con todo, aínda se acorda de ver traballar alí cando era unha mociña a seus irmáns Ricardo e José, que eran algo maiores ca ela. “Meu pai e meus irmáns foron os últimos desa telleira. Despois deles xa non houbo ninguén máis. Alí traballaron durante algúns anos con xente de Pontevedra, que eran os que sabían o oficio”, recordaba Mercedes, que pensa que estiveron alí arrendados sobre a década dos cincuenta. Despois da curta experiencia na telleira, Ricardo Cotelo Cambón dedicouse á cría e venda de gando porcino, ocupación na que traballou ata que se xubilou. Morreu en xuño de 1978 aos 76 anos de idade.

  Co paso do tempo, a zona onde estaba a telleira de Machado íase converter no lugar no que se celebraron as festas parroquias de San Román durante varios anos. Non foron poucas as parellas que se prometeron amor eterno alí, seguramente bailando sobre algún cascallo de tella ou ladrillo que aínda se podían ver polo chan dos tempos da cerámica ao tempo que a orquestra cantaba aquilo de:

“Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce… y ya vienen más”

______________

1 Gumersinda deixou viúvo ao seu home Manuel Morales Mesejo, que faleceu en Cabovilaño en novembro de 1962 aos 76 anos de idade.

2 Vid. Ramón M. Vilar Landeira (2004): “Un capador reconvertido”, La Voz de Galicia, Carballo, 14 de agosto, p. L11.


A TELLEIRA 'DOS DE SADA'

    Segundo diversas fontes da Barreira e de Estramil, a chamada telleira 'dos de Sada' fundárona a finais dos anos corenta, ou principios dos cincuenta, dous socios sadenses que xa tiñan certa experiencia no sector da cerámica no municipio no que residían.

Fotografía do voo americano do ano 1956 do lugar da Barreira. O nº 1  corresponde á telleira 'dos de Sada'; nº 2, telleira de Ferreira; nº 3, telleira de Patiño; nº 4, telleira de Daniel 'O Xastre', e nº 5, telleira de Antonio 'Cachafeiro' (https://mapas.xunta.gal)

    Un dos socios era Florencio Brandariz Canle, que era fillo de Andrés Brandaríz Doldán e de Josefa Canle Lourido. Este matrimonio vivía en Sadadarriba, cerca da igrexa de Santa María, nunha casa na que criaron aos seus dous fillos, Eduardo e Florencio Brandariz Canle. Precisamente, nesa vivenda pasaba os veráns o pintor Francisco Lloréns (1874-1948) e a súa filla Eva, que tamén pintaba. Era frecuente ver a Lloréns na praia de Sada coa marea baixa sentado na súa cadeira de madeira pintando as paisaxes mariñas da contorna. Naquela época aínda non existía ningún hotel nesta vila mariñeira e, por iso, había a costume de alugar habitacións nos domicilios das xentes de Sada. Deste xeito os forasteiros conseguían un aloxamento barato e os propietarios obtiñan diñeiro extra. Florencio Brandaríz, que naceu nesa casa en 1923, de seguro que pasou boa parte dos veráns da súa adolescencia entre os pinceis do artista e vendo os esbozos nos que Lloréns deseñaba os trazos esenciais das obras de arte alí pintadas. Na fachada deste edificio, coñecido como a casa de Pepa Canle, o Concello de Sada colocou unha placa que recorda a estancia de Lloréns e a súa familia na vila1. 

Casa de Sada na que naceu Florencio Brandariz e na que veraneaba o pintor Francisco Lloréns

    O outro socio era Antonio Andrade Verdía, nacido en Sada en 1924 e amigo de Florencio dende a infancia. Antonio era un dos dezaoito fillos do matrimonio formado por Manuel Andrade, coñecido polo alcume do “Parrulo”, e Paulina Verdía, que vivían coa súa numerosa prole na rúa República Arxentina. Polo que conta a súa neta Lina2 no espazo Memoria de Sada, Manuel fora un dos mariñeiros que formara unha comisión para pedir o porto pesqueiro para Sada, algo tan necesario naquela época e que daría tanta vida a este pobo e á súa xente. Antonio foi medrando naqueles tempos puxantes e difíciles, onde o que quería romper o corpo traballando tiña onde facelo. Casou con Carmen Temprano Prado, filla do señor José e da señora Pepita, coa que tería tres fillos. José Temprano era natural de Santa Cruz (Oleiros) e, xunto a seus irmáns Manuel e Ignacio, estableceuse en Sada, vila na que casaron os tres e na que cada un deles montou a súa propia telleira. Unha das nosas fontes orais, o señor Jesús Castro Vidal, nacido en Sada en 1927 e sogro do amigo bergantiñán (de Ponteceso) José Mato, recorda que “a telleira de José Temprano estaba nas Brañas, detrás do campo de fútbol da Chaburra.”

    Supoñemos que sería na telleira de José Temprano onde o seu xenro Antonio Andrade adquiriu os coñecementos necesarios da fabricación da cerámica, un Andrade que non tardou en facer sociedade co seu amigo Florencio Brandariz. Malia as numerosas horas de investigación dedicadas a este particular, non fomos quen de desvelar o motivo polo que decidiron apostar pola Laracha (se alguén o sabe que nolo comunique por favor), mais o caso é que unha vez que foron coñecedores da excelencia bo barro deste concello, os dous socios alugaron un terreo no lugar da Barreira, na parroquia de Torás, que lindaba coa telleira de Ferreira e alí empezaron a construír a súa fábrica nos duros anos da posguerra.

   O veciño de Estramil Antonio Fuentes Varela contounos que “os de Sada deberon vir no ano 1950. Eu creo que eles, ou a familia dalgún dos dous, xa tiñan telleiras aló nas que seguramente traballarían operarios de Pontevedra. Tanto Florencio Brandariz como Andrade eran homes que foran á escola. Naquela hora estaban moito mellor preparados que ninguén de aquí. Eles eran máis ben señores e iso notábase a leguas. Na Barreira estaban de aluguer. O terreo era dun tal Nogareda que era do lugar do Campo, cerca de Vilasuso, e que estivera en Cuba anos antes. Andrade era un tipo moi intelixente e redactara un contrato de aluguer por dez anos prorrogables. Os dous socios e Nogareda asinaran un acordo cunha renda anual que creo que era de 2.000 pesetas.”

    Andrade e Brandariz ían implantar na Laracha un xeito de traballar innovador, moi diferente de como se facía no resto das telleiras artesanais que existían no municipio naquela hora. Pódese dicir que os alicerces do proceso industrial da zona asentáronse no seu negocio. Despois de solicitar e custear a oportuna liña, a compañía eléctrica (seguramente Hidroelectrica Laracha) púxolles alí un transformador e foron os primeiros empresarios da zona en ter corrente. Ademais, tamén foron os primeiros en montar uns raís para carrexar o barro nunha vagoneta. Con eles A Barreira e Estramil entraron noutra dimensión, abofé!

    No marco do proceso de modernización, tamén ían cocer dun xeito diferente a como se facía na contorna ata aquel momento nos fornos cadrados, deseño maioritario na Laracha, ou nos de botella, chamados así por analoxía da súa forma cilíndrica rematada en cheminea. Os dous socios de Sada montaron nas súas instalacións un forno túnel continuo, un modelo disposto en sentido horizontal e con maior capacidade de cocción. Nos primeiros anos desta telleira chegaron a traballar alí unhas quince ou vinte persoas de Estramil, da Barreira e de Freón, entre elas algunha muller, caso de Maruja do Ferrador e a súa irmá Julia.

    Segundo o testemuño de varias persoas da zona, parece ser que, despois de certo tempo de poñer en marcha a empresa, Antonio Andrade e Florencio Brandariz romperon a sociedade. A xente entrevistada comentounos que ultimamente soamente vían na telleira a Florencio, que naquela altura xa casara con Florentina Parga Suárez, matrimonio do que nacerían tres fillos. De Antonio Andrade sabemos que anos despois da súa etapa na Laracha foi secretario da Confraría de Pescadores de Sada e, posteriormente, director do Instituto Social da Marina desta localidade.

    Antonio Fuentes recorda que seu pai Antonio 'Cachafeiro' traballou durante algún tempo con Florencio, cando Andrade xa pouco ou nada se vía pola Barreira. “Meu pai traballaba con Florencio a cambio dun tanto por cento da produción. Florencio facía vida aquí e vivía en Paiosaco. Alí, no Bico do Campo, onde hoxe está o almacén dos pensos, tiñan taberna o tío Manuel e a tía Aurelia. Era desas tabernas das de antes, na que podías comprar un pouco de todo, e tamén funcionaba como bar e como casa de comidas. Os domingos de Feira alí comían os tratantes de gando, os feirantes, os telleiros… Agora a feira acaba a unha ou ás dúas, pero naquel tempo acababa pola noite. A tía Aurelia, a muller do tío Manuel, facía moi ben a carne asada e os callos. Que recordos! Aquelas mesas… aquelas bandexas de carne… aquelas xerras de viño… Pola semana Florencio Brandariz comía e durmía alí. Tiña unha moto e algún día do fin de semana ía a Sada a ver a súa familia”.

A tía Aurelia do Bico do Campo saíndo pola porta da cociña (Foto do libro Paiosaco en imaxes: dos Corenta aos Setenta)

Marisa, filla do tío Manuel e da tía Aurelia, saíndo do patio onde tiñan a lixivia, a sosa, e os almacéns para sal, viño, etc ( Foto do libro Paiosaco en imaxes: dos Corenta aos Setenta

   Sobre o ano 1960 Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro', que naquel momento tamén era propietario dunha pequena telleira na Barreira, xusto en fronte da taberna dos “Cuatro Vientos”, comprou a industria dos dous socios3 de Sada por 150.000 pesetas da época. O seu fillo Antonio lembra que “cando meu pai comprou alí xa había unha nave, que aínda era ben grande, construida con ladrillo fabricado alí polos de Sada e con tellado de madeira con tella feita tamén alí. Había un forno que era bastante longo. Eu daquela era un home feito e dereito con 11 ou 12 anos (risas) e quedábame cocendo toda a noite. Nesa época na de Ferreira, que sempre me levei moi ben con el e cos fillos, xa estaban máis mecanizados e nós dependiamos moito deles. Eu pasaba toda a noite cocendo na nosa e os de Ferreira xa tiñan cocedores a quendas de 12 horas”.

Imaxe tomada nos anos 60-70 en Estramil na que vemos a Antonio Fuentes Varela, fillo de Antonio 'Cachafeiro', con súa tía Aurelia (Cortesía de Josito Fuentes)

   Con todo, 'Cachafeiro' tamén tiña maquinaria, e chegou un momento no que xa non fabricaban nada á man, unicamente un pouco ladrillo macizo que facía falta para a reparación do forno, que polo que nos contou Antonio Fuentes “tiña unha capacidade para cocer 40.000 ladrillos. Era un forno túnel, dous túneles, tizabas con serrín e con casca por arriba e viña en volta continua. Cada dez días ou así faciamos unha fornada.”

   'Cachafeiro' tivo máis dunha ducia de empregados traballando con el nesta pequena industria, entre eles Eladio Sobrino Iglesias, un baixomiñoto do lugar do Castro, parroquia de Salcidos (A Guarda) que trouxera de Pontevedra o cuñado de Ferreira, Manuel Álvarez Vicente, para traballar con el na Barreira, na telleira que lle alugara 'Cachafeiro' diante da taberna dos “Cuatro Vientos”. Alí tamén traballaban homes da zona con algunha experiencia no oficio e mozas da bisbarra que tiñan a oportunidade de axudar na economía familiar co traballo desempeñado na telleira da que estamos a falar. Algunhas daquelas mozas foron Celia do Canteiro, Chucha do Peiluco e súa irmá Maruja, Fina de Aurelia, Oliva da Barreira, dúas curmás da Perillona (Armentón) que se chamaban Celia e Pilar, ou, entre outras Herminia e Clarisa, veciñas de Monteagudo.

Eladio Sobrino Iglesias (Cortesía da súa sobriña Amparo Sobrino)

    Sobre o ano 1965 Antonio 'Cachafeiro' véndelle as instalacións aos irmáns José e Manuel Alonso, que tiñan un almacén de materiais de construción en Carballo, na estrada de Santiago. Co cambio de propietarios, o guardés Eladio Sobrino Iglesias marchou para Cambre, a traballar cuns de Pontevedra que tiñan telleira alí. Antonio Fuentes recordaba con humor que “este Eladio vivía con nós. Era un home solteiro e tivera algún problema laboral con meu pai, que incluso foi a Maxistratura de Traballo, pero acabaron ben. Era moi traballador, moito, moito… todo o mundo lle chamaba Noi”.

    Antonio Fuentes tamén nos contou que “cando os Alonso lle compraron a meus pais eu quedei alí unha temporada. O trato xa era que eu quedara con eles para ensinarlles como se facía a mestura de barro, o asunto da cocción e outros traballos. O caso é que, claro, a xente que sabía traballar e que valía xa estaba na de Ferreira e, por iso os Alonso tiveran que contratar man de obra pouco especializada, do que ían encontrando por aí. Eu tiña 16 anos e había empregados que pasaban dos 40. Xa podes imaxinar como era o conto… se na hora de comer había que reparar unha máquina para poder traballar despois de xantar, pois eu quedábame como facía con meu pai. Pero aquí a ignorancia era a que era. Non me tragaban. Dicían que era un “pelotas” e que a telleira agora non era nosa. Claro que non era nosa, pero eu quería que funcionara polo ben de todos. Aburrinme e marchei.”

Panorámica das instalacións nos anos 60-70 (Arquivo do Reino de Galicia)

    Os irmáns Alonso ían reformar a nave con muros de bloque e tellado de uralita. Rematada a obra algúns dos albaneis quedaron alí de empregados. Cos Alonso a man de obra feminina foi máis ben escasa. As mulleres que traballaran con 'Cachafeiro' gañaban agora o pan na de Ferreira ou mesmo en Cerámica Campo.

    Transcorrido certo tempo, José Alonso íase quedar coa industria da Barreira e seu irmán Manuel continou co almacén de materiais de construcción de Carballo. O veciño de Estramil Pepe López Caamaño, 'O Labrador', recorda que “cando José Alonso lle comprou a parte da telleira a seu irmán Manuel empezou a meter aí maquinaria. Tiña unha paleadora, unha de oruga. Con José traballou Chucho 'O Pistón' e, entre outros, Che de Rabuñal”.

    Naquela altura a competencia con Cerámica Campo e con Cerámica “La Perfección”, as fábricas de Epifanio e de Ferreira, era moi grande. Competir con eles non era tarefa doada e a produción foi minguando ata que, finalmente, a mediados dos anos 70 José Alonso decidiu poñer o punto e final da actividade.

     As instalacións ían permanecer abandonadas durante algo máis de dúas décadas, ata que a empresa madereira “Añón y Esmorís S.L”, que se dedica á venda de produtos serrados e a preparación industrial da madeira, lle comprou a fábrica á viúva de José Alonso e ao seu fillo José Antonio 'Josecho', o empresario carballés propietario, xunto a súa familia, do Grupo San Juan4. Nunha fría mañán de febreiro de 2024 visitamos as instalacións para charlar con José Esmorís, larachés natural de Vilaño que nos recordaba que “eu montei sociedade con meu cuñado Francisco Añón, que era o que tiña a parrillada da Pedra do Sal, en Baldaio (negocio que agora leva o fillo). Nós empezamos aquí fará vinte anos, ou se cadra algún máis. Cando viñemos estaba todo abandonado e ata había salgueiros medrando no interior da nave. Aínda se podían ver restos da actividade anterior. Desa época hoxe soamente quedan un par de entradas nun dos muros, que eu penso que eran do forno. Nós comprámoslle a nave e a parcela a Josecho Alonso, que daquela era taxista e despois creou un pequeno imperio, pero quen firmara a venda fora súa nai. E aquí seguimos dende aquela”.

Imaxe dunha das entradas das que nos fixo referencia José Esmorís

    Antonio Andrade e Florencio Brandariz nos 50; Antonio Fuentes 'Cachafeiro' nos 60; os irmáns José e Manuel Alonso, nos 60-70; e Francisco Añón e José Esmorís no século XXI son os principais protagonistas desta historia de barro e madeira sobre “a telleira dos de Sada”, que é como os maiores da Barreira e de Estramil seguen chamando, despois de tanto tempo, a estas instalacións que xa superan os 70 anos de vida.

Panorámica actual das instalacións

____________

1 Vid. https://memoriadesada.com

2 Lina é filla de Pepe Andrade Verdía, 'Pepe O Inglés'.

3 Florencio Brandariz Canle morreu o 22 de maio de 1993 aos 70 anos de idade. Antonio Andrade Verdía finou o 12 de outubro de 2013 aos 89 anos de idade,

4 José Antonio Alonso, Josecho, era un dos empresarios máis destacados de Carballo e da comarca. Propietario, coa súa muller e o seu fillo, do grupo 'San Juan', criouse nun ambiente comercial, foi taxista en Suíza e a finais dos anos 90 montou, xunto a tres socios, 'San Juan Aislamientos y Embalajes', a gran fábrica de poliestireno expandido que non parou de medrar nas súas instalacións de Bértoa, con produtos vinculados á construción e ás caixas de pescado. Posteriormente diversificaría a súa actividade empresarial coa compra da histórica canteira Lista de Arteixo, a planta de Inosa tamén no municipio arteixán, en Sabón (tamén dedicada ao poliestireno), ou a construción do edificio comercial das rúas carballesas Vázquez de Parga, Concepción Arenal e Colón, con aparcamentos subterráneos, gran supermercado e unha terraza xa ampliada para futuros negocios comerciais. Ademais tiña en marcha importantes proxectos inmobiliarios na rúa Perú e sobre todo na Praza de Galicia que, por razón dunha grave enfermidade houbo que paralizar. Josecho faleceu en outubro de 2022 aos 64 anos (“Falleció a los 64 años el empresario carballés José Antonio Alonso”, La Voz de Galicia, Edición Bergantiños, 5 de outubro de 2022).



 RAMÓN REGUEIRA RAMOS, O VECIÑO DE CABOVILAÑO QUE FOI FUTBOLISTA DO DEPORTIVO E FUNDADOR DA EMPRESA “AD REGUEIRA”

   En agosto de 2015 o amigo Jacobo Ríos presentaba na biblioteca dos Rosales da Coruña a súa novela “El inmenso mar de los olvidados”, inspirada en casos históricos de afundimentos de barcos na Costa da Morte no século XVI. Acompañaba ao autor na presentación o historiador José Regueira Ramos, colexiado decano do Colexio de Farmacéuticos de Cádiz e cronista oficial de Jimena de la Frontera, que ofreceu unha conferencia sobre naufraxios galegos na costa de Xibraltar. Unha vez finalizado o acto, nun pequeno ágape organizado por Jacobo, o que escribe tivo a sorte de coñecer a José Regueira e a algúns membros da súa familia, entre eles seu irmán Ramón, un larachés que destacou no mundo do deporte e na rama empresarial que nos deixou o pasado 15 de decembro aos 86 anos de idade.

Ramón Regueira nas instalacións que a empresa AD Regueira ten no Polígono de Sabón

   Ramón Regueira Ramos, Moncho para os máis achegados, nacera en Xerís, na parroquia de Cabovilaño, en xaneiro de 1935, o mesmo lugar no que dous anos máis tarde veu ao mundo Suso, o pequeno dos tres fillos de José e Carmen. O maior, Pepe, o futuro farmacéutico, nacera na Coruña, na rúa Alameda, en outubro de 1930. 

   José Regueira, o proxenitor dos tres cativos, era nativo de Casadelas, na parroquia carballesa de Noicela, e emigrara de moi novo a Cuba. Tras uns anos traballando duro na Habana para aforrar catro pesos, regresa á terriña e casa con Carmela Ramos, unha moza de Xerís que xunto a seus irmáns Pura e Pedro quedaran orfos de pai e de nai por mor da gripe de 1919.

   Coa morte dos pais dos tres nenos, o señor Antón Canedo, veciño de Xerís, brindouse dende o primeiro momento a cuidar deles, exercendo de pai ata que marcharon do niño familiar. Andando no tempo Pura ía ser farmacéutica en Malpica; Pedro propietario do serradoiro do Cancelo; e Carmela, tras dárlle o “si quero” ao carballés José Regueira, empazaría con el unha nova vida na Coruña. 

   Na cidade herculina, Regueira, verdadeiro emprendedor da época, íase dedicar a diferentes negocios coma a compra e envío ao matadeiro de gando vacún. Tamén foi promotor da construción, propietario dun garaxe, dunha carnicería e incluso, nos tempos do volframio, tivera a concesión de algunha mina. Por aqueles días o matrimonio e os seus tres fillos alternaban o seu domicilio na Coruña, na rúa Ramón de la Sagra, coa casa de Xerís na que naceran Moncho e Suso. Xerís era o parnaso da familia Regueira Ramos. Pepe, o maior dos tres irmáns, recordounos recentemente aquelas estadías en Cabovilaño: 

   "En Xerís, daquela, había só dúas familias, os Canedo e nós e algunhas provisionais, entre estas a da tía Marica, nai de Esperanza, avoa de Alicia e bisavoa de Blanco, actual directivo do Deportivo. O que é a vida. Eran tempos duros pero felices. Recordo a fonte do Picho e de cando se ía buscar auga na sella. A nosa casa estaba fronte a de Canedo. Hoxe non existe; o lugar é propiedade desta familia á que tanto lle debemos. Che Canedo (avó da concelleira Patricia Bello) e a súa irmá María, que eran fillos do señor Antón, eran os padriños de meu irmán Moncho. Recordo con nostalxia a primeira escola que tiven eu, que estaba nun apartado da casa dos de Canedo. Moncho non chegou a ir a ela pola idade. Deus, como cambiou todo, ata Inditex ocupa actualmente parte do noso monte da Tilleira". 

   O pobre José Regueira falecería en 1945 con tan só 39 anos. Cando morreu o seu proxenitor, Moncho, o noso protagonista, tiña naquela altura 10 anos. Xa levaba varios anos interno nos xesuítas de Vigo, onde non tardou en amosar que tiña un don especial coa pelota, don que o levaría a converterse en futbolista profesional.

    Xa de volta na Coruña, xoga varios partidos co Huracán de Santa Lucía antes de asinar co Fabril con tan só 14 anos para xogar na Serie A Rexional. Nas filas fabrilistas debuta o mesmo día que Arsenio Iglesias e Carlos Torres, nun enfrontamento ante o Noia. O seu bo facer no Fabril, xogando de interior polas dúas bandas, levaríano a fichar na tempada 1952/53 no Deportivo, que o cede ao Juvenil, naqueles tempos filial deportivista, a comezos da seguinte campaña.

   As espectaculares actuacións co Juvenil chegaron aos oídos do adestrador do Caudal de Mieres Cuqui Bienzobas, antigo técnico do Deportivo, que, mediada a tempada, solicitou os servizos do futbolista de Cabovilaño para axudar a manter ao seu equipo na Segunda División. Nesta nova cesión, Moncho debuta na categoría de prata do fútbol español o 7 de marzo de 1954, disputando os 90 minutos dun partido no que o Caudal vence por 3-1 a La Felguera. O noso protagonista ía xogar de titular seis partidos máis co once de Mieres, que finalmente ía ser quen de salvarse do descenso nunha liga de permanencia na que Moncho Regueira non participou porque foi reclamado por Carlos Iturraspe, adestrador do Deportivo naquela hora, para xogar o partido de volta de oitavos de final da Copa del Generalísimo contra o F.C. Barcelona. Na ida os azulgranas venceran aos coruñeses por un contundente 4-0.

   Aquel partido de volta ía ser o único encontro oficial que Moncho Regueira xogou ao longo da súa carreira deportiva co R.C. Deportivo da Coruña. Disputouse en Riazor o 9 de maio de 1954. Iturraspe pensara nel para cubrir a baixa de Luís Suárez, que precisamente acababa de fichar polo conxunto culé. Nun partido sensacional, o Deportivo estivera a piques de igualar a eliminatoria vencendo por 3-0 con esta aliñación: Otero, Carrillo, Zubieta, Tomás, Lechuga, Tito Blanco, Cuenca, Mangriñán, Royo, Pahiño e Regueira. 

   A boa actuación de Moncho neste choque de volta despertara no seu momento o interese do F.C. Barcelona, naquela hora dirixido por Ferdinand Daucik que chegara ao cadro catalán xunto con seu cuñado Ladislao Kubala en 1950. Moncho Regueira viaxaría á Cidade Condal para realizar as oportunas probas coa entidade barcelonesa mais, finalmente, a súa fichaxe non se realizou. 

   Na campaña seguinte, a 1954/55, o futbolista da Laracha continúa no Deportivo, que o cede de novo ao Caudal de Mieres, club co que disputa a Segunda División. Moncho anota 6 goles nos vinte partidos disputados en toda a campaña, cifras que axudaron a que o cadro asturiano mantivera a categoría. Volve ao Deportivo na 55/56, mais con Ángel Zubieta, o adestrador do once coruñés naquela altura, só ía defender a elástica branquiazul en partidos amigables, quedando un ano máis sen o seu agardado debut na Primeira División.

Regueira, terceiro de pé pola esquerda, no once deportivista que xogou o Trofeo da Asociación da Prensa Compostelana ante o Racing de Ferrol en Santiago o 3 de xuño de 1956

   Tras o seu su periplo co Deportivo, Regueira ficha polo Burgos xunto a outros dous deportivistas, Manín e Lexo, e xoga en Segunda División a tempada 56/57, anotando 4 tantos nos 11 partidos disputados co cadro burgalés. Nesa época ao de San Román tócalle facer o extinguido servizo militar e ten por destino o protectorado español de cabo Juby, localizado no noroeste da costa atlántica africana, ao sur de Marrocos, cerca de fronteira co Sáhara Occidental. Foi para alí porque o Burgos non conseguira arranxar o papeleo para que fixera a mili nun cuartel na cidade castelá. 

   Moncho Regueira ía vivir no cabo Juby as penurias da chamada Guerra Olvidada, cos enfrontamentos entre o exército español e o marroquí. Seu irmán Pepe contounos que… “iso foi moito antes da Marcha Verde. Algúns dos seus compañeiros morreron e outros coma el tiñan que facer garda no deserto agardando que os mataran”. 

   Tras un ano en medio en África, coa moral abatida polas experiencias vividas en cabo Juby, e despois de tanto tempo sen adestrar en condicións óptimas, decide pasar páxina e abandona o fútbol profesional. Naquela altura, con algo do que tiña aforrado da súa etapa balompédica determina con seu irmán Pepe montar unha farmacia en Jimena de la Frontera, na provincia de Cádiz. Era o negocio que lles encaixaba para o diñeiro de que dispoñían. Pepe xa nunca máis marcharía e co tempo habíase de converter, tal e como comentamos ao principio, no colexiado decano do Colexio de Farmacéuticos de Cádiz e no cronista oficial desta vila da comarca do Campo de Xibraltar.

Pepe Regueira, á esquerda da imaxe, con seu irmán Moncho (cortesía de Pepe Regueira)

   Pola súa banda, Moncho, que herdaría de seu pai José a vocación empresarial, ía volver á cidade da Coruña a principios dos 60 e, logo de que o animara o seu amigo Quique Blanco, que era representante de recambios para automóbiles, decide abrir en 1965 un negocio nun baixo de 100 metros cadrados que súa nai Carmela tiña na rúa Juan Flórez. Así empezaba a historia de Recambios Regueira, o xerme do que hoxe é AD Grupo Regueira. 

   Moncho contratou ao primeiro traballador da empresa, José Luís Currás, que foi xefe de compras ata que se xubilou no 2011. Os dous iríanse facendo un oco no sector e, en pouco tempo, tiveron que cambiarse de local por cuestións de espazo, iniciando así unha andaina chea de traballo, esforzo e dedicación que levaría ao negocio creado por Moncho a chegar ata donde está hoxe, con 61 puntos de venda, dous almacéns centrais e máis de 400 empregados.

    Do primeiro local da rúa Juan Flórez pasaron a outro baixo da tamén herculina rúa Eugenio Carré que foi onde permaneceron ata 1978, ano no que, ante a necesidade de novos espazos e a demanda de máis e mellores servizos, se trasladaron ao Polígono da Grela-Bens, donde hoxe segue situada a sucursal da Coruña. 

   A finais dos anos oitenta, AD Grupo Regueira entrou a formar parte do grupo de compras AD Parts, o primeiro grupo de distribución de recambios de automóbiles en España e Portugal. A sede central do grupo AD Parts conta cunha superficie cuberta total de 16.000 metros cadrados, desde os que se coordinan todos os servizos administrativos, informáticos e de xestión, ademais de dispor dunha planta de envasado de lubricantes e fabricación de anticonxelante e do almacén central de distribución do grupo.

   Mais o fito que marcou un antes e un despois en AD Regueira foi a posta en marcha, no ano 2013, da central loxística de Sabón, un almacén con más de 4.000 metros cadrados e 23 metros de altura con multitude de procesos íntegramente robotizados e avanzadas solucións informáticas, que lle permitiu á empresa fundada por Moncho Regueira non só aumentar a súa capacidade de almacenamento, senón tamén mellorar a eficacia na saída da mercancía ás súas tendas, e, por conseguinte, mellorar o servizo aos principais clientes: os talleres. 

   A calidade humana do noso homenaxeado supúxolle un xeral aprecio e respecto de todos quenes tiveron relación con el, sendo para moitos un verdadeiro exemplo a seguir. Aínda que xa facía anos que estaba retirado da xestión directa da empresa, actualmente exercida polos seus fillos, Moncho seguía atento todos os movimentos do negocio e do sector, do mesmo xeito que o facía co seu prezado Deportivo e coa súa querida Laracha. 

   Dende este humilde espazo queremos transmitir as condolencias e amosar o noso máis sentido e sincero pésame á familia Regueira. D.E.P.

Ningún comentario:

Publicar un comentario

Subscribirse a: Publicacións (Atom)