TELLEIRAS DA LARACHA (2)

A TELLEIRA DE ANSELMO

   Hai máis de cincuenta anos que Anselmo Álvarez Vicente abandonou A Laracha, mais despois de tanto tempo o seu recordo segue estando moi presente neste municipio, especialmente en Cabovilaño, parroquia na que traballou e residiu durante aproximadamente dúas décadas.

Anselmo Álvarez -á esquerda- e seu irmán Manuel na telleira do Cancelo (Cortesía de Elena Cividanes)

    Anselmo, nacido en 1906, era o fillo maior de Generoso Álvarez e Florinda Vicente Portela, matrimonio que residía no lugar da Proba (Salcidos, A Guarda) e que, á parte do noso protagonista, tamén serían pais de Ramón, Rogelio, Manuel, Flora e Sara.

    Generoso, telleiro de profesión, estivera certo tempo no Brasil exercendo o seu oficio nos estados de São Paulo e Paraná. Segundo o testemuño do seu neto José Manuel, viña cada dous anos á terra para ver a familia e nunha destas continuas idas e voltas ao país suramericano, levou canda el a Anselmo e a Ramón, os dous fillos máis vellos. Á volta definitiva do Brasil, Generoso empeza a traballar na Laracha, onde moi probablemente estivera anos antes, e explota a telleira da Matosa, en Coiro, na que seguirían traballando os seus fillos unha vez que el se xubilou.

    Anselmo casa nesa época con Elena Lomba Portela, unha moza de Salcidos uns anos máis nova ca el e que era sobriña neta dos fundadores de Cerámica Lomba, máis coñecida pola Cerámica das Cachadas. Pouco despois, en 1935, nace Sara, a única filla do matrimonio á que deciden poñerlle o nome da irmá máis nova de Anselmo¹. A cativa vén ao mundo en tempos difíciles nos que a sombra da guerra toca os seus primeiros tambores, tempos nos que ía morrer Rogelio, que logo de sufrir unha grave enfermidade en Melilla finou no seu domicilio da Guarda.

   Nos primeiros anos da posguerra, tras botar unha temporada na Matosa como buxa, Anselmo abandona Coiro e fai sociedade con Marcelino Esmorís no Cancelo, lugar onde o seu novo socio é propietario dunha telleira. Certas discrepancias entre os dous levan ao noso protagonista a romper esa sociedade, establecéndose acto seguido nun terreo dos de Marta de Sande situado xusto ao carón da telleira do seu antigo socio Marcelino Esmorís.

    O terreo dos de Marta probablemente fora o mesmo no que traballara nos anos trinta José Freire Caamaño e posteriormente, nos primeiros anos corenta, José Varela Iglesias, mais é unha sospeita que non podemos aseverar e, polo tanto, ímonos centrar soamente na época na que Anselmo Álvarez Vicente estivo alí,sempre arrendado, á fronte da súa telleira².

    Así pois, rota a sociedade co tío Marcelo, o guardés establécese pola súa conta na segunda metade da década dos corenta e pouco a pouco vai edificando alí as dependencias necesarias para a telleira, cortes para os animais e unha casiña na que comía e durmía co resto da súa cuadrilla, que durante os primeiros anos era xente do Baixo Miño. Algúns dos operarios que traballaron con el nesta primeira época no Cancelo foron seus irmáns Ramón, compañeiro de batallas no Brasil, e Manuel, que era dez anos máis novo que Anselmo. José Manuel Álvarez Martínez, fillo de Manuel, contounos que “á parte de meu pai, na telleira que tiña meu tío no Cancelo tamén traballou un que era de aquí do Castro que se chamaba Juanito da Campá ou Campanas e un tal Adriano 'o Casano', que era irmán de Fernando o chofer. Adriano era oficial”.

    As cousas íanlle ben a Anselmo, que vendía o que lle daba a gana por toda a bisbarra. O único problema era a familia. A súa muller Elena e Sara, a filla do matrimonio, quedaban na Guarda durante os cinco meses da temporada que el botaba na Laracha. Pasaba moito tempo sen velas e para remediar esta situación decidiu traelas para O Cancelo. Nesa época súa irmá Flora, casada co industrial portugués José Manuel Ferreira, tamén se establecera definitivamente co seu home e cos seus fillos no lugar da Barreira.

Foto tomada na telleira de Anselmo. Arriba, de esquerda a dereita: Maruja -unha muller da Laracha-, Sara -filla de Anselmo- e o propio Anselmo. Abaixo, na mesma orde: unha señora da Laracha, Elena Lomba Portela -muller de Anselmo- e a señora Florinda, nai de anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

   No seu novo domicilio, Sara, que estudara Corte e Confección, íase converter nunha modista de altura, como así o recorda unha das súas grandes amigas da Laracha, Julia Esmorís Rodríguez, 'Julia de Marcelo': “Eu con Sara, que era máis nova ca min, seguín mantendo relación todos estes anos. Ela era modista, pero modista de alta costura. O meu fillo máis vello, José Manuel, que ten agora 63 anos, levábao para alí, para a casa deles, cando tiñamos que ir traballar á leira a esfollar ou a apañar nas patacas. Sara e súa nai Elena querían ao neno con locura”.

   Malia vivir na Laracha, Anselmo ía cada ano ao Baixo Miño contratar a súa cuadrilla de operarios. Un deles, José Álvarez Alonso, Pepe 'O Buraco', nacido en 1942 na Buraca, no lugar de Fornelos (parroquia e concello do Rosal) traballou con el en 1955 e en 1956, nunha época na que os cabaqueiros xa facían os desprazamento dun xeito ben diferente a como o facían os seus devanceiros. Pepe recorda que “cando fun ao Cancelo por primeira vez facíamos a viaxe en tren desde Vigo ata a Estación de San Cristóbal na Coruña e despois, desde alí collíamos o trolebús Coruña-Carballo, que creo que se inaugurara en 1950, e xa íamos ata A Laracha”.

  Aínda que en toda a bisbarra era coñecida como a telleira de Anselmo, o certo é que o buxa guardés puxéralle á súa pequena industria o nome da terra que o vira nacer: Cerámica La Guardia. Nunha ocasión ata compuxera unha copla moi ben artellada sobre o seu negocio, que utilizou como propaganda na revista das festas do San Xoán de Carballo do 55 ou do 56. A copla dicía así:

Para vinos el Ribeiro,

de Carballo el mejor pan,

para tejas y ladrillos

los de “La Guardia” en San Román.

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

     Aquela promoción publicitaria moito dera que falar e mesmo teñen botado algunhas risas con ela no salón do Regado, o lugar no que paraban os domingos os telleiros que traballaban na de Anselmo. No 55 o oficial era Jesús Rodríguez Alonso, que era do Rosal. De tendedor estaba José Coello que era do lugar do Castro (Salcidos, A Guarda), mais por mor duns ataques epilépticos volveu para o Baixo Miño antes de rematar a temporada, ocupando o seu sitio de tendedor Pepe 'O Buraco', que ata aquel momento era o rapaz da cuadrilla, o que facía os recados e o que facía un pouco de todo. Domingo Rodríguez Lomba traballaba como carretilleiro e como pieiro, mais na metade da tempada abandonou a telleira e volveu para Pontevedra. Ao ano seguinte, en 1956, os únicos cabaqueiros baixomiñotos que traballaron na de Anselmo foron o oficial Jesús Rodríguez Alonso e Pepe 'O Buraco', que nesta temporada xa viñera axustado como tendedor. O resto da cuadrilla era da Laracha e entre eles estaba Floro Morales (o irmán de Machado) e Manuel Regueira Morgade, un mozo de Estramil coñecido polo alcume de 'Colón'. Anos antes tamén traballara algo Manolo, o fillo do ferrador do Regado, un rapaz ao que lle tiñan moita estima na telleira e que, segundo nos contaron diversas fontes, co andar do tempo rexentaría un restaurante en Marbella.

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

    E por suposto estaba Elena, a muller de Anselmo, que traballaba como un cuadrilleiro máis botando unha man de xeito habitual en diversas tarefas. Á parte de atender a casa e de facer o xantar para toda a cuadrilla, que non era pouco traballo, tamén estaba na “churrera” cortando co arame e sacando o ladrillo para a carretilla, axudaba a encañar, embrazaba a tella cando estaba seca e logo recollíaa en brazadas de a dez levándoa para o pendello que había ao carón do forno. Ou mesmo axudaba a cargar os camións de Ricardo Cambón (pai dos propietarios da canteira do Quinto Pino de Pastoriza) ou de Olegario ou Manolo, fillos da señora Lola e do señor Gómez do Estanco, que eran os tres transportistas que máis traballaban coa telleira levando material a Cerceda, a Carballo ou a onde lle cadrase. A Elena, e a todas as mulleres que traballaron naquel mundo de homes, é de xustiza recoñecerlles os camiños que abriron entre a espesura na loita pola igualdade. 

Anselmo coa súa familia e con algúns operarios cargando material no camión (Cortesía de Elena Cividanes)

    Botando a vista atrás ata aquela segunda metade dos anos cincuenta, Pepe 'O Buraco' describiunos con detalle como era a telleira de Anselmo: “A casiña blanca que se ve nas fotos era onde vivía o matrimonio e a súa filla Sara e, xusto ao carón, había outro local para os operarios da cuadrilla. Estaba todo moi ben organizado e tamén había un pozo, un hórreo e un pombal. Para situar esa casiña, ti entras pola pista que hai ao lado do Estanco cara o Polígono e colles o primeiro desvío á esquerda. Pois xusto aí, de frente, estaba a telleira e a 70 ou 80 metros estaba a casa. Na parte de arriba había unha nave pequena, que cando chovía poñíamos a tella aí, e logo estaba a eira no medio e o forno á esquerda. A telleira estaba cara a unhas brañas e no fondo había un regato, dende o camiño que vai á esquerda que sae da gasolineira. Anselmo tiña un forno cadrado e tiña outro redondo, pero ese non funcionaba nunca. Non sei se eses fornos os construíu el ou se xa estaban alí antes de que arrendara o terreo. O forno no que se cocía estaba á esquerda, porque entre a telleira de Anselmo e a telleira de Marcelo había un camiño de servidume por alí abaixo, que creo que ese camiño agora xa non existe”.

Casa e dependencias da telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

    Rematada a temporada de verán, ao igual que fan as andoriñas, os operarios do Baixo Miño volvían para as súas casas. Durante os invernos, Anselmo ía vendendo o sobrante de material que vendía directamente nas feiras ou que depositaba nas tendas e ultramarinos da bisbarra, nesas tabernas ou baiucas de antes nas que tanto podías xogar unha partida, tomar unha cunca de viño, comprar unhas zapatillas, un pouco azucre ou mesmo unhas tellas ou uns ladrillos que Anselmo, e os outros telleiros da Laracha, ía repoñendo a medida que os taberneiros esgotaban o material.

    A Sara non lle faltaba traballo durante o inverno e o verán confeccionando roupa e mesmo dando clases de moda alí no seu domicilio, onde non foron poucas as mozas da contorna que aprenderon a coser con ela. E Elena, durante os longos invernos atendía a casa e un negocio que tamén lles daba un peso a ganar: a venda de ovos.

    A partir da segunda metade dos cincuenta os operarios de Anselmo xa eran na súa maioría da Laracha. Alí traballaron algúns dos irmáns Morales Cotelo e xente de Cabovilaño e da zona de Estramil. Con todo, seguían vindo algúns rapaces do Baixo Miño, caso de Rafael Dorado Senra, nacido no Rosal en 1945 e que traballou na telleira de Anselmo cando tiña 15 anos, é dicir en 1959 ou en 1960. “Na época na que eu estiven alí, á parte do señor Anselmo, tamén traballou un tendedor do Rosal que se chamaba Benjamín Flores e un rapaz da Laracha que non me acordo do seu nome. A señora Elena daquela xa pouco traballaba na telleira. Tiña moitas galiñas e víñanlle buscar os ovos. No tempo que estiven na Laracha case pasei máis tempo traballando no galiñeiro que na telleira”.

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

   Sempre que podían Anselmo, Elena e Sara ían á Barreira visitar a tía Florinda, que a pobre quedara cega nos últimos anos da súa vida. A nai de Anselmo vivía alí no domicilio da súa filla Flora e do seu xenro, o industrial José Manuel Ferreira. A tía Florinda ía morrer precisamente na Laracha e está enterrada no panteón que a familia Ferreira Álvarez ten no cemiterio parroquial de Santa María de Torás.

    Tras máis de dez anos vivindo coa súa familia no Cancelo, sobre a segunda metade da década dos sesenta (ou se cadra un pouco antes), Anselmo e os seus abandonaron o terreo dos de Marta nun abrir e pechar de ollos. A casa e as dependencias que el construíra alí non tardaron en derrubarse e, pouco a pouco, o lugar foi quedando a campo, resultando difícil de entender para as persoas que descoñecen o pasado deste lugar que alí houbera vida e movemento durante tanto tempo tempo.

   Julia Esmorís Rodríguez recorda que “ao deixar O Cancelo estiveron un tempo vivindo na Laracha e despois xa marcharon para Pontevedra”. Seu irmán Pedro Esmorís Rodríguez, veciño e competencia do noso protagonista nos 40 e nos 50, opina que “Anselmo marchou de aquí porque estaba moi apretado, tiña moi pouco sitio. Pensa que de aí para alá, onde están as árbores, era de meu avó tamén e el, claro, estaba encerrado nese curriño. O forno tíñano onde está a caseta, a casiña esa que hai no medio. O forno del tiña a espalda para a nosa finca e a entrada era para o lado de alá, que era onde lle quedaba a telleira. Ao marchar Anselmo, o alpendre que tiña ao carón do forno caeu e despois eso quedou abandonado e xa non se traballou máis. Anselmo naquela hora, se papá lle alquilara un cacho de terreo, penso que non marchaba. A finca deles xa non tiña barro porque xa estaba toda minada”.

Panorámica actual do lugar onde estaba a telleira de Anselmo

    Despois da súa longa etapa na Laracha, Anselmo e a súa familia volven para A Guarda para coidar a súa sogra María, que non tardou en falecer. Ao pouco apareceulle un choio no sector no que levaba toda a vida para traballar como encargado nunha fábrica de cerámica en Numancia de la Sagra, municipio da provincia de Toledo. Alí Anselmo fixo novas amizades e mesmo foi, segundo nos contou a súa neta Elena, padriño dun cativo da vila. Nesa fábrica³ ía traballar ata que se xubilou. O noso homenaxeado pasou os últimos anos da súa vida na Guarda recordando os tempos vividos no Brasil, en Toledo e por suposto na Laracha, municipio que sempre estivo presente na súa mente ata o último dos seus días. Anselmo faleceu en 1993 aos 87 anos de idade. O seu espíritu estará moi presente no acto de presentación do libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño” que o Concello da Laracha organiza mañán, sábado 28 de setembro, nas inmediacións do lugar onde este telleiro do Baixo Miño tiña a súa telleira.

________________

1 Sara, a irmá máis nova de Anselmo, andando no tempo emigrou ao Brasil e xa nunca máis regresaría á súa terra de nacemento.

2 Tamén temos informacións que indican que entre finais dos anos 20 e principios dos anos 30, Manuel Oliveira e Juan Martínez Caamaño estiveron á fronte dalgunha telleira en Cabovilaño. Mais os documentos consultados non concretan o lugar exacto no que estaban esas “fábricas de ladrillo y teja”.

3 Esa fábrica tivo, tristemente, moita repercusión mediática na década dos 90 (cando xa levaba anos abandonada) por ser o lugar no que apareceu o cadáver de Anabel Segura, secuestrada uns días antes do seu asasinato.

 

 A TELLEIRA DE ANTONIO FUENTES REGUEIRA 'CACHAFEIRO'

 

   Hai uns días deixounos Antonio Fuentes Varela, 'Cachafeiro', un dos grandes protagonistas do libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño” ao que lle queremos dedicar as Crónicas da Laracha desta semana. 

  Durante o traballo de campo deste proxecto, Antonio contounos a historia de boa parte das telleiras da Barreira e de Estramil, nas que, nalgúns casos, traballara dende moi cativo, e mesmo fixemos con el un percorrido in situ polos lugares onde antano estaban estas pequenas industrias nesta zona do municipio. Ademais, o noso protagonista atendeunos coa maior das amabilidades no seu domicilio e nas ducias de chamadas telefónicas realizadas para resolver as dúbidas dun servidor. Un bo anaco do libro é teu, Antonio! Que a terra che sexa leve, amigo!

Antonio Fuentes Varela diante da casa da Barreira na que naceu en 1950. Detrás del podemos ver ladrillo macizo fabricado na telleira de seu pai Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro'

   Deseguido, como homenaxe á súa memoria, publicamos a historia da telleira de seu pai, Antonio Fuentes Regueira, con quen o noso homenaxeado traballou durante os primeiros anos da súa vida, un texto que tamén tedes ao voso dispor no libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño”.

 

A TELLEIRA DE ANTONIO FUENTES REGUEIRA 'CACHAFEIRO'

   Antonio Fuentes Regueira nace en 1933 na Esquipa. Era o primoxénito de Daniel Fuentes Mañana 'O Xastre' e de Consuelo Regueira Mallo, matrimonio do que ían nacer cinco fillos máis: Manolo, Tomás, Edelmiro, José María e Cándido. A familia íase trasladar á Barreira, lugar onde seu pai Daniel montou unha telleira logo dunha curta experiencia na Braña de Estramil, na que 'O Xastre' comezara no sector da cerámica ao pouco de enviuvar.

  Antonio e seus irmáns ían aprender o oficio de telleiro cun oficial do Baixo Miño contratado por seu pai. De adolescente marcha a Asturias a traballar nunha mina de Avilés, mais, entre idas e voltas, continuaría durante algún tempo botando unha man na telleira do seu proxenitor. Nesa época tamén formou parte da cuadrilla dalgún dos telleiros de Pontevedra que fabricaban na Laracha naqueles tempos, entre eles Manuel Álvarez e Tino Sobrino, que fixeran sociedade alugando a telleira de Patiño durante dúas ou tres temporadas.

Antonio Fuentes Regueira traballando na telleira de Patiño para os baixomiñotos Manuel Álvarez e Tino Sobrino (Cortesía de José Manuel Álvarez Martínez)

  Antonio Fuentes Regueira casa na década dos anos 50 con María Varela Lista, unha moza da Barreira coa que tería sete fillos: Manuel, Samuel, Raúl, Josefa, José Ramón, Juan José e Santiago. María xa tivera un fillo antes de casar, o noso homenaxeado Antonio, un cativo do que se fixo o cargo o seu home e que foi o que nos narrou moitas das historias que contamos no libro "As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño".

   Sobre o ano 1957 Fuentes Regueira monta a súa propia telleira na Barreira, nuns terreos que herdara a súa muller María. Estaba xusto en fronte da taberna dos Cuatro Vientos e moi cerca da que tiña seu pai Daniel. Andando no tempo, esta pequena industria ía ser coñecida como 'a de Cachafeiro', que era como os veciños da contorna alcumaban a Antonio. A dicir verdade, uns chamábanlle Antonio 'do Xastre' e outros Antonio 'Cachafeiro', alcume que pouco lle gustaba.

  Dos primeiros tempos desta telleira o seu fillastro Antonio recordaba que “eu empecei a carreira de telleiro con meu pai en 1959, con nove anos. Ao principio non tiñamos forno e íase cocer a de meu avó Daniel. Despois xa construímos nós o noso, que o fixeramos meu pai, seu irmán Tomás, outro amigo que se chamaba ‘Colombias’ e eu. Faciamos os ladrillos, tendíanse e despois, cando estaban ben secos, íamos levantando as paredes con eles e con algo de barro. Os ladrillos que había dende a parte de abaixo ata a metade do forno si que tiñan que estar cocidos, porque aí é onde se cocía a gran temperatura o material fabricado. Na parte baixa do forno había unhas arcadas, que era onde se tizaba e que ían cunhas trampas postas cuns ladrillos encuñados como se fora un arco. Por riba levaba unha criba, toda de ladrillos macizos que se poñían de canto cunha pequena separación para que poidera subir o lume. Despois, enriba deso poñíase o material que, cando se terminaba de cocer, daba un baixón co que se sabía que xa estaba cocido. O forno non tiña cheminea. Unha vez que estaba o material dentro, había que ír á parte superior e tapalo todo con ladrillo macizo e despois botábase unha capa de barro, coma un recebo, para que non perdera o calor. Cando estaba cocido, había que deixar pasar dous ou tres días para que enfriara e despois quitábase, desencañábase, que era como se lle chamaba a esta operación. Nun lateral, o forno tiña un porteiro, que tamén se cerraba con ladrillo e barro igual que arriba cando tiña o material dentro para cocer. Nós o que máis facíamos era tella. Recordo que houbera un ano no que fabricamos 100.000 tellas. A esta telleira viñan moitos labradores da volta a buscar tella. Incluso teñen vido dende Coristanco. Tamén recordo que había un carreteiro, o tío Domingos de Soandres, que creo que facía algo de almacenista para a zona. Se a tella custaba unha peseta, imaxino que lle darían unha pequena comisión porque tamén facía o transporte e xa viña cos bois e co seu carriño articulado, que lle chamaban a zorra”.

   Á parte da boa produción de tella, na do 'Cachafeiro' tamén se fabricaban ladrillos macizos, moldeados no mesmo banco no que se elaboraba a tella, ladrillo balaústre para os hórreos, ladrillo curvo para os fornos de pan e ladrillo oco de 4 e de 5, que se facían na “churrera” que comprara Antonio.

   Para intentar vender o seu produto Fuentes ía, como todos os fabricantes da Laracha, á feira da Adina (no Mesón do Vento), á de Paiosaco, á de Vista Alegre, á de Carballo... Desprazábase en moto e levaba unha rasilla e unha tella envolta no papel que usaban nas tendas para envolver. Nas feiras sempre cerraba algún acordo que se selaba cun apertón de mans e cunha cunca de viño nunha taberna.

Retrato de María Varela e Antonio Fuentes (Cortesía da súa familia)

    Nesa época, nos últimos anos 50 e primeiros 60, empezouse a mover moito a construción na Coruña. Na do 'Cachafeiro' non desaproveitaron a oportunidade, como así nolo recordou Antonio fillo: “Eu sendo neno vendín moito moito ladrillo en Monte Alto. Ía á Coruña no trolebús, levaba un bocadillo e pateaba polas rúas parando onde vía unha obra e así foi como fixen algún cliente”.

   As cousas íanlle ben a Antonio Fuentes no sector da cerámica, tan ben que no ano 1960 decidiu comprar a telleira 'dos de Sada', da que tamén damos conta nun dos capítulos do libro. O custe da operación fora por 150.000 pesetas da época. Ao comprar esta telleira, 'Cachafeiro' alugoulle a outra, a situada diante da taberna dos Cuatro Vientos a Manuel Álvarez Vicente, o irmán de Anselmo e cuñado de Ferreira, que botou alí tres ou catro temporadas. Durante este tempo Manuel tivo de empregado ao tamén baixomiñoto Eladio Sobrino Iglesias, a quen os veciños da Barreira e de Estramil alcumaban 'Noi' ou 'Noro'.

   Na telleira de arriba, que sempre foi coñecida como 'dos de Sada', Antonio estivo uns cinco anos, ata que chegou un momento no que competir coas industrias de Epifanio Campo e de José Manuel Ferreira se converteu nun verdadeiro martirio. As débedas cos acredores empezaban a medrar ao tempo que a actividade e a economía da súa empresa languidecía por momentos. Ante esta situación, sobre o ano 1965, Fuentes Regueira vendeulles as instalacións aos Alonso, uns irmáns de Carballo que tiñan un almacén de materiais de construción na capital de Bergantiños. 

Fotografía do voo americano do ano 1956 do lugar da Barreira. O número 1 corresponde á telleira 'dos de Sada'; 2, telleira de Ferreira; 3, telleira de Patiño; 4, telleira de Daniel 'O Xastre' e 5, telleira de Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro' (https://mapas.xunta.gal)

    Ao abandonar o mundo da cerámica, Antonio Fuentes Regueira traballou dende 1966 ata 1968 nunha mina de carbón de Matarrosa del Sil, no municipio leonés de Toreno, na comarca do Bierzo. Posteriormente emigra a Zúric, onde xa levaba algún tempo o seu fillastro Antonio traballando de palista. No país helvético 'Cachafeiro' consegue un contrato de peón nunha empresa de construción que abandona ao pouco para empregarse na mesma na que estaba o seu fillo Antonio.

   Ao tempo que os seus Antonios facían un peso en Suíza, María Varela abre O Coitelo, unha taberna que estaba en Estramil na mesma casa na que residía a familia. O Coitelo era desas tabernas de antes na que tanto podías tomar un chanqueiro como comprar un saco de penso ou de sal.

   Antonio fillo, coñecido tamén como 'Cachafeiro', retorna de Suíza para facer o servizo militar e, nos días de permiso, bótalle unha man no reparto a Aurelia, unha tía de seu pai que se dedicaba á venda ambulante de peixe. Ata aquel momento Aurelia fixera o reparto na súa besta, mais agora facíano nunha furgoneta, na Citroën AK 400 que o rapaz comprara cos cartos da emigración. 

Imaxe tomada nos anos 60-70 en Estramil na que vemos a Antonio Fuentes Varela, fillo de Antonio Fuentes Regueira, con súa tía Aurelia (Cortesía de Josito Fuentes)

    Ao pouco de rematar a mili Antonio empeza a traballar en Excavaciones Cancela, empresa na que curiosamente derrubou algún edificio que tiña no tellado, as voltas que dá a vida, tellas feitas por el. “Eu teño un dedo que meu pai quería cortarmo (risas). As miñas tellas coñecíanse ben por este dedo. A tella facíase no banco do oficial cun molde, a gradilla, e a medida que se ían facendo o tendedor levaba cada peza no formal, que era unha ferramenta que lle daba a forma curva a tella. E claro, cando se pousaban na eira, había que pasarlle as mans para sacala do formal, e aí era onde eu deixaba a marca con ese dedo que me quería cortar meu pai. Cando traballaba con Cancela nunha ocasión tivemos que ir a Arteixo a tirar o vello cine que comprara Rozas, o da panadería da Groufa, que ía construír alí un edificio. Na parte de atrás había uns alpendres e un día, desfacendo o cine, caeu unha tella enteira. Baixei da escavadora, collín a peza nas mans e despois de examinala ben díxenlle a Cancela:

- Esa tella é da que facía 'Cachafeiro', Cancela!

- Pois pode ser, porque vese que foi feita a man.

- Esta tella fíxena eu, aí está a marca do meu dedo!

   Antonio pai bota en Zúric ata 1973. Ao vir, logo dun tempo axudando na taberna e tras o oportuno apoio da súa muller María, que era unha gran negocianta, monta unha pequena granxa de cochos para vender nas feiras. Pechábase o círculo. Décadas antes ía ás feiras vender tellas e ladrillos e agora ía vender porcos. Clientes nunca lle faltaron nos dous ramos. Naqueles días, seguindo a tradición familiar de súa avoa Generosa e de súa tía Aurelia, tamén gaña a vida como vendedor ambulante de peixe. Non esquezamos que Generosa era aquela “señora que ía todos os días a Caión e traía de toda clase de peixe”, da que nos fala José de la Santísima Trinidad no seu libro dos telleiros e que xa publicamos neste espazo.

María Varela e Antonio Fuentes nun xantar celebrado nos anos 90 (Cortesía da súa familia)

   Andando no tempo Antonio e a súa muller María ían montar unha peixería en Cerceda, negocio no que traballou ata a súa xubilación. O antigo telleiro faleceu en abril de 2007 aos 74 anos de idade.

   Despois de tantos anos, o espírito de 'Cachafeiro' segue estando moi vivo en Estramil e na Barreira, onde aínda quedan casas nas que se pode ver material fabricado nas súas telleiras. Na primeira que montara, a que estaba situada en fronte da taberna dos Cuatro Vientos, teñen o seu domicilio Raúl (fillo de Antonio e María) e a súa muller Blandina, que nos dixo que aínda se acordaba “de ver por aquí os moldes dos ladrillos na chabola na que durmían o tío Manuel e o 'Noi'. A chabola estaba onde temos o alpendre e despois esto cubriuse de silvas. Nós marchamos para Suíza e logo reencheuse todo, que o terreo estaba máis baixo que a carretera, e fixemos a casa”. 

Panorámica actual da Barreira e de Estramil. En primeiro plano, a casa de Raúl Fuentes Varela e Blandina Sánchez Esmorís, que foi o lugar onde montou a súa primeira telleira Antonio Fuentes Regueira

   Grazas á viaxe no tempo que realizamos con Antonio Fuentes Varela, sabemos que o forno da telleira de 'Cachafeiro' estaba na parte de atrás da casa de Raúl e Blandina, onde tamén os carros deixaban o toxo para cocer o material. A vivenda seica tivo os seus problemas coas cimentacións á hora de atopar a consistencia do terreo firme pola cantidade de barro que alí había. No que hoxe é a eira da entrada, na parte dereita podíamos ver o malacate co cabalo dando voltas para amasar o barro e, na parte da esquerda, era onde se estendía a tella e o ladrillo macizo. 

Muro dun terreo da Barreira, situado nas proximidades da fonte e do lavadoiro da Margarida, construído con ladrillo oco fabricado na telleira de Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro'

   Na casa de Raúl e Blandina, Antonio recordaba con emoción algúns dos momentos alí vividos: “A min aínda me tocou vivir o proceso antigo. Facíase o barro nun bidón de 200 litros, que non era fácil de conseguir, que aínda non viñera a refinería para A Coruña, e o cabalo amasaba co malacate arredor do bidón. Aquí dous homes facían 3.000 tellas ao día. Ao mellor na eira había 7.000 ou 8.000 tellas e tense dado o caso de vir unha tormenta e desfacer a produción de toda a semana ao que lle había que sumar unha semana a maiores para limpar a eira. Pensa que a eira tiña que estar moi moi lisa, porque senón a tella deformábase. As tormentas ocasionaban moitos estragos nas telleiras. Os operarios de Pontevedra eran moi listos. No chabolo onde durmía o xefe, enriba da cama del, separaba as tellas e se caían dúas gotas xa avisaban os uns aos outros”.

  D.E.P., Antonio!