TELLEIRAS DA LARACHA (2)

A TELLEIRA DAS RAÑEIRAS DE JOSÉ MANUEL FERREIRA

  As Rañeiras é un dos núcleos de poboación que conforman a parroquia de Lestón. Pasamos por este lugar cando transitamos co noso vehículo pola estrada AC-552, ou mesmo cando imos ao Igrexario a algún acto relixioso que se oficia na igrexa de San Martiño. Nos 40, cando se ideou a construción dun aeroporto na Laracha, pouco faltou para que as leiras da aldea, as da Agra de Lestón, as da zona dos Mondelos e doutros moitos terreos das parroquias de Torás e Lestón quedasen debaixo do cemento das hipotéticas pistas de aterraxe, unha obra que finalmente se ía executar en Alvedro (Culleredo).

 

Panorámica actual do terreo onde estaba a telleira das Rañeiras (Xabier Maceiras)

   Naquela época o lugar de xuntanza nas Rañeiras era a taberna de Tuset, que rexentaban Eladio e Carmiña ao carón da estrada de Carballo, xusto na entrada do camiño que vai á igrexa de Lestón. A súa filla Mela, nena nos 50-60, escoitou alí algunha das historias que tivo a ben transmitirnos e que, nalgún caso, xa publicamos nestas Crónicas da Laracha. Mela Tuset tamén foi das primeiras persoas que nos falou da existencia dunha telleira nas Rañeiras, que estaba nuns terreos que hai á marxe dereita da AC-552 en dirección á Laracha, xusto despois da gasolineira de Paiosaco: “Nesa telleira disque traballou Ferreira pero iso tivo que ser moito antes de 1955, que foi o ano no que nacín. Eu non cheguei a vela funcionar, pero o que si recordo son os furados de onde sacaban o barro, que ás veces os rapaces íamos xogar alí. Algún destes buratos tiña pedra darredor, que se cadra, vai ti a saber, era onde cocían a tella. O terreo onde estaba a telleira chámase A Braña¹, A Braña das Rañeiras, e era dos de Lamalonga de Coiro, que eran tres ou catro irmáns que tiñan moitas propiedades por media Laracha”.

 

Carmiña de Sinda, Maruja do Rei e Obdulia de Morales en 1954 diante da taberna das Rañeiras (Foto do libro Paiosaco en imaxes: dos Corenta aos Setenta)

Mela Tuset de nena, diante da taberna que rexentaban nas Rañeiras seus pais Eladio e Carmiña (Cortesía de Mela Tuset)

    Outra das persoas que nos falou da telleira das Rañeiras foi José María Montes, que naceu neste lugar en 1945: “Alí traballou Ferreira; eu aínda acordo os buratos dos barreiros e o chamizo no que vivían os telleiros, que tiña as paredes feitas con terróns. Tamén recordo o forno. Era un tanto alargado, como duns catro metros de largo e un metro e medio de alto. Polo centro e pola parte de arriba tiña como unha boca ou unha especie de cheminea para o lume. Tamén tiña unha entrada, que era por donde debían meter as tellas que anteriormente secaran ao sol. Cando tiñan o material dentro do forno para cocer tapiaban a entrada con terróns. Meu pai, José Montes Bértoa, era barbeiro e traballou un verán alí con Ferreira. Penso que foi no 39 ou no 40. Cando contaba os contos desa época, papá recordaba a calor que pasara na telleira, e dicía que lle caía a pel coma os lagartos cando cocían a tella no forno”.

   Pois efectivamente, tal e como nos contou Mela Tuset e José María Montes, nas Rañeiras estivo durante algún tempo José Manuel Ferreira Penedo, industrial de orixe portuguesa que empezara de moi noviño a traballar nas telleiras da Laracha.

   José Manuel viñera ao mundo en 1908 na freguesía de Martim, no municipio de Barcelos (distrito de Braga). Era fillo da señora Rosa Ferreira, que tivera de solteira dous rapaces, a Antonio e ao propio José Manuel. A señora Rosa ía casar posteriormente con Manuel Rodríguez, nacendo deste matrimonio Virginia Rodríguez Ferreira en 1920. Como as dificultades para subsistir en Martim eran moi grandes, Antonio, que era tres anos maior que José Manuel, abandonou o fogar sendo un mociño. Dirixiuse ao norte, atravesou o Miño, e atopou traballo coma criado en San Miguel de Tabagón (O Rosal), na casa de Antonio Pallares. Pasan os meses e mesmo algún ano. A señora Rosa non recibe noticia ningunha do seu fillo maior en todo este tempo. A vida da angustiada nai convértese nun verdadeiro suplicio.

   - Ai meu Deus, o que será do meu filho? Onde você está, Antônio?

  Ante o sufrimento e preocupación da proxenitora, que non tardou en enviuvar, José Manuel decide cruzar tamén o Miño coa idea de localizar a seu irmán Antonio. Tería que pasar un ano para que un día se encontrasen de xeito casual na feira de San Gregorio de Pías, no Rosal. O certo é que non estaban moi lonxe o un do outro. José Manuel traballaba en Novás (O Rosal) na casa de Antonio Lomba, onde coidaba unha meniña deste señor que case non podía andar, e seu irmán maior seguía gañando o pan coma criado duns labradores de Tabagón.

   Pasado certo tempo, José Manuel volve a Portugal coa intención de traer a súa nai e a súa irmá a Galicia, mais, ao chegar a Martim coñece de que marcharan ao Porto a servir na casa dunha familia podente. A comunicación daqueles tempos era a que era e, en moitas ocasións, provocaba situacións coma esta. José Manuel emprende camiño cara ao Porto onde, á fin, localiza as dúas mulleres e intenta convencer a súa nai de que fosen vivir con el ao Baixo Miño. Dentro da escaseza daqueles tempos, a señora Rosa tiña unha situación privilexiada na cidade do Douro. Os señores tratábana ben e alí podíalle ofrecer un futuro a Virginia. Ao principio parecía remisa coa idea de abandonar Porto, mais finalmente, pensando que podía vivir cerca dos tres fillos e ver de novo a Antonio, accede á petición de José Manuel e establecen o seu domicilio na Guarda, nunha modesta casa do lugar de Pintán, na parroquia de Salcidos. A vida sería moi inxusta con ela. Poucos anos despois de establecerse na Guarda, unha fatalidade do destino quixo que a pobre señora Rosa morrese en 1933, aos 47 anos de idade, a causa dun traumatismo cranial, tras caer nas rochas da praia da Area Grande cando apañaba argazo con outras mulleres para o estraren despois polas leiras. 

 

Mulleres recollendo argazo na Guarda a principios do século pasado (Cortesía de Antonio Fontenla)

   Precisamente, do lugar de Pintán tamén era José María Sobrino, buxa que se desprazaba cada verán á Laracha a traballar de alugueiro na telleira que os de Patiño tiñan no lugar da Barreira. José Manuel Ferreira ía formar parte da cuadrilla de Sobrino durante algunha temporada, e sería con el cando pisou A Laracha por primeira vez. Non imaxinaba, nin por asomo, o que lle depararía o futuro neste municipio.

    Naqueles primeiros anos da aprendizaxe do oficio, Ferreira tamén traballou algún tempo con Antonio 'da Cresta', buxa portugués da Guarda que tiña telleira en Nigrán. Segundo o seu sobriño José Manuel Álvarez, posteriormente retornou á Laracha, onde formou parte da cuadrilla de José María Fernández, veciño tamén de Pintán que fabricaba tella e ladrillo na Barreira. Polo que nos contou a súa nora Carmiña Peniza, seica nunha ocasión, unha vez rematada a temporada de verán na de José María (non sabemos se era na época na que estivo con Sobrino ou con Fernández), José Manuel Ferreira non regresou cos seus compañeiros ao Baixo Miño e pasou o inverno aquí traballando de criado dos Puga no Pazo de Anzobre, onde o recordo de Picadillo, falecido en 1918, aínda estaba moi presente.

 

Imaxe antiga do Pazo de Anzobre, lugar no que traballou José Manuel Ferreira na súa xuventude

    Anos máis tarde o noso protagonista empeza a traballar con Generoso Álvarez, buxa do lugar da Proba (Salcidos, A Guarda) que durante a década dos vinte ou nos primeiros trinta explotou a telleira da Matosa, en Coiro. Antes de arrendala, Generoso estivera varios anos indo e vindo do Brasil, onde fabricou cerámica con Anselmo e Ramón, os dous fillos máis vellos. A frecha de Cupido debeu atravesar tellas e ladrillos macizos, e se cadra algunha maldición, xa que José Manuel Ferreira acabouse convertendo en xenro do tío Generoso, logo de casar coa súa filla Flora Álvarez Vicente en marzo de 1937. José Manuel tiña naquel momento 28 anos e Flora 23.

    Despois de botar unha temporada con seus cuñados na Matosa, Ferreira decide establecerse pola súa conta. Sobre o ano 1939, ou se cadra algo antes, fai sociedade con Ricardo 'da Pousa', un veciño do Rosal co que chega á Laracha para probar fortuna nunha telleira das Rañeiras que descoñecemos se xa existía previamente ou se foron eles quen a empezaron a explotar. Grazas ao rosaleiro Pepe 'O Buraco', colaborador infatigable dun servidor, sabemos que Jesús e Manuel Rodríguez Gabino, irmáns da zona de Couselo (parroquia e concello do Rosal) que eran coñecidos polo alcume 'os do Pino', tamén estiveron nas Rañeiras formando parte da cuadrilla dos dous socios. “Manuel² era un dos mellores oficiais do Baixo Miño”, díxonos Pepe.

 

Imaxe tomada nas Rañeiras nos anos 60 na que vemos a Eladio Tuset, Arsilia e Bautista de Centulle. Obsérvese Paiosaco ao fondo e, detrás deles, a zona na que tivera a telleira José Manuel Ferreira (Cortesía de Mela Tuset)

   Mais a diverxencia de criterios sobre o xeito de xestionar a telleira ía romper a sociedade antes de que acabase a temporada. Ricardo 'da Pousa', que era o socio capitalista, regresou ao Rosal tras recibir o diñeiro investido nas Rañeiras. Ferreira puidera liquidar a contía que lle correspondía a Ricardo grazas á axuda dunha benfeitora da Laracha que lle prestou as 3.000 pesetas que necesitaba, que naqueles tempos eran moitos cartos do Noso Señor.

   Ferreira continuou traballando cos irmáns 'dos do Pino' nas Rañeiras, onde probablemente estivo ata o verán de 1940. Nesa época, e unha vez retirado seu sogro do mundo da cerámica, dous dos seus cuñados, Ramón e Manuel, seguían fabricando na Matosa. Anselmo, o outro cuñado, asociárase con Marcelino Esmorís, que tiña telleira propia no Cancelo.

   Os furados dos barreiros que abrira José Manuel Ferreira nas brañas das Rañeiras ían quedar sen reencher e así, dando a impresión dunha estampa bélica, botaron moitos anos. José María Montes, que andando no tempo traballaría como contable para Ferreira en Cerámica La Perfección, recorda que durante a súa infancia e xuventude “nos furados había moito anfibio”.

   Segundo nos contou Mela Tuset, parece ser que foi sobre o ano 1972 cando se achanzou todo: “Ata ese momento o terreo estaba como o deixara Ferreira anos antes. Tan pronto viñeron os tractores quen puido comprou un. Os de Lamalonga tíñanlle arrendado este terreo aos de Domingo, un familiar noso que tiña granxa, e foi precisamente este home o que tapou os buratos co seu tractor e converteu o terreo nunha leira agrícola”.

 

Panorámica actual do terreo onde estaba a telleira das Rañeiras (Xabier Maceiras)

   Tras a experiencia nas Rañeiras, José Manuel Ferreira asina un contrato de alugueiro cos de Xan para explotar na Barreira a telleira na que estivera ata o verán anterior Jesús Ríos, unha telleira da que falaremos ao longo das próximas semanas nestas Crónicas da Laracha.

 

FONTES:

Maceiras Rodríguez, Xabier (2024): As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño, Edita: Deputación da Coruña; Coedita: Concello da Laracha; Colabora: Xunta de Galicia.

_________

1 Tamén hai xente que lle chama As Brañas.

2 Manuel Rodríguez Gabino falecería en 1947 no municipio madrileño de Canillas, lindeiro con Hortaleza, patria chica do lendario futbolista e adestrador Luís Aragonés, que curiosamente traballaba na telleira familiar antes de dedicarse profesionalmente ao fútbol. Canillas e Hortaleza serían anexionados á capital en 1949

 

''LA PERFECCIÓN'', A CERÁMICA DE JOSÉ MANUEL FERREIRA (1ª parte)

    Tras a experiencia nas Rañeiras, da cal falamos nestas Crónicas da Laracha a semana pasada (podes ver a crónica aquí: http://cronicas-da-laracha.blogspot.com/2025/04/a-telleira-das-raneiras-de-jose-manuel.html), José Manuel Ferreira asina un contrato de alugueiro cos de Xan para explotar no lugar da Barreira a telleira na que estivera ata o verán anterior Jesús Ríos, quen, segundo os datos de Facenda que localizamos no Arquivo do Reino de Galicia, causara baixa como industrial da cerámica en xaneiro de 1941.

   Ferreira coñecía o lugar como a palma da súa man pois, como queda dito, xa traballara alí de mociño nos primeiros anos vinte do século pasado, que foi cando empezou a vir á Laracha cos seus veciños de Pintán (Salcidos, A Guarda). O noso protagonista ía comezar a súa andaina na Barreira no verán de 1941, en tempos do alcalde José Astray-Labarta Hermida. Seu irmán Antonio foi un dos integrantes das primeiras cuadrillas das que tamén formou parte, nalgún momento desta década dos corenta, o seu sobriño José Ferreira Groba, fillo de Antonio nacido en 1931 en San Xoán de Tabagón (O Rosal). Sobre aqueles inicios resulta de interese o testemuño de Antonio Fuentes Varela, que nos dixo que “o forno daquela vella telleira era de botella. Acordo de velo cando era neno e xa soamente quedaban en pé as paredes laterais, pero apreciábase que era de botella”.

    Cando alugou na Barreira José Manuel xa era pai de Rogelio, que nacera a finais de setembro de 1937, e de Moncho, que veu ao mundo en decembro de 1939. Durante os cinco meses que botaba aquí fabricando tella e ladrillo cos obreiros do Baixo Miño, a súa muller Flora quedaba na Guarda atendendo a casa, os rapaces e a seus pais, Generoso Álvarez Martínez e Florinda Vicente Portela. Entre as idas e voltas de Ferreira á Laracha, a familia ía aumentar con Celeste e Generoso, nacidos respectivamente en 1944 e 1949.

    José Manuel construíra na propia telleira unha pequena chabola na que durmía e comía cos operarios da súa cuadrilla, entre eles os fillos maiores Rogelio e Moncho, quen, a medida que ían tendo idade suficiente para traballar, facían cada temporada a viaxe en tren co pai para fabricar con el na Laracha. Carmiña Peniza, muller de Moncho, contounos que “o meu home era o cociñeiro (risas); disque metía moito toxo para atizar o lume e moitas veces desfacía o caldo e non lles quedaba nada para comer”.

    Se os corenta foron anos duros, a partir dos primeiros 50 a situación empezou a mellorar grazas ao gran desenvolvemento que houbo no sector da construción na Coruña, en Carballo... A forte demanda de material que recibía acotío, ía animar a Ferreira a ampliar a súa pequena industria instalando algunha maquinaria para aumentar a produción. Mais, con todo, o proceso continuaba sendo principalmente artesanal, contratando en cada temporada artesáns de Pontevedra. A memoria de Pepe 'Buraco' recorda que algún dos baixomiñotos que traballaron na de Ferreira naqueles anos 50 foron, entre outros moitos, Joaquín López González, pieiro e carretilleiro natural do lugar de Martín (parroquia e municipio do Rosal) que estivo na Laracha por mediación de Virginia, a irmá de Ferreira, ou Juan Martínez Fernández 'Caghillas', natural tamén de Martín. Este home traballaba na cortadora e era xenro de Ricardo ‘da Pousa’, o antigo socio de Ferreira na telleira das Rañeiras.

    Naquel momento tiña dous fornos de pozo e, á parte dos telleiros do Baixo Miño, tamén precisaba moita man de obra para extraer o barro do barreiro, transportalo etc. Para realizar estes traballos foise nutrindo, principalmente, con xente da Barreira e de Estramil. Un dos empregados que traballou na de Ferreira naquela época foi José López Caamaño, 'Pepe o Labrador', veciño de Estramil nacido neste lugar en 1942, que nos contou que “cando Ferreira empezou na Barreira non tiña electricidade. Utilizaba un motor de gasoil como o das máquinas de mallar, que aínda nunha ocasión envolveuno a polea e rompeulle as pernas. Despois trouxo a corrente desde Cillobre, que fora Eliseo Pena o que lle montara a electricidade, e a partir de aí foi cando empezaron a facer as naves. Pero como alí estaba arrendado, os propietarios apretárono e tiveron que facer novos arrendos para poder obrar. Despois, a medida que lle ían ben as cousas, xa lle comprou aos de Xan o terreo da telleira. Cando empecei alí de rapaz traballábase a pico e pala. Para o transporte do material viñan cargar camións de fóra. Había obras ás que transportaban o ladrillo xente coma 'O Cubano' de Loureda, que cando comprou o primeiro camión, un Leyland, facía moito porte por aquí. Viña 'o Cubano' e con el ían dous ou tres obreiros de Ferreira, os que collían na cabina, para levar o ladrillo ás obras ou aos almacéns nos que deixaba o material en depósito, como por exemplo en Oseiro (Arteixo), no salón de Figueroa. Aí íamos tres obreiros para descargar dentro do salón. Tiñan taberna e salón e todas as semanas levábanse dous ou tres viaxes de material, que se descargaba dentro do salón, na pista. E despois alí, os veciños dos arredores que precisaban un cento ou dous de ladrillos pois ían buscalos alí no carro de bois, que daquela non había tanto camión como hai hoxe”.

 

Primeiros camións do transportista de Loureda (Arteixo) Antonio García Viñán 'O Cubano' (Cortesía do seu fillo Paco García Fernández 'O Cubabo'

    Nesta época da que estamos a falar xa tiña corrente na telleira e o ladrillo oco fabricábase a través dunha máquina movida por un motor eléctrico. Ademais, tamén seguía facendo á man tella e ladrillo macizo. Unha vez que remataba a temporada de verán na Barreira, José Manuel Ferreira regresaba á Guarda para pasar o inverno coa súa familia… e seis meses despois, volta a empezar. A súa vida era, ao igual que a inmensa maioría de cabaqueiros do Baixo Miño, unha verdadeira noria que non paraba de subir e baixar. Ferreira estaba farto destes desprazamentos estacionais. Naqueles primeiros anos 50 o negocio empezaba a irlle ben. Foi aí, nesa altura, cando decidiu facer unha casa un pouco máis grande e trouxo definitivamente a Flora e aos catro fillos para A Barreira. Tamén viñera con eles a tía Florinda¹, que naquela hora estaba viúva do tío Generoso, falecido en 1947 aos 66 anos de idade.

 

Flora, a tía Florinda e Celeste (Cortesía de Elena Cividanes)

    Nos anos seguintes Ferreira continúa comprando terreos adxacentes á telleira e realizando novas prospeccións. Daquel momento de expansión do seu negocio dan fe as seguintes informacións que localizamos no Boletín Oficial do Estado:

DISTRITOS MINEROS²

LA CORUÑA

Se hace público que por el excelentísimo señor Ministro de Industria ha sido otorgado, con fecha 12 de marzo de 1955, el permiso de investigación que sigue:

“Generoso”, número 3.440, de 56 pertenencias de caolín y otros, sito en el término municipal de Laracha, provincia de La Coruña, a favor de doña Flora Álvarez Vicente.

Lo que se anuncia para general conocimiento en virtud de lo dispuesto en el articulo 65 del Reglamento General de la Minería, de 9 de agosto de 1946.

La Coruña. 26 de marzo de 1955.—El Ingeniero Jefe, Faustino Hervada.

2.095—0.

 

DELEGACIONES DE INDUSTRIA³

LA CORUÑA

Ampliación de industria

Peticionario: Don José Manuel Ferreira Penedo.

Objeto de la petición: Legalizar la ampliación efectuada en su industria de fabricación de tejas y ladrillos establecida en Torás (Laracha).

Capital: 65.000 pesetas.

Producción: 500.000 piezas por temporada.

Esta industria emplea maquinaria y materias primas nacionales.

Lo que se hace público a efectos de le dispuesto en la norma segunda de la Orden ministerial de 12 de septiembre de 1939.

La Coruña, 25 de agosto de 1956.—El Ingeniero Jefe, H. Manrique.

4.746.—O.

(... CONTINUARÁ)

_________

1 Florinda Vicente Portela, faleceu na Barreira en marzo de 1971 aos 88 anos de idade. Está enterrada no cemiterio de Torás.

2 Vid. Boletín Oficial del Estado, Madrid, 8 de maio de 1955, Núm. 128, p. 1.531.

3 Vid. Boletín Oficial del Estado, Madrid, 28 de setembro de 1956, Núm. 272, p. 3.393.

"LA PERFECCIÓN", A CERÁMICA DE JOSÉ MANUEL FERREIRA (2ª parte)

   A partir da segunda metade da década dos 50 Ferreira ía dar o pulo definitivo para transformar o proceso artesanal en industrial. Pouco a pouco foi edificando naves, puxo un forno túnel continuo, secadoiro e meteu maquinaria como xa tiñan na telleira do lado, a chamada 'dos de Sada'. Nesa transformación de telleira artesanal en industrial decide bautizar a súa empresa como Cerámica La Perfección. O nome era unha declaración de principios. Buscaba a exquisitez no produto final. Pretendía un ladrillo perfecto e abofé que o ía conseguir, como así nolo corroboraron algúns albaneis da época: “Ti collías un ladrillo de Ferreira para facer un medio e, ao golpealo, non se desfacía como o que fabricaban noutros sitios”.

    Unha vez que montou o secadoiro do material xa se podía traballar todo o ano na fábrica e, co aumento da produción, La Perfección precisaba un maior número de empregados no proceso de fabricación. Grazas a unha listaxe realizada por Antonio Fuentes Varela e o seu fillo Javier, sabemos que dende a segunda metade dos 50 e na década dos 60 na de Ferreira traballaron Pepe 'o Labrador', o veciño do Escurido Manuel 'o Logo', os irmáns Moncho e Víctor 'de Gandariño', veciños tamén do Escurido, Pedro 'de Gandariño', que era de Estramil e tío dos anteriores, os veciños da Esquipa Ramón 'do Neto' e Luís 'do Telleiro', os de Estramil Ramón Doldán, Ramón 'do Merecho' e Genaro 'de Pedro', pai do propietario da empresa Tibar S.L. que estivo na de Ferreira dende 1955 ata que cerrou a fábrica, José Lago 'o Verdillán', cocedor que tal e como indica o seu alcume era da parroquia carballesa de Verdillo, Chucho 'da Rumboia', que era de Monteagudo (Arteixo) e traballou de encargado a partir de 1960, os cocedores de Estramil Che 'de Cotillas', Isidoro 'de Cotelo' e Che 'de Xan', Ramón 'de Mandión', tamén veciño de Estramil igual que Ramiro 'de Vázquez', Claudio 'de Caamaño', e Marcelino Baldomir Becerra, que nos dixo que “eu nacín en 1945 e traballei na de Ferreira cando era rapaz para gañar unhas pesetiñas”, Varela, veciño de Vilasuso, o chofer Pepe 'do Labarcio', o ferreiro Che Regueira, os irmáns Manolo e Perfecto 'de Fraga', o primeiro con domicilio na Barreira e o segundo en Torás, Celso da Ibia, que era deste lugar da parroquia de Monteagudo (Arteixo), Che 'de Raxido' e Manolo 'do Labregho', os dous soldadores de San Román, Pepe 'da Rúa', chofer de Monteagudo, José Antonio Cuenca, que era fillo dun garda civil da Laracha e polo que recorda Marcelino Baldomir Becerra “era un tipo moi alegre que andaba sempre cantando e cando Ferreira lle deixaba o tractor levaba nel aos rapaces ás festas”, os irmáns de Estramil Manolo, Che, Ramón, Rogelio e Agustín 'do Ferrador', Baldomero 'do Rato', que era de Vilaño e foi encargado entre 1963 e 1967, José Nogareda 'Pepe do Pillo', que era de Torás, José Cambón, palista da Cachada, Ramón 'o Pistón', Che 'do Trenco', veciño de Freón (Monteagudo), o antigo telleiro Daniel 'O Xastre', os irmáns baixomiñotos Ramón e Manuel Álvarez, cuñados de Ferreira, ou José María Montes, que traballou na oficina entre 1959 e 1965, aproximadamente. Estamos a falar de hai moitos anos, polo que tede en conta que chover xa choveu un lote e que, se cadra, algún dato non é do todo preciso e pode ser corrixido. Pedimos desculpas de antemán por se falta alguén nesta listaxe!

 

Grupo de empregados de Ferreira nunha vagoneta da fábrica nos anos 60. Na imaxe vemos a Lago con chaleco negro, Rogelio 'O Ferrador' con viseira, Celso da Ibia de xersei branco, Varela de Vilasuso con camisa de cadros, e a Pepe 'de Carreteras' de camisa negra e coa man esquerda no pescozo de Manolo 'do Roxo' (Cortesía da familia Verdía Varela)

     A principios dos 60 Ferreira seguía contratando xente do Baixo Miño, como foi o caso de Juan José Lomba Trigo, veciño de Salcidos (A Guarda), que estivo algún tempo de encargado e posteriormente traballaría varios anos en Xinzo de Limia (Ourense) con Alfonso Alonso Durán. Naquela hora xa había un bo número de mulleres gañando o pan alí. Facían un pouco de todo: ían ao barreiro, carretaban os ladrillos que se cortaban na cortadora para os regales, onde se secaban posteriormente... Algunhas daquelas pioneiras foron as irmás Lola e Estrella 'de Canedo', veciñas da Esquipa, Oliva 'do Neto', veciña tamén da Esquipa, Mercedes 'de Chuca', as irmás Maruja, Pepita e Chona 'de Gerardo', Venera 'de Carreteras', Carmiña 'de Constante', Lucinda de Francisco, Pura 'de Caamaño', as irmás Pura e Marina 'do Tute', todas estas con domicilio en Estramil, Chona da Pedreira, Josefa Orgueira, Anita 'de Fideles', Jesusa 'do Rapelo', estas tres veciñas da Barreira, Carmiña 'de Chousal', Florinda 'da Tómbola', Manuela 'do Cerralleiro', estas últimas domiciliadas en Lestón, ou as irmás Matilde e Fina 'do Trenco', Fina 'do Cerralleiro' e a súa filla Josefa, as catro veciñas de Freón (Monteagudo, Arteixo).

    Non foron poucos os matrimonios que se formaron na de Ferreira, parellas que nalgúns casos emigraron a Suíza ao pouco de casar e ao volver do país helvético traballaron de novo en La Perfección.

   Pepe 'o Labrador' recorda que “para coller o barro había que cavar a terra. Primeiro sacábase a terra negra de arriba e logo ían indo a pico e pala ata que encontraban o barro no barreiro, que era unha especie de mina a ceo aberto. No barreiro, que estaba detrás da telleira, traballaban homes e mulleres. Cando a fábrica empezou a medrar, puxeron unha vía de vagonetas, tipo vía de tren, polo medio das instalacións ata abaixo, ata a zona de onde se extraía o barro. Alí, no barreiro, antes de montar as vagonetas, o barro cargábase á man nun carro tirado por un cabalo que atendían dous homes. Cando puxeron a vía, as vagonetas cargábanse á man”.

    Vai correndo o tempo. A familia Ferreira Álvarez xa leva establecida na Laracha máis dunha década. Celeste, a única filla de Ferreira e de Flora, casara en maio de 1963 co practicante lucense Andrés Canoura Rouca (Ver Apéndice documental nº 1), quen posteriormente tamén ía traballar nas oficinas de La Perfección. En marzo de 1965, Rogelio, o primoxénito, déralle o “si quero” a Carmiña Pazos, irmá de Manolo o da discoteca Pazos da Laracha. E tres anos despois casou Moncho con Carmen Peniza, unha guardesa de nacemento que nos contou que “eu viñen para A Laracha en 1968. Son de Pintán (Salcidos, A Guarda). Pintán é a miña aldea, a aldea de miña abuela. Eu vivía na Guarda dende pequena porque meus pais foron vivir para alí. Papá era da Guarda e mamá era de Pintán. Meus pais non tiveron ningún tipo de relación coas telleiras. Agora ben, os abuelos de miña nai si que tiveron tilleira aquí en Mesía. Tiñan esa tilleira en Mesía e tiñan outra en Piadela, cerca de Betanzos. Despois tiveron moita sorte porque venderan eses terreos. El chamábase Manuel Álvarez, Manuel ‘O Cachuzo’. Tiña unha irmá que se chamaba Basilia, que era a dona da tilleira de Piadela. Eles estaban ben economicamente, eran labradores fortes e ela, Basilia, non ía á tilleira, levaba operarios”.

 

José Manuel Ferreira coa súa nora Carmiña Pazos e o seu fillo Rogelio no día do casamento desta parella (Cortesía de Nuria Ferreira Pazos)

   Os tres matrimonios vivían nun edificio que a familia edificara na Barreira, cada un deles no seu propio piso. José Manuel Ferreira e Flora tiñan o seu domicilio na casa do lado, na que tamén vivía Generoso, que o pobre ía falecer nos primeiros días de 1968 nun accidente de tráfico cando tan só tiña 19 anos. Foi o primeiro duro pau para os Ferreira. Desgraciadamente non sería o último.

    A tráxica morte de Generoso coincide cun momento de auxe da produción da empresa. Desa época Pepe 'o Labrador' recorda “que despois compraran un tractor, un David Brown, ao que lle puxeron un remolque para ir ao barreiro. Daquela eramos mozos e había enerxía. Dependendo dos operarios que houbera, como mínimo íamos cargar o remolque catro homes, dous nun lado e dous no outro. Posteriormente compraron unha ‘traílla’ para o tractor, que era un aparato coma un rastro que pousabas nun sitio e enchía o material. A mesma traílla xa cargaba o remolque. Levaba unha varilla para atrás, cerraba, levantaba a hidráulica e carretaba o barro. Con eso andaba un operario que se chamaba Víctor López Collazo, que foi o primeiro chofer que houbo na empresa para andar cun camión que llo compraran de segunda man a Rega de Carballo, que un xenro deste Rega foi o que montou Hormigones Horbesa. Pois ese camión foi o primeiro que veu para a fábrica e despois, cando se xubilou Víctor, empezou a andar con el Moncho Ferreira. Cando Moncho empezou a ser medio xefe compraron un Barreiros e xa tiñan dous camións. Do Barreiros aínda creo que andan por aí os cachos. O camión vello non tiña nada máis que a propaganda ‘José Manuel Ferreira Penedo’, non tiña La Perfección nin tiña nada. O de Moncho, o Barreiros, levaba na visera o nome da filla máis vella de Rogelio, Nuria. Despois veu un Pegaso Comet, e ese levaba o nome de José Manuel, o outro fillo de Rogelio”. Anos despois tamén se sumou á pequena frota de camións un GMC da época da Guerra Civil que, segunda diversas fontes, comprara Rogelio nunha poxa en Madrid. Este camión tiña tracción ás seis rodas e era perfecto para andar no barreiro. 

 

Imaxe dun dos camións de La Perfección. O perario da esquerda é Rogelio Ferreira (Cortesía da familia Verdía Varela)

 

 

(... CONTINUARÁ)

 

 ___________________

APÉNDICE DOCUMENTAL Nº 1:

 

La Voz de Galicia, 5 de maio de 1963, p. 7.

 

DE SOCIEDAD

BODAS

Ante el altar mayor de la iglesia parroquial de Santa María de Torás (Laracha) se celebró el enlace matrimonial de la encantadora señorita Celeste Ferreira Álvarez y don Andrés Canoura Rouco.

La novia, que lucía un hermoso traje de raso natural, velo largo de tul "ilusión" y tocado de raso y azahar, entró en el templo del brazo de su padre, don José Manuel Ferreira Penedo; el novio ofrecía el suyo a su madre, doña Dolores Rouco de Canoura.

Bendijo la sagrada unión el párroco de dicho templo don Anselmo Graíño Calo, y dirigió unas hermosas palabras a los contrayentes don Carlos Angel Gil Grela muy amigo de estos.

Actuaron como testigos de la ceremonia por ambas partes, don Andrés Canoura Fernández, don Domingo Bosque Rodríguez, don Eduardo Mariño Iglesias, don José Díaz, don Ezequiel Cotelo, don Ramón Acevedo Carballo, don Armando Sixto Romero, don José Canoura Cerdeiras, don Rogelio Ferreira Álvarez y don Manuel Rodríguez Lomba.

Los numerosos asistentes al acto fueron espléndidamente obsequiados con una merienda cena.

Los nuevos esposos salieron en viaje de novios por distintas capitales.

 

"LA PERFECCIÓN", A CERÁMICA DE JOSÉ MANUEL FERREIRA (3ª parte) 

    A historia de Cerámica La Perfección vai collida da man de A Pachanga e do Tabú, unha lendaria taberna da Barreira da que nos falou Antonio Fuentes Varela: “Cerca de onde tivera meu avó Daniel a primeira telleira, na Braña de Estramil, vivían Francisco e Lucinda nunha casiña moi humilde. El, que fora panadeiro, era moi traballador pero tiña problemas de saúde. Ela andaba ás piñas e nos anos 50 conseguiu traballo na telleira de Ferreira. Nesa época os bancos non che daban créditos facilmente e Francisco, como malamente puido, comprou un pequeno terreo que estaba xusto en fronte da telleira de Patiño. Sobre 1959 ou 1960 fixo alí un pequeno local que tiña un forno pequerrecho no que cocía, todo máis, media ducia de moletes. Cando abriu o negocio a canción “La Pachanga”, de Luis Aguilé, tiña moito éxito e púxolle ese nome á tenda, que foi reformando pouco a pouco. As cousas empezáronlle a ir ben porque claro, ás 10 da mañán o que máis e o que menos íalle buscar un bocadillo e unha cerveza. E despois da xornada os empregados das telleiras da zona, que daquela xa só se traballaba dez horas, tamén parábamos alí. Francisco quitaba pan do forno e comías un anaco de 2 pesetas de bola, 3 pesetas de sardiñas e un vaso de viño clarete e ías coma un Pepe! Entre a xente que traballaba na de Ferreira e na de Sada, que era a telleira de meu pai, pois se cadra xa parabamos alí 25 ou 30 persoas todos os días... e xa facía uns pesiños. Co tempo, quitou a muller de traballar na de Ferreira e sobre 1967 ou 1968 vendéronlle a Manuel Ponte Muñiz e abriron en Paiosaco a Panadería Santa Teresa. Francisco e Lucinda son os pais de Cristina, a da panadería A Balsa da Laracha”.

    Manuel Ponte Muñiz, o novo propietario de A Pachanga, era natural do val de Loureda, onde segundo as informacións de Paco 'o Cubano' traballara durante algún tempo de zapateiro. Na época na que ía mocear a Estramil e á Barreira seica lle chamaba Tabú a esa zona.

   - Vou a Tabú, dicía.

    Cando Manuel, que casou en Estramil con Obdulia Veiga, lle comprou a Francisco e a Lucinda, a taberna deixou de ser A Pachanga para converterse, dende aquel momento no Tabú, onde moitos dos empregados de Ferreira seguían parando despois da súa xornada laboral. E mesmo había a posibilidade de facer fonda alí, como así nolo confirmou no verán do 2023 Remedios 'do Porto', veciña da Barreira: “O meu marido chámase Álvaro Evangelista e traballou con Ferreira moitos anos. Álvaro é portugués, de Chaves, antes de vir para aquí xa traballara nunha telleira que había na entrada de Chaves. Veu de mozo para aquí e estaba de pensión no Tabú, que foi onde nos coñecemos e casamos xa hai 55 anos. Na de Ferreira formáronse moitos matrimonios”.

    Naqueles anos 60 continuaba habendo moita man de obra feminina en Cerámica La Perfección. Unha das mozas que gañaba o pan alí era Carmen García Pallas, dona de Pepe 'o Labrador', que nos contou que “Estramil era un lugar de moita pobreza e os de Ferreira déronlle traballo á xente da aldea, e darredor, e a posibilidade de ter unha mellor vida. Cando traballei na de Ferreira, que debeu ser en 1966, gañaba once pesos cada día, que eran unhas 1.300 pesetas ao mes. Alí había tantas mulleres como homes. Se cadra éramos máis as mulleres que os homes. Eu acordo a Chucha e a Maruja 'do Pailuco', Anita de García, Pilara de Rosa, Venera 'de Carreteras', que facía a limpeza na casa e tamén traballaba na fábrica, na máquina cortadora, e dáballe o ladrillo ás outras para poñer na carreta, Lola de Canedo; Angelita 'da Chirila', Amparo 'da Chirila', que estas dúas eran irmás, Fina 'do Peiluco', Pura de Ramón, Anita de Fideles e moitas máis que agora non acordo. Tamén había mulleres de Razo, que viñan nun Land Rover. A de Ferreira e a de Epifanio foron as primeiras industrias da Laracha con man de obra feminina”.

   Aínda que a produción estaba centrada na fabricación de ladrillo, nos 60 tamén se facía algo de tella, como así o recorda Pepe 'o Labrador': “Na cerámica de Ferreira só facían ladrillo e tella, tella do país, pero moi pouca. A tella facíana de encarga. Houbo unha época que a xente botaba o tellado de uralita pero os remates había que rebocalos con tella. Nós, por exemplo, colliamos obras e facíase todo. Falo da telleira de Ferreira. Eu fixen tella para os cumios dos tellados das casas a mais a tella para os remates dos lados. Esa era tella máis gorda, con máis espesor de barro, pero ese era molde distinto. Os moldes eran de ferro e facíaos Manolo 'do Labregho', que era o mecánico que había daquela. Manolo 'do Labregho', era o pai de Manuel o do Ambigú, que levou este bar moitos anos”.

    Pepe 'o Labrador' tamén nos contou que “ao principio pouca maquinaria había na de Ferreira pero, pouco a pouco, foi comprando máquinas e camións para a extracción do barro. Trouxo unha escavadora Jumbo e unha Kramer de rodas que era a que movía co cazo o barro que se fabricaba aí. Facía todo o servizo de limpar a eira e botar o barro nos alimentadores… porque o barro había que botalo nos alimentadores, e estes aparellos tiñan un eixo que lle chamabamos a cabra. Os alimentadores traían o barro para a cinta e unha vez alí o operario non tiña que facer nada, soamente enchufar e mirar que non caera o barro para fóra da cinta e que non botara de máis a cabra. O ladrillo íase moldeando e fabricando e había unha muller á beira onde se cortaba. Despois estabamos as outras persoas para recoller, cargar nas carretas ou poñer na eira ou nas vagonetas para secar”.

   Tras moitas décadas extraendo a arxila da Barreira, cando o barreiro xa tiña un diámetro considerable, empezaron a mesturar barro dunha barreira próxima á Mariquiña e Fortuna que é a mina grande de Epifanio Campo. Nos anos 50 Ferreira xa extraía barro desta explotación denominada A Rega, hoxe convertida nunha fermosa lagoa. Os movementos de terras desta zona aprécianse nas fotografías do chamado voo americano de 1956.

 

Panorámica actual da Rega, a explotación que José Manuel Ferreira tiña cerca da barreira de Cerámica Campo (Brais Maceiras)

    Ao fío desta información, Carmiña, a muller de Moncho Ferreira, contounos que “o noso ladrillo era moi bo. Tiña moita calidade. Un albañil facía un medio e non lle partía. Por iso querían o noso ladrillo… e de aí o nome de cerámica La Perfección. O meu marido sabía mezclar moi ben os barros porque tiñamos o barreiro de alí, ao lado da casa, e despois había outro que estaba cerca do barreiro de Lendo de Epifanio Campo. O forno da fábrica non se apagaba nunca. Estaba sempre encendido. Ao mellor apagábase unha ou dúas veces ao ano para reparalo por se lle caía algún ladrillo, pero despois encendíase e non se apagaba. O proceso era todo manual. Por arriba había uns tornillos e pola dilatación destes tornillos sabías cando os ladrillos estaban cocidos. Para o forno utilizábase serrín, que despois escaseaba porque o empezaron a levar para as granxas de polos e daquela empezamos co fuel. Ao serrín íamos aos aserradoiros de aquí, ao de San Román por exemplo, onde está a gasolineira. Collíase en moitos sitios, na zona de Arteixo collíamos na de Rumbo, en Loureda. Ao principio os aserradoiros estaban encantados para que llo foras a coller, pero despois había que pagalo e era caro. Non se conseguía facilmente e eso era un problema. Por iso acabamos poñendo mecheros de fuel. Naquel momento o fuel non saía moito máis caro”.

 

Panorámica das instalacións de Cerámica La Perfección a finais dos anos 60 (Arquivo do Reino de Galicia)

   Con Ferreira tamén traballou durante un tempo seu cuñado Manuel, que aínda hai quen o acorda botando serraduras no forno cun carretillo grande. Precisamente con relación ás serraduras e ao secado do material Pepe 'o Labrador' recorda que “eu fun para a de Ferreira de rapaz con 14 ou 15 anos, e despois fixen o servizo militar. Na mili saquei todos os carnés e ao licenciar empecei a traballar na de Epifanio Campo e alí botei seis anos. Nesa época na de Ferreira non tiñan camións. No 69 volvín para a de Ferreira outra vez. Cando traballaba na de Epifanio cobraba 6.000 pesetas e cando fun para a de Ferreira gañaba 6.500 pesetas. Recordo que para o secado do material había uns andamios. O ladrillo normalmente secábase no secadoiro, entraba nunhas vagonetas de ferro e dentro do secadoiro había como un forno para facer a calor por mediación de tuberías. Esa calor conseguíase con casca de madeira e tablilla, casca de pino, baruta… Había varios transportistas que traían mercancía para aí. Uns traían baruta dos talleres de machembra e outros traían casca. Eu andaba a diario á casca, porque despois compraron un camión para a casca que tiña unhas valderas grandes, un camión do pescado, e andaba polas torbas. Todos os aserraderos normalmente tiñan torba, que era o lugar onde se botaba a casca. A casca para a torba subía ou por unhas canaletas, unha cinta, ou subía por mediación dun tubo, por unha tubería e un ventilador e sopláballe para arriba e subía polo tubo e xa quedaba estendida a torba. As torbas eran grandes porque eso non tiña moito peso pero avultaba moito. Eu andaba a diario neso. Levaba ladrillo e retornaba á fabrica de Ferreira con casca. Por exemplo saía un viaxe de ladrillo para Carballo e de volta tiña que retornar cun viaxe de casca. Solo era o meu camión o que traía a casca, xa estaba preparado para eso porque tiña unhas balderas altas”.

 

Publicidade dos anos 70 de La Perfección (El Ideal Gallego)

(... CONTINUARÁ)

 

LA PERFECCIÓN, A CERÁMICA DE JOSÉ MANUEL FERREIRA (4ª parte e fin) 

    Malia a gran competencia de Cerámica Campo, La Perfección continuaba sendo un verdadeiro referente no sector. A maquinaria non paraba de extraer barro das explotacións A Rega e Os Marcos, os barreiros que os Ferreira tiñan en Lendo e na Barreira, para satisfacer a demanda de ladrillo que continuaba tendo a empresa. Á parte das persoas que nomeamos anteriormente, que nalgúns casos xa levaban varios anos traballando alí, a partir dos setenta tamén se empregaron en La Perfección operarios como Manuel Costa, Manuel Verdía, Camilo das Rañeiras, José Antonio Pazos, Blandina 'de Cotillas', Carmiña de Cotelo, Hortensia, que era filla de Baldomero 'do Rato', os irmáns Tomás e José María Fuentes (fillos de Daniel 'o Xastre'), Carmucha 'de Merecho', que eran todos de Estramil, Genaro, veciño de Bastón, Ramón 'do Peseto', de Lestón, Pepe 'do Rapelo', da Barreira, Paco 'do Renlo', de Vilaño, ou os mecánicos Manolo de Aurora, de Vilaño, e Vilas, da Laracha.

    José Manuel Ferreira levaba toda a vida traballando e a xubilación estaba á volta da esquina xa que o 22 de xullo de 1973 facía os 65 anos. Un mes e medio antes de que chegase ese día tan sinalado, unha terrible crueldade do destino arrebatoulle a vida a Rogelio e ao seu fillo José cando estaban pescando en Sorrizo (Arteixo). Rogelio Ferreira tiña 36 anos e o cativo 5. Pódese dicir que aquel duro golpe foi o principio da fin de Cerámica La Perfección, que ía seguir fabricando durante varios anos máis baixo a sombra da terrible perda de Rogelio.

    A Barreira e Estramil xa non eran os lugares de antano que podemos imaxinar nunha postal en branco e negro. Grazas ás oportunidades de traballo que a veciñanza tiña na de Ferreira e tamén aos aforros na emigración, principalmente en Suíza, a contorna foi modificando pouco a pouco a súa fisionomía. Naqueles mediados dos 70, un dos establecementos da zona no que paraban os empregados de La Perfección, o Tabú, tamén cambiou de propietarios. Agora estaba á fronte do negocio Carmiña López, a muller de Rogelio 'do Ferrador', un matrimonio que estivera moitos anos emigrado en Suíza e que comprara a taberna pouco antes de regresar do país helvético. Ata a súa volta definitiva, atendeulles o negocio Tomás Fuentes, antigo telleiro fillo de Daniel 'O Xastre'. Logo, ao viren da emigración, Carmiña despachaba na taberna, que tamén era tenda de ultramarinos, e Rogelio empregouse na de Ferreira, onde xa traballara de mozo. Nese momento había catro tabernas na zona: o Tabú e o Chiquito na Barreira, e o Coitelo e a taberna da señora Cotela en Estramil. Curiosamente as catro ían pechar pouco despois de que o fixese La Perfección.

    E chegamos aos anos 80, unha época na que os tempos de bonanza de antano ían mudar por outros ben distintos. Pepe ‘Buraco’ recorda que “Ferreira era unha excelente persoa. Se non tiñas diñeiro deixábacho, porque nunca esqueceu a súa modesta orixe e a miseria que pasara de neno; el axudaba a todo o mundo”. Segundo diversas fontes, o que si que lle custaba era evolucionar cos tempos e era algo remiso a introducir nova maquinaria para mellorar as condicións de traballo nas instalacións. Nesa época chegou un momento no que había moitos obreiros e pouca produción. O material que se fabricaba deixaba unha paupérrima marxe de beneficio que non alcanzaba a suma para os soldos dos obreiros. Foi aí cando lle empezaron a ver as orellas ao lobo e principiaron os primeiros impagamentos aos acredores e aos empregados. Os Ferreira piden un crédito para ir parcheando os problemas financeiros. A situación era insostible e mesmo houbo traballadores que pensaban que os Ferreira estaban realizando unha fuga de capitais a Portugal. A verdade era outra ben distinta. A empresa estaba en bancarrota. Cando as cousas xa lles ían rematadamente mal un día dixéralle un avogado a Ferreira:

- Aquí hai unha solución: dar unha quebra en falso e salvar parte do capital.

- Eso xamais llo farei aos meus obreiros porque eles foron os que me axudaron a levantar esta empresa, contestou Ferreira.

   Carmen Peniza, a muller de Moncho Ferreira, recorda que “ao final, os obreiros da telleira pensaban que nós estabamos gardando cartos e non era certo, pero bueno, eu tamén os entendería a eles. Construcciones Vallina, que creo que era unha empresa asociada a Rumasa, fixera a Escola de Idiomas da Coruña co noso ladrillo. O caso é que nos debían letras por un valor de sete millóns de pesetas, que agora non é nada, pero aí empezou a nosa ruína. Se non viñera eso de volta aínda duraríamos máis tempo. Alí había traballando máis mulleres que homes. Miñas cuñadas e mais eu estivemos traballando alí tamén. Nos últimos anos había unhas 32 persoas e máis da metade eran mulleres. Tiñamos a Pepe, que era chofer, había outro Pepe que era chofer tamén e despois homes había moitos eh… as mulleres rendían igual ou máis que os homes. As telleiras foron as primeiras industrias onde traballaron as mulleres da zona. Eu empaquetaba, porque o empaquetado era manual e empregábase moitísimo tempo facendo os palets… e traballamos dous anos alí. Eu estiven na oficina pero despois baixei a traballar na nave. Había casos nos que traballaba o home e tamén as súas mulleres, como por exemplo Pepe o chofer, os dous Pepes e as súas mulleres”.

 

Ortofoto do ano 2004 dos terreos onde estivo Cerámica La Perfección na que se pode observar a nave da empresa e a charca do barreiro (https://mapas.xunta.gal)

Ortofoto do ano 2008 na que xa se ve o barreiro reenchido e as instalacións derrubadas (https://mapas.xunta.gal)

    Nesa altura a inflación desbocábase en España, dando pé á gran crise económica de 1985, que foi o ano no que pechou Cerámica La Perfección. Tras a súa quebra, en 1986 Epifanio Campo Fernández decide facerse cargo da débeda da empresa a cambio dos terreos de Ferreira, que deste xeito puido levantar o embargo que tiña sobre os seus bens. Nesta operación, o novo propietario segregou as dúas casas e o cachiño de terreo para que os Ferreira seguisen vivindo alí. Os Marcos, que era o barreiro que os Ferreira tiñan ao carón do seu domicilio, foise convertendo nunha pequena lagoa que, anos máis tarde, ía restaurar Epifanio Campo. Desa etapa David Rodríguez, xefe de operacións de Cerámica Campo, recorda que “nós, cando empezamos coa restauración, seguía estando a estrutura da fábrica de Ferreira. Xa estaba totalmente en ruínas, pero aínda conservaba o tellado, as paredes e a parte das oficinas, que agora hai un pequeno talude alí cunha escollera pequeniña e conservouse o frente, pero o que era a oficina seguía estando, que daba contra a carretera da Cachada. Despois derrubouse todo, sacouse unha pouca chatarra que había, un par de vigas e nada máis”.

   Unha vez que pechou Ferreira houbo operarios que se empregaron en Cerámica Campo, que dende os seu inicios nutríase principalmente con xente de San Román e Lendo. Un deles foi o propio Moncho Ferreira, que acabou de chofer de Epifanio Campo Fernández. Xubilouse alí aos 60 anos logo de sufrir un ictus. Pouco despois de que cerrase La Perfección, Carmiña Peniza e Celeste Ferreira, muller e irmá de Moncho, abriron unha tenda de roupa na Laracha que ían rexentar durante moitos anos, ao tempo que Carmiña, a viúva de Rogelio, traballaba con seu irmán Manolo na Discoteca Pazos. 

 

José Manuel Ferreira e Flora Álvarez coa súa neta Nuria en febreiro de 1992 (Cortesía de Nuria Ferreira Pazos)

    Uns anos máis tarde do cesamento de actividade da empresa que tanto traballo lle custara levantar, José Manuel Ferreira daba o seu derradeiro alento o 13 de setembro de 1993, día no que finou no seu domicilio da Barreira aos 85 anos de idade. A súa muller Flora Álvarez ía morrer en setembro de 2007 aos 94 anos. Os dous están enterrados no cemiterio de Torás.

   En 2022 Cerámica Campo vendeulles o terreo onde tanto tempo estiveran as instalacións de Cerámica La Perfección aos carballeses José Rodríguez Ponte e Raquel Pérez Castro, matrimonio que xa hai varios anos que estableceu o seu domicilio na Laracha, onde dirixen a empresa Agrícola e Forestal Forpón, que se dedica a servizos agrícolas e forestais e escavacións.

  A viaxe pola historia desta telleira chega á súa fin. Unha telleira na que traballaron ao longo dos anos ducias de persoas das comarcas do Baixo Miño e de Bergantiños capitaneadas por José Manuel Ferreira Penedo, a quen o Concello da Laracha tivo a ben dedicarlle unha rúa que está situada cerca do centro de saúde da capital municipal, paralela á rúa que leva o nome de Epifanio Campo Núñez, outro dos protagonista do libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño”, editado en 2024 pola Deputación da Coruña, coeditado polo Concello da Laracha e que contou coa colaboración da Xunta de Galicia.

 

Rúa José Manuel Ferreira Penedo

(FIN)

 

A TELLEIRA DE ANTONIO FUENTES REGUEIRA 'CACHAFEIRO'

Hai uns días deixounos Antonio Fuentes Varela, 'Cachafeiro', un dos grandes protagonistas do libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño” ao que lle queremos dedicar as Crónicas da Laracha desta semana. 

  Durante o traballo de campo deste proxecto, Antonio contounos a historia de boa parte das telleiras da Barreira e de Estramil, nas que, nalgúns casos, traballara dende moi cativo, e mesmo fixemos con el un percorrido in situ polos lugares onde antano estaban estas pequenas industrias nesta zona do municipio. Ademais, o noso protagonista atendeunos coa maior das amabilidades no seu domicilio e nas ducias de chamadas telefónicas realizadas para resolver as dúbidas dun servidor. Un bo anaco do libro é teu, Antonio! Que a terra che sexa leve, amigo!

Antonio Fuentes Varela diante da casa da Barreira na que naceu en 1950. Detrás del podemos ver ladrillo macizo fabricado na telleira de seu pai Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro'

   Deseguido, como homenaxe á súa memoria, publicamos a historia da telleira de seu pai, Antonio Fuentes Regueira, con quen o noso homenaxeado traballou durante os primeiros anos da súa vida, un texto que tamén tedes ao voso dispor no libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño”.

 

A TELLEIRA DE ANTONIO FUENTES REGUEIRA 'CACHAFEIRO'

   Antonio Fuentes Regueira nace en 1933 na Esquipa. Era o primoxénito de Daniel Fuentes Mañana 'O Xastre' e de Consuelo Regueira Mallo, matrimonio do que ían nacer cinco fillos máis: Manolo, Tomás, Edelmiro, José María e Cándido. A familia íase trasladar á Barreira, lugar onde seu pai Daniel montou unha telleira logo dunha curta experiencia na Braña de Estramil, na que 'O Xastre' comezara no sector da cerámica ao pouco de enviuvar.

  Antonio e seus irmáns ían aprender o oficio de telleiro cun oficial do Baixo Miño contratado por seu pai. De adolescente marcha a Asturias a traballar nunha mina de Avilés, mais, entre idas e voltas, continuaría durante algún tempo botando unha man na telleira do seu proxenitor. Nesa época tamén formou parte da cuadrilla dalgún dos telleiros de Pontevedra que fabricaban na Laracha naqueles tempos, entre eles Manuel Álvarez e Tino Sobrino, que fixeran sociedade alugando a telleira de Patiño durante dúas ou tres temporadas.

 

Antonio Fuentes Regueira traballando na telleira de Patiño para os baixomiñotos Manuel Álvarez e Tino Sobrino (Cortesía de José Manuel Álvarez Martínez)

  Antonio Fuentes Regueira casa na década dos anos 50 con María Varela Lista, unha moza da Barreira coa que tería sete fillos: Manuel, Samuel, Raúl, Josefa, José Ramón, Juan José e Santiago. María xa tivera un fillo antes de casar, o noso homenaxeado Antonio, un cativo do que se fixo o cargo o seu home e que foi o que nos narrou moitas das historias que contamos no libro "As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño".

   Sobre o ano 1957 Fuentes Regueira monta a súa propia telleira na Barreira, nuns terreos que herdara a súa muller María. Estaba xusto en fronte da taberna dos Cuatro Vientos e moi cerca da que tiña seu pai Daniel. Andando no tempo, esta pequena industria ía ser coñecida como 'a de Cachafeiro', que era como os veciños da contorna alcumaban a Antonio. A dicir verdade, uns chamábanlle Antonio 'do Xastre' e outros Antonio 'Cachafeiro', alcume que pouco lle gustaba.

  Dos primeiros tempos desta telleira o seu fillastro Antonio recordaba que “eu empecei a carreira de telleiro con meu pai en 1959, con nove anos. Ao principio non tiñamos forno e íase cocer a de meu avó Daniel. Despois xa construímos nós o noso, que o fixeramos meu pai, seu irmán Tomás, outro amigo que se chamaba ‘Colombias’ e eu. Faciamos os ladrillos, tendíanse e despois, cando estaban ben secos, íamos levantando as paredes con eles e con algo de barro. Os ladrillos que había dende a parte de abaixo ata a metade do forno si que tiñan que estar cocidos, porque aí é onde se cocía a gran temperatura o material fabricado. Na parte baixa do forno había unhas arcadas, que era onde se tizaba e que ían cunhas trampas postas cuns ladrillos encuñados como se fora un arco. Por riba levaba unha criba, toda de ladrillos macizos que se poñían de canto cunha pequena separación para que poidera subir o lume. Despois, enriba deso poñíase o material que, cando se terminaba de cocer, daba un baixón co que se sabía que xa estaba cocido. O forno non tiña cheminea. Unha vez que estaba o material dentro, había que ír á parte superior e tapalo todo con ladrillo macizo e despois botábase unha capa de barro, coma un recebo, para que non perdera o calor. Cando estaba cocido, había que deixar pasar dous ou tres días para que enfriara e despois quitábase, desencañábase, que era como se lle chamaba a esta operación. Nun lateral, o forno tiña un porteiro, que tamén se cerraba con ladrillo e barro igual que arriba cando tiña o material dentro para cocer. Nós o que máis facíamos era tella. Recordo que houbera un ano no que fabricamos 100.000 tellas. A esta telleira viñan moitos labradores da volta a buscar tella. Incluso teñen vido dende Coristanco. Tamén recordo que había un carreteiro, o tío Domingos de Soandres, que creo que facía algo de almacenista para a zona. Se a tella custaba unha peseta, imaxino que lle darían unha pequena comisión porque tamén facía o transporte e xa viña cos bois e co seu carriño articulado, que lle chamaban a zorra”.

   Á parte da boa produción de tella, na do 'Cachafeiro' tamén se fabricaban ladrillos macizos, moldeados no mesmo banco no que se elaboraba a tella, ladrillo balaústre para os hórreos, ladrillo curvo para os fornos de pan e ladrillo oco de 4 e de 5, que se facían na “churrera” que comprara Antonio.

   Para intentar vender o seu produto Fuentes ía, como todos os fabricantes da Laracha, á feira da Adina (no Mesón do Vento), á de Paiosaco, á de Vista Alegre, á de Carballo... Desprazábase en moto e levaba unha rasilla e unha tella envolta no papel que usaban nas tendas para envolver. Nas feiras sempre cerraba algún acordo que se selaba cun apertón de mans e cunha cunca de viño nunha taberna.

 

Retrato de María Varela e Antonio Fuentes (Cortesía da súa familia)

    Nesa época, nos últimos anos 50 e primeiros 60, empezouse a mover moito a construción na Coruña. Na do 'Cachafeiro' non desaproveitaron a oportunidade, como así nolo recordou Antonio fillo: “Eu sendo neno vendín moito moito ladrillo en Monte Alto. Ía á Coruña no trolebús, levaba un bocadillo e pateaba polas rúas parando onde vía unha obra e así foi como fixen algún cliente”.

   As cousas íanlle ben a Antonio Fuentes no sector da cerámica, tan ben que no ano 1960 decidiu comprar a telleira 'dos de Sada', da que tamén damos conta nun dos capítulos do libro. O custe da operación fora por 150.000 pesetas da época. Ao comprar esta telleira, 'Cachafeiro' alugoulle a outra, a situada diante da taberna dos Cuatro Vientos a Manuel Álvarez Vicente, o irmán de Anselmo e cuñado de Ferreira, que botou alí tres ou catro temporadas. Durante este tempo Manuel tivo de empregado ao tamén baixomiñoto Eladio Sobrino Iglesias, a quen os veciños da Barreira e de Estramil alcumaban 'Noi' ou 'Noro'.

   Na telleira de arriba, que sempre foi coñecida como 'dos de Sada', Antonio estivo uns cinco anos, ata que chegou un momento no que competir coas industrias de Epifanio Campo e de José Manuel Ferreira se converteu nun verdadeiro martirio. As débedas cos acredores empezaban a medrar ao tempo que a actividade e a economía da súa empresa languidecía por momentos. Ante esta situación, sobre o ano 1965, Fuentes Regueira vendeulles as instalacións aos Alonso, uns irmáns de Carballo que tiñan un almacén de materiais de construción na capital de Bergantiños. 

 

Fotografía do voo americano do ano 1956 do lugar da Barreira. O número 1 corresponde á telleira 'dos de Sada'; 2, telleira de Ferreira; 3, telleira de Patiño; 4, telleira de Daniel 'O Xastre' e 5, telleira de Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro' (https://mapas.xunta.gal)

    Ao abandonar o mundo da cerámica, Antonio Fuentes Regueira traballou dende 1966 ata 1968 nunha mina de carbón de Matarrosa del Sil, no municipio leonés de Toreno, na comarca do Bierzo. Posteriormente emigra a Zúric, onde xa levaba algún tempo o seu fillastro Antonio traballando de palista. No país helvético 'Cachafeiro' consegue un contrato de peón nunha empresa de construción que abandona ao pouco para empregarse na mesma na que estaba o seu fillo Antonio.

   Ao tempo que os seus Antonios facían un peso en Suíza, María Varela abre O Coitelo, unha taberna que estaba en Estramil na mesma casa na que residía a familia. O Coitelo era desas tabernas de antes na que tanto podías tomar un chanqueiro como comprar un saco de penso ou de sal.

   Antonio fillo, coñecido tamén como 'Cachafeiro', retorna de Suíza para facer o servizo militar e, nos días de permiso, bótalle unha man no reparto a Aurelia, unha tía de seu pai que se dedicaba á venda ambulante de peixe. Ata aquel momento Aurelia fixera o reparto na súa besta, mais agora facíano nunha furgoneta, na Citroën AK 400 que o rapaz comprara cos cartos da emigración. 

 

Imaxe tomada nos anos 60-70 en Estramil na que vemos a Antonio Fuentes Varela, fillo de Antonio Fuentes Regueira, con súa tía Aurelia (Cortesía de Josito Fuentes)

    Ao pouco de rematar a mili Antonio empeza a traballar en Excavaciones Cancela, empresa na que curiosamente derrubou algún edificio que tiña no tellado, as voltas que dá a vida, tellas feitas por el. “Eu teño un dedo que meu pai quería cortarmo (risas). As miñas tellas coñecíanse ben por este dedo. A tella facíase no banco do oficial cun molde, a gradilla, e a medida que se ían facendo o tendedor levaba cada peza no formal, que era unha ferramenta que lle daba a forma curva a tella. E claro, cando se pousaban na eira, había que pasarlle as mans para sacala do formal, e aí era onde eu deixaba a marca con ese dedo que me quería cortar meu pai. Cando traballaba con Cancela nunha ocasión tivemos que ir a Arteixo a tirar o vello cine que comprara Rozas, o da panadería da Groufa, que ía construír alí un edificio. Na parte de atrás había uns alpendres e un día, desfacendo o cine, caeu unha tella enteira. Baixei da escavadora, collín a peza nas mans e despois de examinala ben díxenlle a Cancela:

- Esa tella é da que facía 'Cachafeiro', Cancela!

- Pois pode ser, porque vese que foi feita a man.

- Esta tella fíxena eu, aí está a marca do meu dedo!

   Antonio pai bota en Zúric ata 1973. Ao vir, logo dun tempo axudando na taberna e tras o oportuno apoio da súa muller María, que era unha gran negocianta, monta unha pequena granxa de cochos para vender nas feiras. Pechábase o círculo. Décadas antes ía ás feiras vender tellas e ladrillos e agora ía vender porcos. Clientes nunca lle faltaron nos dous ramos. Naqueles días, seguindo a tradición familiar de súa avoa Generosa e de súa tía Aurelia, tamén gaña a vida como vendedor ambulante de peixe. Non esquezamos que Generosa era aquela “señora que ía todos os días a Caión e traía de toda clase de peixe”, da que nos fala José de la Santísima Trinidad no seu libro dos telleiros e que xa publicamos neste espazo.

 

María Varela e Antonio Fuentes nun xantar celebrado nos anos 90 (Cortesía da súa familia)

   Andando no tempo Antonio e a súa muller María ían montar unha peixería en Cerceda, negocio no que traballou ata a súa xubilación. O antigo telleiro faleceu en abril de 2007 aos 74 anos de idade.

   Despois de tantos anos, o espírito de 'Cachafeiro' segue estando moi vivo en Estramil e na Barreira, onde aínda quedan casas nas que se pode ver material fabricado nas súas telleiras. Na primeira que montara, a que estaba situada en fronte da taberna dos Cuatro Vientos, teñen o seu domicilio Raúl (fillo de Antonio e María) e a súa muller Blandina, que nos dixo que aínda se acordaba “de ver por aquí os moldes dos ladrillos na chabola na que durmían o tío Manuel e o 'Noi'. A chabola estaba onde temos o alpendre e despois esto cubriuse de silvas. Nós marchamos para Suíza e logo reencheuse todo, que o terreo estaba máis baixo que a carretera, e fixemos a casa”. 

 

Panorámica actual da Barreira e de Estramil. En primeiro plano, a casa de Raúl Fuentes Varela e Blandina Sánchez Esmorís, que foi o lugar onde montou a súa primeira telleira Antonio Fuentes Regueira

   Grazas á viaxe no tempo que realizamos con Antonio Fuentes Varela, sabemos que o forno da telleira de 'Cachafeiro' estaba na parte de atrás da casa de Raúl e Blandina, onde tamén os carros deixaban o toxo para cocer o material. A vivenda seica tivo os seus problemas coas cimentacións á hora de atopar a consistencia do terreo firme pola cantidade de barro que alí había. No que hoxe é a eira da entrada, na parte dereita podíamos ver o malacate co cabalo dando voltas para amasar o barro e, na parte da esquerda, era onde se estendía a tella e o ladrillo macizo. 

 

Muro dun terreo da Barreira, situado nas proximidades da fonte e do lavadoiro da Margarida, construído con ladrillo oco fabricado na telleira de Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro'

   Na casa de Raúl e Blandina, Antonio recordaba con emoción algúns dos momentos alí vividos: “A min aínda me tocou vivir o proceso antigo. Facíase o barro nun bidón de 200 litros, que non era fácil de conseguir, que aínda non viñera a refinería para A Coruña, e o cabalo amasaba co malacate arredor do bidón. Aquí dous homes facían 3.000 tellas ao día. Ao mellor na eira había 7.000 ou 8.000 tellas e tense dado o caso de vir unha tormenta e desfacer a produción de toda a semana ao que lle había que sumar unha semana a maiores para limpar a eira. Pensa que a eira tiña que estar moi moi lisa, porque senón a tella deformábase. As tormentas ocasionaban moitos estragos nas telleiras. Os operarios de Pontevedra eran moi listos. No chabolo onde durmía o xefe, enriba da cama del, separaba as tellas e se caían dúas gotas xa avisaban os uns aos outros”.

  D.E.P., Antonio!

 

A TELLEIRA DA MATOSA (COIRO)

    A Matosa é unha pequena entidade de poboación da parroquia de Coiro que, en tempos remotos, debeu ser un gran terreo con maleza e sen cultivar como así nolo indica o significado do vocábulo “mato”. Situada entre os lugares da Lamalonga e A Tenda, os tres na marxe dereita da DP-1913, a principal vía de acceso das freguesías de Coiro, Soandres e Erboedo que enlaza A Laracha con Canteras El Pozo, no Corgo, parece ser que antigamente A Matosa era propiedade dos García Varela, señores do pazo da Casanova, situado tamén na parroquia de Coiro.

 Para recordar o esplendoroso pasado deste lugar entrevistamos a Manuel Seijas López, actual propietario do devandito pazo, no que naceu en 1937. Mentres tomabamos un café con el en Arteixo, vila na que reside dende que se xubilou despois de botar corenta anos en Suíza (boa parte deles conducindo un taxi), Manuel contounos que “esa casa ten moita historia, era o pazo dunha familia podente de Santiago que eran donos de cinco lugares da parroquia de Coiro: A Ameixeira, A Ferraría, A Lourenceira, O Pereiro e A Casanova. O brasón que aínda se conserva na fachada era o escudo de armas desta familia, os García Varela, que disque eran avogados ou escribáns. A poucos metros da casa hai unha capela que se construíu no 1600. Chámase a capela de San Marcos e San Xosé, aínda que se coñecía máis ben como a de San Marcos. Precisamente, diante dela, hai alí uns terreos, que son propiedade dun veciño noso, que figura nas escrituras co nome de “leira de San Marcos”. Nós tamén temos alí un terreo que se chama a “leira da capilla”.

    Poucos días despois de entrevistar a Manuel Seijas desprazámonos ata A Casanova, onde comprobamos a grandeza e a importancia desta casería, co seu brasón e as súas dependencias. Posteriormente, co temor inicial da música de fondo do voo das vespas velutinas, entramos no interior da capela, difícil de ver xa que estaba camuflada entre a espesa vexetación dominada polas hedras. No interior, onde aínda se conserva o altar e algunhas imaxes santorais, chamounos a atención unha placa de madeira que conmemora a fundación do modesto edificio:

Esta capilla fue fundada por D. Domingo Varela de Carracedo en 1609, y reedificada por D. Angel G. Varela, último varón de la línea directa del fundador, en el año de 1900.

    Andando no tempo e logo da oportuna compra, o pazo, a capela e unha extensión duns 40 ferrados de terreo situados na zona, acabaron sendo propiedade dos avós maternos de Manuel Seijas, José López Matos e María Capelán Domínguez, labradores fortes que se preocuparon de darlles estudos aos seus fillos. Manuel Seijas recordaba que “un de meus tíos maternos foi empregado do Banco Pastor en Pontevedra; outro era radiotelegrafista na Marina, que estaba no cruceiro Cervantes; e tamén tiña outros dous tíos, Ramón e Campio López Capelán, que eran freires franciscanos igual que o seu amigo Lino Gómez Canedo, un historiador franciscano que nacera en Coiro, na Tenda, e que ten rúa dedicada na Laracha¹. Estes dous tíos estudaran en Herbón (Padrón). Un deles era comandante do exército e republicano acérrimo, co perigo que isto supoñía naqueles tempos. De feito, na nosa casa da Casanova conservouse durante moitos anos unha bandeira republicana que era del. Este tío meu era capelán castrense e estivo por África adiante. Cando viñan de vacacións, Ramón e Campio celebraban misa na capela”.

   Á parte das propiedades que posuían na Casanova, compradas todas elas á familia García Varela de Santiago, os avós maternos de Manuel, José López Matos e María Capelán Domínguez, tamén tiñan terreos na Matosa. Esas leiras están partidas na actualidade pola estrada DP-1913, vindo da Laracha á man esquerda, entre a perigosa rasante e os campos de fútbol que hai antes de chegar ao Café Bar Raio de Sol.

    Pois ben, sabemos que nos anos 20 ou nos primeiros 30 do século pasado o señor José, que contaba cun segundo apelido ben suxestivo á hora de pensar na orixe do lugar da Matosa, arrendáballe unha daquelas leiras que tiña alí, ao carón do río Anllóns, a Generoso Álvarez, telleiro do Baixo Miño que estivera algún tempo no Brasil fabricando cerámica cos seus fillos Anselmo (un dos grandes protagonistas do libro "As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño") e Ramón. Antes de explotar unha barreira por primeira vez, os buxas baixomiñotos inspeccionaban previamente o terreo cunha cala ou calador, unha variña metálica duns 3 metros de longo, para saber se había barro no lugar que pretendían explotar. Descoñecemos cales foron os motivos que impulsaron a Generoso a inspeccionar na Matosa, mais o certo é que cando soubo que nos terreos de José López e María Capelán había arxila, a súa presenza en Coiro e a dos operarios da súa cuadrilla foi habitual durante varios veráns.

 

José López Matos e María Capelán Domínguez (Cortesía do seu neto Manuel Seijas López)

     Para obter algunha información sobre os tempos nos que o buxa baixomiñoto Generoso Álvarez fabricaba tella na Matosa contactamos telefonicamente cun dos seus netos, con José Manuel Álvarez Martínez, con domicilio na Proba, na parroquia de Salcidos (A Guarda). “O da Matosa foi antes da Guerra Civil. Naquel tempo facían o percorrido a pé dende A Guarda ata A Laracha. Meu avó levaba a traballar con el a meus tíos Anselmo e Ramón e a meu pai Manuel, que nacera en 1916. Papá con once anos xa traballaba en Estramil na telleira de José María Fernández. Penso que isto debeu ser cando o avó Generoso estaba no Brasil cos seus fillos máis vellos”.

 

Generoso Álvarez (Cortesía do seu  neto José Manuel Álvarez Martínez)

     Outro dos integrantes da cuadrilla do tío Generoso foi o portugués José Manuel Ferreira, que andando no tempo establecería o seu domicilio na Laracha e mesmo chegaría a ser o propietario dunha das empresas máis importantes do municipio: Cerámicas La Perfección. Mais disto xa falaremos noutra ocasión. Polo que recorda a súa nora Carmiña Peniza, guardesa que leva máis de cincuenta anos vivindo no lugar da Barreira, “meu sogro empezou a vir á Laracha con José María Fernández, que era da miña aldea, de Pintán, e tiña unha telleira na Barreira, ao carón da nosa. Nalgunha ocasión, meu sogro tamén nos ten contado que antes de casarse estivo un ano, ou algo máis, traballando de criado dos Puga no Pazo de Anzobre”. Todo parece indicar que, despois de formar parte da cuadrilla de José María de Pintán, e logo de traballar durante un tempo en Arteixo para os Puga, José Manuel Ferreira empezou na Matosa como cuadrilleiro de Generoso Álvarez, quen, cousas do destino e dos camiños do amor, non ía tardar en se converter no seu sogro xa que nesa época a súa filla Flora Álvarez Vicente daríalle o “si quero” a Ferreira.

    Da telleira da Matosa tamén nos falou José Álvarez Alonso 'Buraco', que recordaba que “o buxa era Generoso Álvarez, que era da parroquia de Salcidos. O lugar no que vivía chámase A Pobra, e eran coñecidos pola familia ‘dos da Caseta’ porque diante do seu domicilio había unha caseta onde se cobraba o fielato. O tío Generoso levou a telleira da Matosa antes da Guerra. Nesa época traballou con el de rapaz meu padriño Luís Lorenzo Lorenzo, que era curmán de miña nai. O pobre estaba sen pais e por iso o criaran meus avós. Era máis ou menos da idade de miña nai, que nacera no ano 1911. Meu padriño foi á guerra, que incluso estivo preso, e anos despois volveu á Matosa pero xa formando parte da cuadrilla de Anselmo, que collera o relevo de seu pai. O tío Generoso ía vello e xa non podía traballar e por iso Anselmo fora de buxa para A Matosa. Non sei o motivo, se cadra foi a inexperiencia, pero a Anselmo non lle foron ben as cousas alí e por iso meu padriño, que ultimamente era oficial pero en Coiro creo foi tendedor, colleu e marchou para As Pontes de García Rodríguez a traballar nunha telleira duns de Santa María de Oia”.

    Ese tamén ía ser o ultimo ano de Anselmo á fronte da Matosa pois, na temporada seguinte, faría sociedade con Marcelino Rodríguez, veciño do Cancelo e propietario dunha telleira neste lugar. Corren os anos corenta. Ao tempo que Anselmo traballaba con Marcelino no Cancelo, seus irmáns Ramón e Manuel Álvarez Vicente facían o propio en Coiro nos terreos de José López Matos e María Capelán Domínguez. Na actualidade esas terras pertencen a un neto deste matrimonio, José López Montes, a quen entrevistamos en setembro de 2023 na Coruña, onde reside dende hai décadas coa súa familia. José naceu en 1931, precisamente na Matosa, nunha casa onde seus pais, Ángel López Capelán e Isolina Montes Suárez, rexentaban unha modesta taberna na que os sábados á noite e os domingos os homes da contorna xogaban alí a partida ao tempo que lle botaban un chanqueiro e leriaban un pouco sobre as colleitas ou do que se terzara. Dende esa taberna, unha especie de punto de encontro da aldea, o noso protagonista, nada máis saír pola porta, vía traballar aos telleiros do Baixo Miño durante as temporadas de verán. “Nós de rapaces íamos axudarlles aos de Pontevedra a meter leña no forno. Un que se chamaba Ramón díxome un día:

- Heite levar a unha voda dun cuñado meu que se vai casar!

   E efectivamente levoume a esa voda e tamén estiven na súa casa. Os telleiros eran da Guarda e do Rosal e eu fun alí, aproximadamente sobre o ano 1945, a esa voda que se celebrou nunha casa dun lugar que se chama Tabagón. Os telleiros que eu recordo de ver traballar na Matosa son Manuel, Ramón e Enrique. Os dous primeiros eran irmáns de Anselmo, que eu xa non me acordo de velo na Matosa, e o outro, Enrique, era da familia, creo que era cuñado dun deles. E tamén recordo de ver alí a Ferreira, un tipo emprendedor que anos despois marchou para Estramil, onde montaría unha telleira moderna ampliando horizontes”.

 

Fotografía tomada na telleira da Matosa. Arriba, de esquerda á dereita, un telleiro do Baixo Miño que parece ser que se trata dun tal Enrique, Manuel Álvarez Vicente, seu irmán Ramón, Ángel López Capelán e Isolina Montes Suárez. Abaixo, na mesma orde, un operario da cuadrilla, ?, ?, Jesusa Montes Suárez e José López Montes, que é o rapaciño que aparece co can e o actual propietario dos terreos onde estaba a telleira da Matosa (Cortesía de José Manuel Álvarez Martínez)

   Cunha memoria envexable, José López Montes contounos outros detalles de interese sobre a telleira da Matosa e dos operarios baixomiñotos que alí traballaban: “Meus avós arrendábanlle o terreo aos de Pontevedra. En toda a época do negocio da cerámica sempre foron eles os propietarios dos terreos. Meus pais aí nunca interviron para nada. Os telleiros dedicaban máis ou menos a metade da finca a eira, que era onde estendían o material para que secara ao sol. Pola parte de abaixo o terreo, que é algo costento, chega ata a beira do Anllóns. O barro sacábano moi cerca do río e amasábano cunha besta dando voltas continuamente. Na outra metade tiñan un alpendre no que gardaban a tella antes de cocer no forno, que case lindaba co camiño á de García. Alí era onde os carros deixaban toxo para cocer o material. Os telleiros cociñaban, comían e durmían nunha caseta de madeira, unha chabola de mala maneira que era de pena que construíran cerca do forno. A verdade é que era unha pobreza! Non che podo dicir os anos que botaron alí os telleiros de Pontevedra, creo que marcharon porque se acabou o barro, pero durante o tempo que fabricaron tella fixeron moito negocio. Dígocho porque naquela hora na Matosa había moito movemento. A tella, unha vez cocida, arrimábana ao desnivel que hai na carretera e tapábana cun toldo ata que lla vendían aos labradores que precisaban tellar unha casa ou un alpendre. Os labradores íana buscar nos seus carros”.

    Un daqueles labradores era Manuel Mallo Sánchez, veciño de Paredes e pai dun rapaciño que andando no tempo acabaríase convertendo no párroco de Soandres (e doutras parroquias). Falamos de don Manuel Mallo Mallo, quen, coa amabilidade coa que sempre nos trata, contounos que cando era rapaz, polos anos corenta, ía precisamente co seu proxenitor buscar material no carro á Matosa. Ademais, “de cando en vez, os rapaces tamén íamos alí a ver como facían a tella e como o cabalo daba voltas darredor para amasar o barro”.

    Naquela hora tamén había carreteiros que se dedicaban a realizar o servizo de transporte do material. Un deles era Domingo Ramilo, veciño de Villamir (Soandres) e propietario de catro bois e dous carros. Tiña un carro para unha parella e unha zorra² para a outra parella, esta semellante a un remolque dun tractor co seu canizo³ adaptado para transportar varias dagas de tella. O carro do país xa está practicamente desaparecido mais, durante séculos, cumpriu unha función fundamental para o desenvolvemento da vida nos nosos devanceiros, que o utilizaban de medio de transporte para diversas tarefas movéndose co seu característico chío cando ía moi cargado ou o terreo era moi dificultoso. Coa chegada da mecanización do agro, os carros, que practicamente non variaran nada desde que os inventaran os romanos, empezaron a abandonarse nos currais ou nas eiras e, con eles, o seu léxico. Vaia dende aquí esta pequena homenaxe aos transportistas daqueles “tempos incestuosos”, como dicía o poeta Manuel María.

     Antigamente o señor Domingo Ramilo, máis coñecido por Domingo de Estanislao, era o carreteiro que transportaba ata A Coruña o material que se fabricaba na Matosa. Segundo nos contou o veciño de Estramil Pepe López Caamaño (1942), ao igual que todos os carreteiros da época, “leváballe a comida á parella de bois e dáballa antes de entrar na cidade na fonte da Choupana de Pastoriza (Arteixo)”. O señor Domingo tanto ía á Coruña, como á parte de Cerceda, ía onde demandaran os seus servizos. O seu fillo Severino, nacido en 1943, contounos que ten ido con el no carro por eses camiños de Deus cando era moi cativo. Un cuñado de Domingo de Estanislao parece ser que tamén traballou na telleira da Matosa. “Chamábase Eladio Pazos e vivía en Villamir, de feito eu estou vivindo na casa que era del”, recordaba Carlos Ramilo, coñecido nas RR.SS. como O Bisneto de Estanislao.

    Descoñecemos o ano no que os telleiros de Pontevedra deixaron de explotar o barro da Matosa, un barro do que por certo mesmo houbo quen nos dixo que nalgún momento se levou para Santiago para fabricar olaría, información que non podemos acreditar. O que si sabemos é que o terreo no que tantos anos estivera a telleira da Matosa dedicouse posteriormente a pasto. Polo que recordan as persoas entrevistadas, as vacas pacían alí entre o croar das numerosas ras que tiñan o seu particular hábitat nas charcas das barreiras que abriran os telleiros baixomiñotos.

    Na actualidade xa non queda ningún resto daquela telleira e comprobamos que xa poucos recordos se conservan na memoria dos máis vellos da parroquia de Coiro. Agardamos e desexamos que este gran de area axude a mantela viva.

 

Ortofoto da Matosa e da vía DP-1913 que enlaza A Laracha con Canteras El Pozo, no Corgo. O número 1 que vemos na imaxe corresponde ao lugar onde tiñan a súa taberna Ángel López Capelán e Isolina Montes Suárez. O número 2 é o terreo onde estaba a telleira (https://mapas.xunta.gal)

_______

1 Para máis información sobre Lino Gómez Canedo, pódese consultar https://cronicas-da-laracha.blogspot.com/2022/12/lino-gomez-canedo-o-gran-historiador.html 

2 Unha zorra é un carro baixo de catro rodas pequenas usado para transportar pesos grandes.

3 Estrutura de táboas que se pon en cada un dos lados do carro ou do remolque para que non caia a carga.

 

A TELLEIRA DOS DE MARCELO (O CANCELO, CABOVILAÑO)

     Nas Crónicas da Laracha da semana pasada contamos que o guardés Anselmo Álvarez Vicente estivera traballando durante varios anos con seu pai e seus irmáns Manuel e Ramón na Matosa e que, tras a xubilación do proxenitor, pasou a ser el o patrón desta telleira. Mais as cousas alí non lle saíron excesivamente ben, se cadra pola súa inexperiencia como buxa, e decidiu probar fortuna no lugar do Cancelo, onde se asociou con Marcelino Esmorís Cambre. 

   Nacido en Arén (Cabovilaño) en decembro de 1900, Marcelino, máis coñecido entre as súas amizades polo nome de Marcelo, emigrara aos 15 anos a Cuba, onde permaneceu case un lustro cortando cana de azucre. Tempo despois volve ao país para realizar o servizo militar e, cumpridas as obrigas castrenses, casa en 1926 con Jesusa Rodríguez Cambón, natural da Panela (Vilaño). Tras darse o “si quero”, o matrimonio monta unha taberna na mesma casa na que virían ao mundo os seus nove fillos (oito homes: Pepe, Pedro, Manolo, Eliseo 'Liso', Marcelino 'Maíno', Moncho, Paco e Chucho, e unha muller: Julia). E así foron tirando durante oito longos anos.

 

Jesusa Rodríguez e Marcelino Esmorís (Cortesía da familia)

    Marcelo desfíxose máis tarde da taberna e comprou dous bois para transportar madeira de piñeiro para a fábrica de Pedro Iglesias, adquirindo posteriormente, xusto detrás do seu domicilio, un forno de cocción de ladrillo e tella por 150 pesetas do cal tivemos coñecemento grazas a unha entrevista que lle realizou o xornalista Guillermo Pardo ao noso protagonista, entrevista publicada en La Voz de Galicia o 26 de febreiro de 1984 (Podes ver a entrevista aquí: https://cronicas-da-laracha.blogspot.com/2023/11/charla-con-marcelino-esmoris-nun-dia-do.html)

     Para obter máis información sobre o devandito forno e da telleira en cuestión, contactamos cun dos nove fillos de Marcelo e de Jesusa, con Pedro Esmorís Rodríguez. Nacido no Cancelo en 1929, Pedro apuntaba que “cando papá emigrou a Cuba seus pais, que tiveran tres fillos (unha muller e dous homes), estaban de caseiros en Arén e el mandaba cartos desde aló para ir comprando o lugar. Ao mellor, aí detrás da casa, xa había algunha telleira antes de que el comprara, pero eu eso non o sei. O que si che podo dicir é que na nosa telleira, antes de fabricar nós nela, traballaron uns que eran da Guarda ou desa parte. O terreo era de papá a mais do abuelo e os de Pontevedra viñan contratados. Papá ía alá a contratar ao oficial e este home encargábase despois de buscar ao resto da cuadrilla. Durante os cinco meses que botaban aquí vivían nunha chaboliña que tiñamos nós aí na telleira. Papá estivo traballando con eses telleiros varios anos. Levábase moi ben con eles, pero despois, non sei moi ben o motivo, deixaron de vir. Esto creo que foi na época da Guerra porque aínda se decía que, algúns dos operarios que traballaran aquí, andaban escapados e disque marcharan para Portugal para non ir á Guerra. Eran as lerias que se falaban naquel tempo”.

   Debeu ser nos primeiros anos da posguerra cando Marcelino Esmorís Cambre se asociou con Anselmo Álvarez Vicente. O primeiro posuía a materia prima e o segundo a experiencia para fabricar tella e ladrillo macizo. A sociedade ía durar varios anos e mesmo traballara con eles durante algún tempo Ramón Álvarez, irmán de Anselmo que seica era moi bo tendedor.

    Mais un día, logo de haber certas discrepancias, cada unha das partes colleu o seu propio camiño, iso si, non moi lonxe o un do outro, xa que Anselmo montou a súa propia telleira xusto ao carón da de Marcelo, que continuou fabricando tella e ladrillo coa súa numerosa prole.

 

Fotografía do voo americano do ano 1956 do lugar do Cancelo. O nº 1 corresponde á telleira de Machado; nº 2, telleira dos irmáns García Marta; nº 3, telleira de Anselmo; e nº 4, telleira dos de Marcelo (https://mapas.xunta.gal)

    Foi nesa mesma época cando Marcelo soubo, por un anuncio, que se vendía en Xaén unha máquina de fabricar ladrillo oco, que entre as xentes do sector da cerámica eran coñecidas como “churreras” por ter un proceso de fabricación semellante ao empregado para facer churros. Marcelo pensou que era unha boa oportunidade para incrementar a produtividade do seu negocio. Julia Esmorís Rodríguez recorda que “a churrera era moi cara e os cartos pedírallos prestados ao banco do Castro, que era unha casa bastante podente de aí do Castro na que nunca faltaba papel. Se non o tiñan no momento mandábanche ir aos dous días”. E así, cos cartos no peto alá foi Marcelo a Xaén comprar a devandita “churrera”, que, polo que recorda o baixomiñoto Pepe 'O Buraco', “era moi moderna para aqueles tempos porque tiña dúas bocas e podías traballar mellor e fabricar o doble. Metías barro por un lado e, cando se acababa nese lado, xa podías ir metendo polo outro. A que tiña Anselmo era dunha soa boca”.

    A familia Esmorís Rodríguez facía ladrillos a moreas coa “churrera” e mesmo pensaron na posibilidade de seguir modernizando a súa pequena industria con outros inventos como estaba facendo nese momento José Manuel Ferreira na súa telleira. O empresario portugués ía visitar con frecuencia o seu amigo Marcelo Esmorís e seica lle dicía:

- Marcelo, pon uns motores, ho! Cos fillos que tes ti, man de obra xa a tes!

    Pero Marcelo non quixo poñer máis modernidades na telleira, xa lle parecía dabondo a “churrera”, e seguiu traballando de xeito tradicional. Era un home de prestixio social, adquirido en gran medida polo feito de estar en Cuba e tamén na guerra de Marrocos. Nos duros anos da posguerra Marcelo, que tiña moito peso naquela sociedade, era o que se encargaba do racionamento en Cabovilaño, feito que seguramente axudaba a colocar ou vender a cerámica que se fabricaba na súa telleira. Ademais, no seu domicilio cargábanse acotío camións de patacas e fabas para os cuarteis da Coruña, cidade na que tamén vendían algún material, como así nolo recordou Pedro Esmorís. “Naqueles tempos na Coruña aínda se retellaba moito con tella. Había un señor que tiña un almacén de materiais de construción e todos os anos nos levaba un camión de tella”.

    Home de gran temperamento e moi forte fisicamente, o traballo duro da telleira era cousa de Marcelo. Cavaba no barreiro, pisaba o barro na pía… e tamén facía de oficial, sen chegar a ter nunca a man e a rapidez dos oficiais de Pontevedra que contratara anos antes. A súa muller Jesusa, traballadora como poucas, disque tendía na tella que daba gusto vela.

    A medida que cada un dos nove fillos ían tendo idade suficiente para botar unha man na telleira, non lles quedaba outra que traballar alí para contribuír á subsistencia da familia. Os máis novos realizaban as tarefas máis liviás e os maiores extraían a arxila do barreiro, amasaban o barro na pía ou traballaban con seus pais na “churrera” fabricando ladrillo oco. Julia, a única muller dos nove irmáns, era a que atendía a casa e a que coidaba dos irmáns máis pequenos para que súa nai Jesusa puidese ir á telleira. Nunha conversa mantida con ela no verán do 2023 recordaba que “ás veces ía axudar a virar o serrín que se utilizaba para cocer o material no forno. Había que viralo para que secara ben. Tamén axudaba cando se nublaba o tempo e empezaba a chover e había que recoller a tella tendida ou o ladrillo, aí si que teño botado unha man. Se cadra chovía e veña, todos a correr, todos a avisar os uns aos outros, como fora, que daquela non había teléfonos, e correndo para alí. Cantas veces se ten perdido a produción pola choiva… e claro, Marcelo botaba pestes! Eu era a única muller de todos os irmáns e a min tocábame facer o traballo da casa porque miña nai traballaba coma un home na telleira. Mamá prefería traballar nas leiras e na telleira que nas labores da casa e por iso eu, desde que tiña 4 ou 5 anos, tiven que facer as tarefas domésticas e encargábame de cociñar. A telleira estaba xusto detrás da casa e cando tiña o xantar listo saía por aí, pola horta, e berráballes:

- Vide comer!”.

 

Imaxe dos anos 70 da casa dos de Marcelo (Arquivo do Reino de Galicia)

    O tempo vai pasando e, lei de vida, algún dos paxariños foron abandonando o niño familiar, caso de Pepe, que casou de moi novo na Teixoeira (Cabovilaño) e xa non quixo saber nada da telleira dende que empezou a traballar no serradoiro do Regado, na de Pallas.

    Os que non abandonaron o niño continuaron traballando na telleira baixo o mando de seu pai Marcelo, xenio e figura, como así o recorda o seu fillo Pedro con certa retranca: “Papá dirixindo non había outro coma el. E sabía mandar de marabilla. O día que había festa dicíame:

- Pedro, queres ir á festa, non?

- Home claro! A todas, papá!

- Pois mira, cando fagades 3.000 tellas, marchades!

Me cago en… e facíamolas, eh… e ás seis da tarde xa estabamos camiño da festa”.

    Acabada a temporada de verán na telleira, os de Marcelo tiñan sempre unha pilastra de material feito que ían vendendo durante o inverno polas casas adiante e nas feiras da bisbarra. Volvendo a vista atrás, Pedro contounos que “naquela época vendíase o que quixeras. Ao acabar a Guerra, vendíanse ata cachos de ladrillo porque se construían moitas casas. Eu ía á feira de Meirama a mais á de Vista Alegre cunha tella e un ladrillo de mostra. Os albaneis xa me coñecían e, claro, convidábalos a un vaso para que che compraran. Á feira de Carballo pouco íamos. Non era necesario porque eramos coñecidos por meu pai. O seu nome era largo na comarca porque era un tipo que estaba metido en todo tipo de historias. Papá tamén vendía material en Cerceda e ocasionalmente ten ido ata a Agualada”.

    E así foron pasando os duros anos da posguerra. Durante os invernos traballaban as terras, atendían o gando, vendían algún cuxo, fabas, patacas... Todos ían sachar nas leiras; ou a dicir verdade, uns ían máis que outros porque o tío Marcelo, grande afeccionado á caza, era raro o día que non tivese algunha ocupación na Laracha, onde era concelleiro da corporación municipal. E nos veráns os Esmorís Rodríguez volvían facer tella, ladrillo macizo e ladrillo oco na ”churrera”. Marcelo fabricaba no banco, os fillos tendían e facían un pouco de todo e Jesusa tanto traballaba na cortadora da “churrera” como de carretilleira para levar os ladrillos feitos para secar nos regales, e mesmo tamén facía de oficial no banco, como así nolo contou súa filla Julia: “Mamá facía na tella que daba gusto vela, dáballe que facer aos que poñían a tella a secar. Era a número un”.

   Sobre o ano 1946 Pedro dille a seu pai que se quere poñer el á fronte da telleira, pagándolle unha retribución ao proxenitor polo arrendamento do terreo. Nesa altura Anselmo Álvarez, que lle compraba o barro a Marcelo malia as diferenzas existentes entrambos os dous, quería que Pedro traballase para el. “A min -recordaba Pedro- naquela época empezárame a picar moito o verme do barro e díxenlle a Anselmo que non, porque eu xa tiña na mente poñerme pola miña conta. E faleille desta idea a meu pai:

- Papá, quero levar eu a telleira.

- Pero Pedro, ti es un rapaz e es moi novo.

- Bueno, ti déixame, papá!

    E deixoume. O primeiro ano que collín eu a telleira traballei cun rapaz que era de aquí do Cancelo e que lle chamabamos 'O Coxo'. Era moi amigo meu. Pagáballe o que me ía parecendo. Este 'Coxo' era primo de Machado e era moi bo traballador. Empezamos aí os dous dándolle duro, que eu daquela facía no banco 3.500 ou 4.000 tellas e ao ano seguinte xa traballamos con cinco ou seis personas... e xa lle facíamos competencia a Anselmo”.

     Pedro era naquela hora o encargado, o que mandaba, e se había que botarlles un berro aos máis novos pois tamén se lles botaba. Ás veces nin era necesario berrar, un simple xesto abondaba. “O da telleira era un traballo bastante duro. Eramos unha pila deles na casa e había que estar a todo. Unha vez estabamos na festa de Vilaño, caeron dúas pingueiras e xa non tiña falta de berrarlles aos obreiros e a meus irmáns. Corríamos todos para a a telleira a recoller”.

    Con el á fronte, seu pai Marcelo pisaba pouco a telleira (excepto no tempo que Pedro realizou o servizo militar), ao contrario de súa nai Jesusa, que laboralmente estaba á altura dos experimentados telleiros do Baixo Miño. E por suposto tamén contaba coa axuda dos irmáns que aínda non abandonaran o niño familiar. Ademais, ocasionalmente, algúns rapaces da parroquia ían gañar unha peseta arando no serrín para que estivese ben seco antes de utilizalo no forno no que cocían dúas ou tres veces durante todo o verán. Pedro Esmorís díxonos que “primeiro cocíase con leña de toxo e despois pasouse ao serrín, que estaba tirando dous días para cocer. Nós tiñamos un forno grande que levaba 40.000 pezas e outro máis pequeno con capacidade para 25.000. No grande botabas dous días e unha noite cocendo. O material íase recollendo cando estaba seco e logo almacenábase. Cando tiñamos material dabondo encañabamos e despois… lume! O forno había que tapalo por riba”.

 

Pedro Esmorís Rodríguez na época na que realizou o servizo militar. Na parte superior da imaxe vemos a seus pais Marcelo e Jesusa (Cortesía da familia)

    As cousas íanlle ben a Pedro, e ata houbo un momento no que estivo a piques de acometer unha innovación poñendo dous motores na telleira como tiña Ferreira na súa. “Menos mal que non o fixen porque ao pouco veu Epifanio e daquela iso sería a ruína”. Pedro estivo á fronte da telleira ata 1954, ano no que emigrou a Venezuela. “Cando marchei, Virxe do Carme, deixei tella e ladrillo aí para facer non sei cantas casas. Ese material quedoulle a papá e despois el foino vendendo”.

    Precisamente, na época na que Pedro marchou a Venezuela foi cando pisou A Laracha por vez primeira un dos grandes protagonistas do libro "As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño", o rosalés Pepe 'O Buraco', que nos contou que “non cheguei a ver a Pedro no Cancelo porque el marchou no 54 e eu estiven alí no 55 e no 56. Recordo que o que facía de oficial na telleira deles era o señor Marcelo, que era algo lento facendo na tella, e quen lle tendía era un dos fillos. A súa muller, a señora Jesusa, era quen lle cortaba o ladrillo na churrera. Pepe Machado tamén traballou con eles cando eu estaba alí, non recordo se no 55 ou no 56”.

    Pouco despois Marcelino Esmorís Rodríguez 'Maíno', asociouse con Pepe Machado durante un verán, posiblemente en 1957, sendo esta a última ocasión na que se fabricou nesta telleira. O lugar non ía tardar en ser escenario de grandes partidos de fútbol do Cabovilaño, que precisamente xogou durante algún tempo no chamado Campo da Telleira cun once integrado por algúns rapaces que primeiro foran telleiros e agora soñaban con seren futbolistas.

 

Equipo do Cabovilaño a finais dos anos 50 no Campo da Telleira. Segundo diversos testemuños, as instalacións que se ven ao fondo corresponden á telleira dos de Marcelo (Cortesía de Manolo López)

    O Campo da Telleira, a antiga telleira dos de Marcelo, tamén foi o lugar no que se celebraron as festas parroquiais ata mediados dos anos 70, ata que se empezaron a facer detrás do Estanco, nos terreos da antiga telleira de Machado.

    O terreo dos de Marcelo foi quedando a campo. Nalgunhas zonas da leira, nos buratos dos barreiros feitos durante décadas, as ras puxeron durante as noites de verán a banda sonora a varias xeracións de veciños do lugar, entre eles Marcelino Esmorís Rey, neto e afillado do tío Marcelo, que moito nos axudou na procura de información sobre o pasado da súa familia e que aínda se acorda “dos buratos que había de cando fora a telleira de meu avó e que tivemos que tapar nós”.

   Na actualidade na casa dos de Marcelo aínda queda algunha ferramenta daqueles tempos de fabricación de cerámica e abofé que manteñen ben vivos os recordos da telleira e da lendaria “churrera”. Josefa Rey Añón, viúva dun dos fillos de Marcelo e Jesusa, de Paco Esmorís Rodríguez, recordaba que “a churrera botou moitos anos na casa e acabou na chatarra. Miña sogra Jesusa dicía sempre que criaran aos fillos a conta da telleira. O barro de aquí do Cancelo seica era moi bo, eso dicíamo a min o meu home Paco, que na telleira traballaba como tendedor. Na casa aínda se conservan tellas feitas por eles na súa telleira e un molde para fabricalas”.

 

Gradilla que se utilizou durante moitos anos na telleira dos de Marcelo e que conserva no seu domicilio Marcelino Esmorís Rey

 A TELLEIRA DE ANSELMO ÁLVAREZ (O CANCELO, CABOVILAÑO)

    Hai máis de cincuenta anos que Anselmo Álvarez Vicente abandonou A Laracha, mais despois de tanto tempo o seu recordo segue estando moi presente neste municipio, especialmente en Cabovilaño, parroquia na que traballou e residiu durante aproximadamente dúas décadas.

 

Anselmo Álvarez -á esquerda- e seu irmán Manuel na telleira do Cancelo (Cortesía de Elena Cividanes)

    Anselmo, nacido en 1906, era o fillo maior de Generoso Álvarez e Florinda Vicente Portela, matrimonio que residía no lugar da Proba (Salcidos, A Guarda) e que, á parte do noso protagonista, tamén serían pais de Ramón, Rogelio, Manuel, Flora e Sara.

    Generoso, telleiro de profesión, estivera certo tempo no Brasil exercendo o seu oficio nos estados de São Paulo e Paraná. Segundo o testemuño do seu neto José Manuel, viña cada dous anos á terra para ver a familia e nunha destas continuas idas e voltas ao país suramericano, levou canda el a Anselmo e a Ramón, os dous fillos máis vellos. Á volta definitiva do Brasil, Generoso empeza a traballar na Laracha, onde moi probablemente estivera anos antes, e explota a telleira da Matosa, en Coiro, na que seguirían traballando os seus fillos unha vez que el se xubilou.

    Anselmo casa nesa época con Elena Lomba Portela, unha moza de Salcidos uns anos máis nova ca el e que era sobriña neta dos fundadores de Cerámica Lomba, máis coñecida pola Cerámica das Cachadas. Pouco despois, en 1935, nace Sara, a única filla do matrimonio á que deciden poñerlle o nome da irmá máis nova de Anselmo¹. A cativa vén ao mundo en tempos difíciles nos que a sombra da guerra toca os seus primeiros tambores, tempos nos que ía morrer Rogelio, que logo de sufrir unha grave enfermidade en Melilla finou no seu domicilio da Guarda.

   Nos primeiros anos da posguerra, tras botar unha temporada na Matosa como buxa, Anselmo abandona Coiro e fai sociedade con Marcelino Esmorís no Cancelo, lugar onde o seu novo socio é propietario dunha telleira. Certas discrepancias entre os dous levan ao noso protagonista a romper esa sociedade, establecéndose acto seguido nun terreo dos de Marta de Sande situado xusto ao carón da telleira do seu antigo socio Marcelino Esmorís.

    O terreo dos de Marta probablemente fora o mesmo no que traballara nos anos trinta José Freire Caamaño e posteriormente, nos primeiros anos corenta, José Varela Iglesias, mais é unha sospeita que non podemos aseverar e, polo tanto, ímonos centrar soamente na época na que Anselmo Álvarez Vicente estivo alí,sempre arrendado, á fronte da súa telleira².

    Así pois, rota a sociedade co tío Marcelo, o guardés establécese pola súa conta na segunda metade da década dos corenta e pouco a pouco vai edificando alí as dependencias necesarias para a telleira, cortes para os animais e unha casiña na que comía e durmía co resto da súa cuadrilla, que durante os primeiros anos era xente do Baixo Miño. Algúns dos operarios que traballaron con el nesta primeira época no Cancelo foron seus irmáns Ramón, compañeiro de batallas no Brasil, e Manuel, que era dez anos máis novo que Anselmo. José Manuel Álvarez Martínez, fillo de Manuel, contounos que “á parte de meu pai, na telleira que tiña meu tío no Cancelo tamén traballou un que era de aquí do Castro que se chamaba Juanito da Campá ou Campanas e un tal Adriano 'o Casano', que era irmán de Fernando o chofer. Adriano era oficial”.

    As cousas íanlle ben a Anselmo, que vendía o que lle daba a gana por toda a bisbarra. O único problema era a familia. A súa muller Elena e Sara, a filla do matrimonio, quedaban na Guarda durante os cinco meses da temporada que el botaba na Laracha. Pasaba moito tempo sen velas e para remediar esta situación decidiu traelas para O Cancelo. Nesa época súa irmá Flora, casada co industrial portugués José Manuel Ferreira, tamén se establecera definitivamente co seu home e cos seus fillos no lugar da Barreira.

 

Foto tomada na telleira de Anselmo. Arriba, de esquerda a dereita: Maruja -unha muller da Laracha-, Sara -filla de Anselmo- e o propio Anselmo. Abaixo, na mesma orde: unha señora da Laracha, Elena Lomba Portela -muller de Anselmo- e a señora Florinda, nai de anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

   No seu novo domicilio, Sara, que estudara Corte e Confección, íase converter nunha modista de altura, como así o recorda unha das súas grandes amigas da Laracha, Julia Esmorís Rodríguez, 'Julia de Marcelo': “Eu con Sara, que era máis nova ca min, seguín mantendo relación todos estes anos. Ela era modista, pero modista de alta costura. O meu fillo máis vello, José Manuel, que ten agora 63 anos, levábao para alí, para a casa deles, cando tiñamos que ir traballar á leira a esfollar ou a apañar nas patacas. Sara e súa nai Elena querían ao neno con locura”.

   Malia vivir na Laracha, Anselmo ía cada ano ao Baixo Miño contratar a súa cuadrilla de operarios. Un deles, José Álvarez Alonso, Pepe 'O Buraco', nacido en 1942 na Buraca, no lugar de Fornelos (parroquia e concello do Rosal) traballou con el en 1955 e en 1956, nunha época na que os cabaqueiros xa facían os desprazamento dun xeito ben diferente a como o facían os seus devanceiros. Pepe recorda que “cando fun ao Cancelo por primeira vez facíamos a viaxe en tren desde Vigo ata a Estación de San Cristóbal na Coruña e despois, desde alí collíamos o trolebús Coruña-Carballo, que creo que se inaugurara en 1950, e xa íamos ata A Laracha”.

  Aínda que en toda a bisbarra era coñecida como a telleira de Anselmo, o certo é que o buxa guardés puxéralle á súa pequena industria o nome da terra que o vira nacer: Cerámica La Guardia. Nunha ocasión ata compuxera unha copla moi ben artellada sobre o seu negocio, que utilizou como propaganda na revista das festas do San Xoán de Carballo do 55 ou do 56. A copla dicía así:

Para vinos el Ribeiro,

de Carballo el mejor pan,

para tejas y ladrillos

los de “La Guardia” en San Román.

 

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

     Aquela promoción publicitaria moito dera que falar e mesmo teñen botado algunhas risas con ela no salón do Regado, o lugar no que paraban os domingos os telleiros que traballaban na de Anselmo. No 55 o oficial era Jesús Rodríguez Alonso, que era do Rosal. De tendedor estaba José Coello que era do lugar do Castro (Salcidos, A Guarda), mais por mor duns ataques epilépticos volveu para o Baixo Miño antes de rematar a temporada, ocupando o seu sitio de tendedor Pepe 'O Buraco', que ata aquel momento era o rapaz da cuadrilla, o que facía os recados e o que facía un pouco de todo. Domingo Rodríguez Lomba traballaba como carretilleiro e como pieiro, mais na metade da tempada abandonou a telleira e volveu para Pontevedra. Ao ano seguinte, en 1956, os únicos cabaqueiros baixomiñotos que traballaron na de Anselmo foron o oficial Jesús Rodríguez Alonso e Pepe 'O Buraco', que nesta temporada xa viñera axustado como tendedor. O resto da cuadrilla era da Laracha e entre eles estaba Floro Morales (o irmán de Machado) e Manuel Regueira Morgade, un mozo de Estramil coñecido polo alcume de 'Colón'. Anos antes tamén traballara algo Manolo, o fillo do ferrador do Regado, un rapaz ao que lle tiñan moita estima na telleira e que, segundo nos contaron diversas fontes, co andar do tempo rexentaría un restaurante en Marbella.

 

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

    E por suposto estaba Elena, a muller de Anselmo, que traballaba como un cuadrilleiro máis botando unha man de xeito habitual en diversas tarefas. Á parte de atender a casa e de facer o xantar para toda a cuadrilla, que non era pouco traballo, tamén estaba na “churrera” cortando co arame e sacando o ladrillo para a carretilla, axudaba a encañar, embrazaba a tella cando estaba seca e logo recollíaa en brazadas de a dez levándoa para o pendello que había ao carón do forno. Ou mesmo axudaba a cargar os camións de Ricardo Cambón (pai dos propietarios da canteira do Quinto Pino de Pastoriza) ou de Olegario ou Manolo, fillos da señora Lola e do señor Gómez do Estanco, que eran os tres transportistas que máis traballaban coa telleira levando material a Cerceda, a Carballo ou a onde lle cadrase. A Elena, e a todas as mulleres que traballaron naquel mundo de homes, é de xustiza recoñecerlles os camiños que abriron entre a espesura na loita pola igualdade. 

 

Anselmo coa súa familia e con algúns operarios cargando material no camión (Cortesía de Elena Cividanes)

    Botando a vista atrás ata aquela segunda metade dos anos cincuenta, Pepe 'O Buraco' describiunos con detalle como era a telleira de Anselmo: “A casiña blanca que se ve nas fotos era onde vivía o matrimonio e a súa filla Sara e, xusto ao carón, había outro local para os operarios da cuadrilla. Estaba todo moi ben organizado e tamén había un pozo, un hórreo e un pombal. Para situar esa casiña, ti entras pola pista que hai ao lado do Estanco cara o Polígono e colles o primeiro desvío á esquerda. Pois xusto aí, de frente, estaba a telleira e a 70 ou 80 metros estaba a casa. Na parte de arriba había unha nave pequena, que cando chovía poñíamos a tella aí, e logo estaba a eira no medio e o forno á esquerda. A telleira estaba cara a unhas brañas e no fondo había un regato, dende o camiño que vai á esquerda que sae da gasolineira. Anselmo tiña un forno cadrado e tiña outro redondo, pero ese non funcionaba nunca. Non sei se eses fornos os construíu el ou se xa estaban alí antes de que arrendara o terreo. O forno no que se cocía estaba á esquerda, porque entre a telleira de Anselmo e a telleira de Marcelo había un camiño de servidume por alí abaixo, que creo que ese camiño agora xa non existe”.

 

Casa e dependencias da telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

    Rematada a temporada de verán, ao igual que fan as andoriñas, os operarios do Baixo Miño volvían para as súas casas. Durante os invernos, Anselmo ía vendendo o sobrante de material que vendía directamente nas feiras ou que depositaba nas tendas e ultramarinos da bisbarra, nesas tabernas ou baiucas de antes nas que tanto podías xogar unha partida, tomar unha cunca de viño, comprar unhas zapatillas, un pouco azucre ou mesmo unhas tellas ou uns ladrillos que Anselmo, e os outros telleiros da Laracha, ía repoñendo a medida que os taberneiros esgotaban o material.

    A Sara non lle faltaba traballo durante o inverno e o verán confeccionando roupa e mesmo dando clases de moda alí no seu domicilio, onde non foron poucas as mozas da contorna que aprenderon a coser con ela. E Elena, durante os longos invernos atendía a casa e un negocio que tamén lles daba un peso a ganar: a venda de ovos.

    A partir da segunda metade dos cincuenta os operarios de Anselmo xa eran na súa maioría da Laracha. Alí traballaron algúns dos irmáns Morales Cotelo e xente de Cabovilaño e da zona de Estramil. Con todo, seguían vindo algúns rapaces do Baixo Miño, caso de Rafael Dorado Senra, nacido no Rosal en 1945 e que traballou na telleira de Anselmo cando tiña 15 anos, é dicir en 1959 ou en 1960. “Na época na que eu estiven alí, á parte do señor Anselmo, tamén traballou un tendedor do Rosal que se chamaba Benjamín Flores e un rapaz da Laracha que non me acordo do seu nome. A señora Elena daquela xa pouco traballaba na telleira. Tiña moitas galiñas e víñanlle buscar os ovos. No tempo que estiven na Laracha case pasei máis tempo traballando no galiñeiro que na telleira”.

 

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

   Sempre que podían Anselmo, Elena e Sara ían á Barreira visitar a tía Florinda, que a pobre quedara cega nos últimos anos da súa vida. A nai de Anselmo vivía alí no domicilio da súa filla Flora e do seu xenro, o industrial José Manuel Ferreira. A tía Florinda ía morrer precisamente na Laracha e está enterrada no panteón que a familia Ferreira Álvarez ten no cemiterio parroquial de Santa María de Torás.

    Tras máis de dez anos vivindo coa súa familia no Cancelo, sobre a segunda metade da década dos sesenta (ou se cadra un pouco antes), Anselmo e os seus abandonaron o terreo dos de Marta nun abrir e pechar de ollos. A casa e as dependencias que el construíra alí non tardaron en derrubarse e, pouco a pouco, o lugar foi quedando a campo, resultando difícil de entender para as persoas que descoñecen o pasado deste lugar que alí houbera vida e movemento durante tanto tempo tempo.

   Julia Esmorís Rodríguez recorda que “ao deixar O Cancelo estiveron un tempo vivindo na Laracha e despois xa marcharon para Pontevedra”. Seu irmán Pedro Esmorís Rodríguez, veciño e competencia do noso protagonista nos 40 e nos 50, opina que “Anselmo marchou de aquí porque estaba moi apretado, tiña moi pouco sitio. Pensa que de aí para alá, onde están as árbores, era de meu avó tamén e el, claro, estaba encerrado nese curriño. O forno tíñano onde está a caseta, a casiña esa que hai no medio. O forno del tiña a espalda para a nosa finca e a entrada era para o lado de alá, que era onde lle quedaba a telleira. Ao marchar Anselmo, o alpendre que tiña ao carón do forno caeu e despois eso quedou abandonado e xa non se traballou máis. Anselmo naquela hora, se papá lle alquilara un cacho de terreo, penso que non marchaba. A finca deles xa non tiña barro porque xa estaba toda minada”.

 

Panorámica actual do lugar onde estaba a telleira de Anselmo

    Despois da súa longa etapa na Laracha, Anselmo e a súa familia volven para A Guarda para coidar a súa sogra María, que non tardou en falecer. Ao pouco apareceulle un choio no sector no que levaba toda a vida para traballar como encargado nunha fábrica de cerámica en Numancia de la Sagra, municipio da provincia de Toledo. Alí Anselmo fixo novas amizades e mesmo foi, segundo nos contou a súa neta Elena, padriño dun cativo da vila. Nesa fábrica³ ía traballar ata que se xubilou. O noso homenaxeado pasou os últimos anos da súa vida na Guarda recordando os tempos vividos no Brasil, en Toledo e por suposto na Laracha, municipio que sempre estivo presente na súa mente ata o último dos seus días. Anselmo faleceu en 1993 aos 87 anos de idade. O seu espíritu estará moi presente no acto de presentación do libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño” que o Concello da Laracha organiza mañán, sábado 28 de setembro, nas inmediacións do lugar onde este telleiro do Baixo Miño tiña a súa telleira.

 

________________

1 Sara, a irmá máis nova de Anselmo, andando no tempo emigrou ao Brasil e xa nunca máis regresaría á súa terra de nacemento.

2 Tamén temos informacións que indican que entre finais dos anos 20 e principios dos anos 30, Manuel Oliveira e Juan Martínez Caamaño estiveron á fronte dalgunha telleira en Cabovilaño. Mais os documentos consultados non concretan o lugar exacto no que estaban esas “fábricas de ladrillo y teja”.

3 Esa fábrica tivo, tristemente, moita repercusión mediática na década dos 90 (cando xa levaba anos abandonada) por ser o lugar no que apareceu o cadáver de Anabel Segura, secuestrada uns días antes do seu asasinato.

 

 

AS TELLEIRAS DE DANIEL FUENTES 'O XASTRE'

   No marabilloso texto da autoría de José de la Santísima Trinidad que podedes ler neste espazo (na parte dedicada á telleira de Jesús Ríos: http://cronicas-da-laracha.blogspot.com/p/telleiras-da-laracha.html) e tamén no libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño”, o autor nomea en varias ocasións a Generosa Mañana, “unha señora que ía todos os días a Caión e traía de toda clase de peixe”, ao seu marido Antón Fontes e tamén a algúns fillos deste matrimonio, entre eles a Delmiro, que marchara para o exército e que deixara na casa un acordeón co que tocaban os telleiros de Pontevedra na do Ferrador, a Aurora, que estaba casada na Esquipa, e a Aurelia, unha moza que lle cosera o único pantalón que tiña aquel rapaz do Rosal de dezaseis anos chamado José de la Santísima Trinidad, rapaz que en 1939 traballara nunha das telleiras da Barreira.

    Mais, á parte deses tres fillos que se citan no texto, Antón e Generosa tamén eran pais¹ de José, que lle chamaban ‘O Albardeiro’, de Cándido, que casou en Caión, e de Daniel, de quen falamos máis polo miúdo deseguido.

   Daniel Fuentes Mañana naceu en 1912 na Esquipa, lugar no que residían os pais dende o día que casaron. Cando o noso protagonista tiña catro ou cinco anos a familia cambiou de domicilio, establecéndose nunha nova casa que construíran na Barreira, xusto na esquina entre a estrada que vén de Paiosaco e a que vai á Laracha por Estramil. Daniel ía pasar alí boa parte da súa infancia e da xuventude botando unha man nos traballos da casa e observando, durante as temporadas de verán, como fabricaban tella e ladrillo os telleiros do Baixo Miño.

   Era un rapaz feble e moi delicado que sufría, xa dende moi cativo, unha bronquite crónica. Pasaba moito tempo enfermo e, por riba, tiña unha pequena discapacidade nun dos seus brazos. Con todo, aprendera o oficio de xastre co seu padriño de Padronelo (Cabovilaño), o ‘Xastre de Padronelo’, con quen botou varios anos pateando polas corredoiras da época para gañar un pesiño coa máquina de coser.

    Con pouco máis de vinte anos, Daniel Fuentes, que naquela altura era coñecido polo alcume do 'Xastre', casa con Consuelo Regueira Mallo, unha moza de Estramil coa que tivo seis fillos: Antonio, Manolo, Tomás, Edelmiro, José María e Cándido Fuentes Regueira. O matrimonio e a súa numerosa prole viven na Barreira, nunha casa que estaba pegada xusto ao carón da dos pais de Daniel. Ou a dicir verdade, case se pode afirmar que era unha soa vivenda, xa que as dúas estaban comunicadas polo piso de arriba.

   Con tantas bocas que alimentar, a maltreita economía doméstica vai tirando cos cartos que o cabeza de familia ingresaba como xastre e, tamén, coas catro pesetas que facía no muíño no que traballaba arrendado en Pedra Aguda, que aínda se mantén en pé na zona do Rapadoiro (Noicela, Carballo).

   Daniel 'O Xastre' ía quedar viúvo con trinta e poucos anos. Con seis fillos ao seu cargo, a súa vida íase converter nun verdadeiro tormento naqueles duros anos da posguerra. Tras a perda da súa muller Consuelo véuselle o mundo enriba, si, mais non quedaba outra, había que tirar cara a diante e buscar o pan para os rapaces como fose. Malia que contaba coa axuda dos pais, os cartos que facía coa máquina de coser e coas moendas en Pedra Aguda non chegaban a nada.

- Teño que buscar outro traballo!, dixo.

    Despois de media vida sendo testemuña de como os telleiros do Baixo Miño fabricaban cerámica na Barreira, pensou na posibilidade de montar a súa propia telleira, empezando ao poucos con esta actividade nuns terreos que había na zona da Braña, en Estramil, que eran dun tal Liñares. E así foi criando os rapaces, aos que ía preparando para os difíciles camiños da vida. Naquela hora os fillos dos pobres coma era Daniel, servían nas casas dos labradores pero el nunca deixou que os seus nenos fosen servir. Sempre foi estrito con eles e dicíalles que tiñan que aprender un oficio. E aprendérono, aprenderon o de telleiro.

Panorámica actual do lugar da Braña de Estramil no que Daniel Fuentes "O Xastre" montou a súa primeira telleira

    Polo que nos contou o seu neto Antonio Fuentes Varela, “meu avó Daniel mandaba aos fillos as piñas no inverno e no verán trouxo a uns de Pontevedra para ensinarlle o oficio de telleiro aos rapaces. Eu non sei como contactou cos da Guarda, se cadra foi por mediación de Ferreira ou de Anselmo porque se levaba moi ben con eles e seguramente foron estes os que lle mandaron ou recomendaron un oficial de aló. Meu avó montara unha telleira nunhas fincas da Braña de Estramil, pero eu xa non a acordo. Eu nacín en 1950 e cando tiña catro ou cinco anos mandábanme para alí coas ovellas e o que si recordo é a charca da que se sacaba o barro, que non era moi grande e aínda botou ben anos aberta. Non che podo dicir en que ano empezou a traballar nesa telleira pero o que si sei, polo que teñen contado na casa, é que aí pasaba algo co barro. Parece ser que era un barro moi forte, moi compacto, e que escachaba ao cocer e, por iso, había que mesturalo con outro máis floxo e máis plástico. Tamén sei que nesta telleira traballaron os fillos, porque así llo teño oído a meu pai e a seus irmáns, e foi aí, na Braña de Estramil, onde empezaron no oficio, seguramente con algún oficial e algún tendedor de Pontevedra”.

    Antonio e Manolo, os fillos maiores de Daniel, cando tiveron idade suficiente ían a Asturias traballar por temporada nunha mina de Avilés. Foi precisamente nesa época cando Manolo gañou o alcume de 'Asturias'. Home garboso de corpo atlético, parecía un verdadeiro modelo coas camisas que traía de Avilés. Como ían e viñan cada certo tempo, se lles cadraba de estar aquí no verán non lles quedaba outra que dobrar o lombo para fabricar cerámica con seu pai e seus irmáns. Co andar dos anos Antonio sería propietario de dúas telleiras das que ofrecemos cumprida información no libro "As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño", e Manolo ía alugar durante unha temporada a de Patiño, telleira da que tamén falamos no devandito libro. 

  Mais continuemos falando de Daniel Fuentes, quen, tras certo tempo fabricando na Braña de Estramil cun barro moi difícil de traballar, ía montar unha nova telleira na Barreira, xusto ao carón do seu domicilio.

Imaxe dos anos 50 na que vemos aos Fuentes diante do seu domicilio e da telleira (Cortesía de Cándido Fuentes Regueira)

    O ladrillo do forno da telleira da Braña aproveitouse para facer o forno novo da telleira da Barreira, que estaba na parte de atrás da casa. Era un forno túnel para cocer continuo que tiña uns 20 metros de longo. O inconveniente desta nova telleira era que alí non tiñan barro. Íano buscar á zona dos Marcos, á marxe esquerda do camiño que conduce a Riotorto e Mirón, onde a pouco que cavases xa saía a terra de cor laranxa. Segundo nos contou Antonio Fuentes, con Daniel traballou nalgún momento un oficial de Pontevedra de nome Gervasio: “Eu na casa teño oído falar deste home, que non sei se sería o primeiro oficial que trouxo meu avó para ensinarlle o oficio aos fillos. Seica era moi comedor. Naqueles tempos compraban touciño de fóra, un touciño branco, branco coma o queixo que sabía a Deus. A min os de Pontevedra téñenmo dado a probar algunha vez. O caso é que os telleiros de aló viñan ao mantido e meu avó dicía:

- Deixade comer touciño a Gervasio a ver se o aburre!

Pero o home non o aburría e, pasado un tempo, dicía:

- Non lle deades tanto touciño a Gervasio que despois avíciase a el!

Non sei exactamente en que época, pero este Gervasio foi o oficial de meu avó durante algunha temporada. Incluso anos despois meus tíos bromeaban na casa e dicíanlle a meu pai:

- Non lle botes tanto touciño ao rapaz que che vai pasar como ao tío Gervasio e despois avíciase a el”.

Daniel Fuentes e os seus fillos na telleira que tiñan na Barreira (Cortesía de Cándido Fuentes Regueira)

    Xusto en fronte onde estaba a nova telleira do 'Xastre', na actualidade hai unha marquesiña na marxe dereita da vía que conduce á Laracha por Estramil. No pasado, esta zona da que estamos a falar era un terreo baldío que pertencía aos Láncara. Praza no verán, convertida en non poucas ocasións nunha gran poeira por culpa do vento que alí se levantaba con frecuencia e verdadeiro lameiro no inverno, ese era o punto no que os carros deixaban o toxo e as serraduras para cocer no forno e no que estacionaban os que transportaban o material que se fabricaba na telleira. Algúns viñan da parte de Baldaio, como así nolo recordou o veciño da Imende (Noicela, Carballo) Gervasio 'O Castaño': “Cando era neno ía con meu pai a Estramil a buscar tella no carro das vacas. Eu era rapaz e quen andaba co carro era o finado de meu pai. Os de aquí de Baldaio ían a Estramil. Había dúas ou tres telleiras e unha era a do 'Xastre'”. Antonio Barca, veciño tamén da Imende, recordaba que “aquí en Baldaio cando se necesitaba tella ou ladrillo íase a Estramil”.

Panorámica actual do lugar da Barreira. A zona do prado de herba era onde estacionaban os carros que deixaban toxo e ían buscar material. A casa branca que fai esquina e a máis  pequena que está pegada, e que vemos diante da marquesiña, era onde os Fuentes Regueira tiñan o seu domicilio e a telleira familiar

    Co oficio aprendido, houbo un tempo no que os fillos de Daniel xa non precisaron da axuda dos artesáns de Pontevedra e fóronse convertendo en operarios de primeiro nivel que producían principalmente ladrillo coa “churrera” que comprara seu pai. Como os maiores ían e viñan de Asturias, os que máis tempo pasaban na telleira eran Tomás, Delmiro, Regueira (que en realidade era José María pero todo o mundo lle chamaba Regueira) e Cándido.

   Daqueles tempos tamén nos falou Sara Caamaño Velo, viúva de Manolo Fuentes: “Os irmáns eran todos moi traballadores e moi finos traballando. Na telleira de meu sogro Daniel eu vin facer tellas ao meu home Manolo, a Tomás, a Regueira. Facían tellas coma gorras, pero moi moi rápido. A Cándido recórdoo amasando no barro. Era coma un xato, coma un cuxo, que tiña aquel xeito de arrancar o barro que parecía que se adentraba no inferno no fondo daquela poza do barreiro”².

Fotografía tomada na telleira de Daniel "O Xastre". De esquerda a dereita, José María, Daniel "O Xastre", Cándido, Edelmiro e Antonio (Cortesía de Cándido Fuentes Regueira)

   As cousas ían bastante ben e a fabricación, sen alcanzar nunca o peso das outras telleiras do lugar, daba para ir vivindo. Mesmo houbo un tempo no que Daniel pensou que había que modernizar as instalacións. O seu neto Antonio Fuentes Varela, que tivo a cortesía de realizar con nós un percorrido polos lugares no que estaban todas as telleiras da Barreira e de Estramil, recordaba que “quixo contratar a corrente eléctrica para industrializarse como os da telleira dos de Sada, onde xa estaba meu pai, e a de Ferreira. Pero o presuposto non lle deu para pagar o enganche da luz. Entón que fixo Daniel? Pois comproulle o motor dun barco ao seu amigo Ramón 'do Batallón', que tiña barcos en Caión. Nesa época había trinta e tres barcos neste porto. Comprou o motor para a 'churrera', pero habíao que quentar cun soplete deses pequeniños para que funcionara. A máquina xa facía os ladrillos con barro máis duro. Non era coma a que tiña Ferreira. Era máis pequena, pero bueno, xa tiña unha produción boa. O caso é que ese motor tiña avarías todos os días. Funcionaba moi ben mentres traballaba, pero sufría desarranxos cada pouco tempo e por iso acabaron comprando un motor novo, un Fita de gasolina que o foron buscar a Carballo”.

   Os fillos van facendo as súas vidas. Antonio xa había tempo que se establecera pola súa conta no sector; Manolo casou e marchou para Asturias; Tomás traballaba con Antonio... Mais a Daniel aínda lle quedaban paxariños no niño e con eles, con Edelmiro, José María e Cándido, continuou traballando na telleira xunto con algún rapaz da zona que contrataba ocasionalmente, entre eles o seu sobriño Cholo.

De esquerda a dereita, Tomás, Cholo Fuentes -curmán dos Fuentes Regueira- e José María posando na telleira da familia (Cortesía de Cándido Fuentes Regueira)

   Así aguantaron ata que a Edelmiro lle tocou facer o servizo militar e ao pouco, sobre o ano 1963, foi cando deixou de funcionar a telleira do Xastre. Tras o cese da actividade, Fuentes foi tirando cun par de vacas, cos traballos do campo que lle daban un peso a gañar e co choio de cocedor que conseguiu na de Ferreira certo tempo despois de pechar a súa pequena industria.

   O noso homenaxeado ía casar no ano 1967 en segundas nupcias con Josefa Castro, matrimonio do que naceron dous fillos, Valentín e Amparo Fuentes Castro. Natural de Santa Comba e tamén viúva (casara en Freón, parroquia de Monteagudo, Arteixo), Josefa era unha das numerosas mulleres que traballaban naqueles anos 60 en Cerámica La Perfección, a fábrica de José Manuel Ferreira na que tamén gañaba o pan 'O Xastre', quen, malia pasar media vida coas mans no barro, íase xubilar pola agraria. Daniel Fuentes Mañana faleceu no verán de 1995 aos 83 anos de idade.

Daniel Fuentes Mañana "O Xastre" o día do casamento da súa filla Amparo (Cortesía de Amparo Fuentes Castro)

   Por se é do voso interese, da telleira de Daniel Fuentes “O Xastre” (e das outras do municipio) falaremos in situ no roteiro “As telleiras da Laracha” que realizaremos co Concello da Laracha este sábado, 14 de xuño:

_______________

1 Os fillos de Antón e Generosa foron, por orde cronolóxica: José, Cándido, Edelmiro, Daniel, Aurora e Aurelia.

2 Cando casaron Manolo e Sara marcharon para Asturias onde el, como xa fixera de solteiro, traballou durante anos nunha mina. Ao vir de Asturias compráronlles un terreo aos irmáns Alonso que estaba xusto en fronte do seu domicilio. Nese terreo era onde os irmáns Fuentes Regueira extraían o barro nos tempos que fabricaron tella e ladrillo con seu pai.