A TELLEIRA DE ANSELMO
Hai máis de cincuenta anos que Anselmo Álvarez Vicente abandonou A Laracha, mais despois de tanto tempo o seu recordo segue estando moi presente neste municipio, especialmente en Cabovilaño, parroquia na que traballou e residiu durante aproximadamente dúas décadas.
 |
| Anselmo Álvarez -á esquerda- e seu irmán Manuel na telleira do Cancelo (Cortesía de Elena Cividanes) |
Anselmo, nacido en 1906, era o fillo maior de Generoso Álvarez e Florinda Vicente Portela, matrimonio que residía no lugar da Proba (Salcidos, A Guarda) e que, á parte do noso protagonista, tamén serían pais de Ramón, Rogelio, Manuel, Flora e Sara.
Generoso, telleiro de profesión, estivera certo tempo no Brasil exercendo o seu oficio nos estados de São Paulo e Paraná. Segundo o testemuño do seu neto José Manuel, viña cada dous anos á terra para ver a familia e nunha destas continuas idas e voltas ao país suramericano, levou canda el a Anselmo e a Ramón, os dous fillos máis vellos. Á volta definitiva do Brasil, Generoso empeza a traballar na Laracha, onde moi probablemente estivera anos antes, e explota a telleira da Matosa, en Coiro, na que seguirían traballando os seus fillos unha vez que el se xubilou.
Anselmo casa nesa época con Elena Lomba Portela, unha moza de Salcidos uns anos máis nova ca el e que era sobriña neta dos fundadores de Cerámica Lomba, máis coñecida pola Cerámica das Cachadas. Pouco despois, en 1935, nace Sara, a única filla do matrimonio á que deciden poñerlle o nome da irmá máis nova de Anselmo1. A cativa vén ao mundo en tempos difíciles nos que a sombra da guerra toca os seus primeiros tambores, tempos nos que ía morrer Rogelio, que logo de sufrir unha grave enfermidade en Melilla finou no seu domicilio da Guarda.
Nos primeiros anos da posguerra, tras botar unha temporada na Matosa como buxa, Anselmo abandona Coiro e fai sociedade con Marcelino Esmorís no Cancelo, lugar onde o seu novo socio é propietario dunha telleira. Certas discrepancias entre os dous levan ao noso protagonista a romper esa sociedade, establecéndose acto seguido nun terreo dos de Marta de Sande situado xusto ao carón da telleira do seu antigo socio Marcelino Esmorís.
O terreo dos de Marta probablemente fora o mesmo no que traballara nos anos trinta José Freire Caamaño e posteriormente, nos primeiros anos corenta, José Varela Iglesias, mais é unha sospeita que non podemos aseverar e, polo tanto, ímonos centrar soamente na época na que Anselmo Álvarez Vicente estivo alí,sempre arrendado, á fronte da súa telleira2.
Así pois, rota a sociedade co tío Marcelo, o guardés establécese pola súa conta na segunda metade da década dos corenta e pouco a pouco vai edificando alí as dependencias necesarias para a telleira, cortes para os animais e unha casiña na que comía e durmía co resto da súa cuadrilla, que durante os primeiros anos era xente do Baixo Miño. Algúns dos operarios que traballaron con el nesta primeira época no Cancelo foron seus irmáns Ramón, compañeiro de batallas no Brasil, e Manuel, que era dez anos máis novo que Anselmo. José Manuel Álvarez Martínez, fillo de Manuel, contounos que “á parte de meu pai, na telleira que tiña meu tío no Cancelo tamén traballou un que era de aquí do Castro que se chamaba Juanito da Campá ou Campanas e un tal Adriano 'o Casano', que era irmán de Fernando o chofer. Adriano era oficial”.
As cousas íanlle ben a Anselmo, que vendía o que lle daba a gana por toda a bisbarra. O único problema era a familia. A súa muller Elena e Sara, a filla do matrimonio, quedaban na Guarda durante os cinco meses da temporada que el botaba na Laracha. Pasaba moito tempo sen velas e para remediar esta situación decidiu traelas para O Cancelo. Nesa época súa irmá Flora, casada co industrial portugués José Manuel Ferreira, tamén se establecera definitivamente co seu home e cos seus fillos no lugar da Barreira.
 |
| Foto tomada na telleira de Anselmo. Arriba, de esquerda a dereita: Maruja -unha muller da Laracha-, Sara -filla de Anselmo- e o propio Anselmo. Abaixo, na mesma orde: unha señora da Laracha, Elena Lomba Portela -muller de Anselmo- e a señora Florinda, nai de anselmo (Cortesía de Elena Cividanes) |
No seu novo domicilio, Sara, que estudara Corte e Confección, íase converter nunha modista de altura, como así o recorda unha das súas grandes amigas da Laracha, Julia Esmorís Rodríguez, 'Julia de Marcelo': “Eu con Sara, que era máis nova ca min, seguín mantendo relación todos estes anos. Ela era modista, pero modista de alta costura. O meu fillo máis vello, José Manuel, que ten agora 63 anos, levábao para alí, para a casa deles, cando tiñamos que ir traballar á leira a esfollar ou a apañar nas patacas. Sara e súa nai Elena querían ao neno con locura”.
Malia vivir na Laracha, Anselmo ía cada ano ao Baixo Miño contratar a súa cuadrilla de operarios. Un deles, José Álvarez Alonso, Pepe 'O Buraco', nacido en 1942 na Buraca, no lugar de Fornelos (parroquia e concello do Rosal) traballou con el en 1955 e en 1956, nunha época na que os cabaqueiros xa facían os desprazamento dun xeito ben diferente a como o facían os seus devanceiros. Pepe recorda que “cando fun ao Cancelo por primeira vez facíamos a viaxe en tren desde Vigo ata a Estación de San Cristóbal na Coruña e despois, desde alí collíamos o trolebús Coruña-Carballo, que creo que se inaugurara en 1950, e xa íamos ata A Laracha”.
Aínda que en toda a bisbarra era coñecida como a telleira de Anselmo, o certo é que o buxa guardés puxéralle á súa pequena industria o nome da terra que o vira nacer: Cerámica La Guardia. Nunha ocasión ata compuxera unha copla moi ben artellada sobre o seu negocio, que utilizou como propaganda na revista das festas do San Xoán de Carballo do 55 ou do 56. A copla dicía así:
Para vinos el Ribeiro,
de Carballo el mejor pan,
para tejas y ladrillos
los de “La Guardia” en San Román.
 |
| Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes) |
Aquela promoción publicitaria moito dera que falar e mesmo teñen botado algunhas risas con ela no salón do Regado, o lugar no que paraban os domingos os telleiros que traballaban na de Anselmo. No 55 o oficial era Jesús Rodríguez Alonso, que era do Rosal. De tendedor estaba José Coello que era do lugar do Castro (Salcidos, A Guarda), mais por mor duns ataques epilépticos volveu para o Baixo Miño antes de rematar a temporada, ocupando o seu sitio de tendedor Pepe 'O Buraco', que ata aquel momento era o rapaz da cuadrilla, o que facía os recados e o que facía un pouco de todo. Domingo Rodríguez Lomba traballaba como carretilleiro e como pieiro, mais na metade da tempada abandonou a telleira e volveu para Pontevedra. Ao ano seguinte, en 1956, os únicos cabaqueiros baixomiñotos que traballaron na de Anselmo foron o oficial Jesús Rodríguez Alonso e Pepe 'O Buraco', que nesta temporada xa viñera axustado como tendedor. O resto da cuadrilla era da Laracha e entre eles estaba Floro Morales (o irmán de Machado) e Manuel Regueira Morgade, un mozo de Estramil coñecido polo alcume de 'Colón'. Anos antes tamén traballara algo Manolo, o fillo do ferrador do Regado, un rapaz ao que lle tiñan moita estima na telleira e que, segundo nos contaron diversas fontes, co andar do tempo rexentaría un restaurante en Marbella.
 |
| Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes) |
E por suposto estaba Elena, a muller de Anselmo, que traballaba como un cuadrilleiro máis botando unha man de xeito habitual en diversas tarefas. Á parte de atender a casa e de facer o xantar para toda a cuadrilla, que non era pouco traballo, tamén estaba na “churrera” cortando co arame e sacando o ladrillo para a carretilla, axudaba a encañar, embrazaba a tella cando estaba seca e logo recollíaa en brazadas de a dez levándoa para o pendello que había ao carón do forno. Ou mesmo axudaba a cargar os camións de Ricardo Cambón (pai dos propietarios da canteira do Quinto Pino de Pastoriza) ou de Olegario ou Manolo, fillos da señora Lola e do señor Gómez do Estanco, que eran os tres transportistas que máis traballaban coa telleira levando material a Cerceda, a Carballo ou a onde lle cadrase. A Elena, e a todas as mulleres que traballaron naquel mundo de homes, é de xustiza recoñecerlles os camiños que abriron entre a espesura na loita pola igualdade.
 |
| Anselmo coa súa familia e con algúns operarios cargando material no camión (Cortesía de Elena Cividanes) |
Botando a vista atrás ata aquela segunda metade dos anos cincuenta, Pepe 'O Buraco' describiunos con detalle como era a telleira de Anselmo: “A casiña blanca que se ve nas fotos era onde vivía o matrimonio e a súa filla Sara e, xusto ao carón, había outro local para os operarios da cuadrilla. Estaba todo moi ben organizado e tamén había un pozo, un hórreo e un pombal. Para situar esa casiña, ti entras pola pista que hai ao lado do Estanco cara o Polígono e colles o primeiro desvío á esquerda. Pois xusto aí, de frente, estaba a telleira e a 70 ou 80 metros estaba a casa. Na parte de arriba había unha nave pequena, que cando chovía poñíamos a tella aí, e logo estaba a eira no medio e o forno á esquerda. A telleira estaba cara a unhas brañas e no fondo había un regato, dende o camiño que vai á esquerda que sae da gasolineira. Anselmo tiña un forno cadrado e tiña outro redondo, pero ese non funcionaba nunca. Non sei se eses fornos os construíu el ou se xa estaban alí antes de que arrendara o terreo. O forno no que se cocía estaba á esquerda, porque entre a telleira de Anselmo e a telleira de Marcelo había un camiño de servidume por alí abaixo, que creo que ese camiño agora xa non existe”.
 |
| Casa e dependencias da telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes) |
Rematada a temporada de verán, ao igual que fan as andoriñas, os operarios do Baixo Miño volvían para as súas casas. Durante os invernos, Anselmo ía vendendo o sobrante de material que vendía directamente nas feiras ou que depositaba nas tendas e ultramarinos da bisbarra, nesas tabernas ou baiucas de antes nas que tanto podías xogar unha partida, tomar unha cunca de viño, comprar unhas zapatillas, un pouco azucre ou mesmo unhas tellas ou uns ladrillos que Anselmo, e os outros telleiros da Laracha, ía repoñendo a medida que os taberneiros esgotaban o material.
A Sara non lle faltaba traballo durante o inverno e o verán confeccionando roupa e mesmo dando clases de moda alí no seu domicilio, onde non foron poucas as mozas da contorna que aprenderon a coser con ela. E Elena, durante os longos invernos atendía a casa e un negocio que tamén lles daba un peso a ganar: a venda de ovos.
A partir da segunda metade dos cincuenta os operarios de Anselmo xa eran na súa maioría da Laracha. Alí traballaron algúns dos irmáns Morales Cotelo e xente de Cabovilaño e da zona de Estramil. Con todo, seguían vindo algúns rapaces do Baixo Miño, caso de Rafael Dorado Senra, nacido no Rosal en 1945 e que traballou na telleira de Anselmo cando tiña 15 anos, é dicir en 1959 ou en 1960. “Na época na que eu estiven alí, á parte do señor Anselmo, tamén traballou un tendedor do Rosal que se chamaba Benjamín Flores e un rapaz da Laracha que non me acordo do seu nome. A señora Elena daquela xa pouco traballaba na telleira. Tiña moitas galiñas e víñanlle buscar os ovos. No tempo que estiven na Laracha case pasei máis tempo traballando no galiñeiro que na telleira”.
.jpg) |
| Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes) |
Sempre que podían Anselmo, Elena e Sara ían á Barreira visitar a tía Florinda, que a pobre quedara cega nos últimos anos da súa vida. A nai de Anselmo vivía alí no domicilio da súa filla Flora e do seu xenro, o industrial José Manuel Ferreira. A tía Florinda ía morrer precisamente na Laracha e está enterrada no panteón que a familia Ferreira Álvarez ten no cemiterio parroquial de Santa María de Torás.
Tras máis de dez anos vivindo coa súa familia no Cancelo, sobre a segunda metade da década dos sesenta (ou se cadra un pouco antes), Anselmo e os seus abandonaron o terreo dos de Marta nun abrir e pechar de ollos. A casa e as dependencias que el construíra alí non tardaron en derrubarse e, pouco a pouco, o lugar foi quedando a campo, resultando difícil de entender para as persoas que descoñecen o pasado deste lugar que alí houbera vida e movemento durante tanto tempo tempo.
Julia Esmorís Rodríguez recorda que “ao deixar O Cancelo estiveron un tempo vivindo na Laracha e despois xa marcharon para Pontevedra”. Seu irmán Pedro Esmorís Rodríguez, veciño e competencia do noso protagonista nos 40 e nos 50, opina que “Anselmo marchou de aquí porque estaba moi apretado, tiña moi pouco sitio. Pensa que de aí para alá, onde están as árbores, era de meu avó tamén e el, claro, estaba encerrado nese curriño. O forno tíñano onde está a caseta, a casiña esa que hai no medio. O forno del tiña a espalda para a nosa finca e a entrada era para o lado de alá, que era onde lle quedaba a telleira. Ao marchar Anselmo, o alpendre que tiña ao carón do forno caeu e despois eso quedou abandonado e xa non se traballou máis. Anselmo naquela hora, se papá lle alquilara un cacho de terreo, penso que non marchaba. A finca deles xa non tiña barro porque xa estaba toda minada”.
 |
| Panorámica actual do lugar onde estaba a telleira de Anselmo |
Despois da súa longa etapa na Laracha, Anselmo e a súa familia volven para A Guarda para coidar a súa sogra María, que non tardou en falecer. Ao pouco apareceulle un choio no sector no que levaba toda a vida para traballar como encargado nunha fábrica de cerámica en Numancia de la Sagra, municipio da provincia de Toledo. Alí Anselmo fixo novas amizades e mesmo foi, segundo nos contou a súa neta Elena, padriño dun cativo da vila. Nesa fábrica3 ía traballar ata que se xubilou. O noso homenaxeado pasou os últimos anos da súa vida na Guarda recordando os tempos vividos no Brasil, en Toledo e por suposto na Laracha, municipio que sempre estivo presente na súa mente ata o último dos seus días. Anselmo faleceu en 1993 aos 87 anos de idade. O seu espíritu estará moi presente no acto de presentación do libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño” que o Concello da Laracha organiza mañán, sábado 28 de setembro, nas inmediacións do lugar onde este telleiro do Baixo Miño tiña a súa telleira.
________________
1 Sara, a irmá máis nova de Anselmo, andando no tempo emigrou ao Brasil e xa nunca máis regresaría á súa terra de nacemento.
2 Tamén temos informacións que indican que entre finais dos anos 20 e principios dos anos 30, Manuel Oliveira e Juan Martínez Caamaño estiveron á fronte dalgunha telleira en Cabovilaño. Mais os documentos consultados non concretan o lugar exacto no que estaban esas “fábricas de ladrillo y teja”.
3 Esa fábrica tivo, tristemente, moita repercusión mediática na década dos 90 (cando xa levaba anos abandonada) por ser o lugar no que apareceu o cadáver de Anabel Segura, secuestrada uns días antes do seu asasinato.
A TELLEIRA DE ANTONIO FUENTES REGUEIRA 'CACHAFEIRO'
Hai uns días deixounos Antonio Fuentes Varela, 'Cachafeiro', un dos grandes protagonistas do libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño” ao que lle queremos dedicar as Crónicas da Laracha desta semana.
Durante o traballo de campo deste proxecto, Antonio contounos a historia de boa parte das telleiras da Barreira e de Estramil, nas que, nalgúns casos, traballara dende moi cativo, e mesmo fixemos con el un percorrido in situ polos lugares onde antano estaban estas pequenas industrias nesta zona do municipio. Ademais, o noso protagonista atendeunos coa maior das amabilidades no seu domicilio e nas ducias de chamadas telefónicas realizadas para resolver as dúbidas dun servidor. Un bo anaco do libro é teu, Antonio! Que a terra che sexa leve, amigo!
 |
| Antonio
Fuentes Varela diante da casa da Barreira na que naceu en 1950. Detrás
del podemos ver ladrillo macizo fabricado na telleira de seu pai Antonio
Fuentes Regueira 'Cachafeiro' |
Deseguido, como homenaxe á súa memoria, publicamos a historia da telleira de seu pai, Antonio Fuentes Regueira, con quen o noso homenaxeado traballou durante os primeiros anos da súa vida, un texto que tamén tedes ao voso dispor no libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño”.
A TELLEIRA DE ANTONIO FUENTES REGUEIRA 'CACHAFEIRO'
Antonio Fuentes Regueira nace en 1933 na Esquipa. Era o primoxénito de Daniel Fuentes Mañana 'O Xastre' e de Consuelo Regueira Mallo, matrimonio do que ían nacer cinco fillos máis: Manolo, Tomás, Edelmiro, José María e Cándido. A familia íase trasladar á Barreira, lugar onde seu pai Daniel montou unha telleira logo dunha curta experiencia na Braña de Estramil, na que 'O Xastre' comezara no sector da cerámica ao pouco de enviuvar.
Antonio e seus irmáns ían aprender o oficio de telleiro cun oficial do Baixo Miño contratado por seu pai. De adolescente marcha a Asturias a traballar nunha mina de Avilés, mais, entre idas e voltas, continuaría durante algún tempo botando unha man na telleira do seu proxenitor. Nesa época tamén formou parte da cuadrilla dalgún dos telleiros de Pontevedra que fabricaban na Laracha naqueles tempos, entre eles Manuel Álvarez e Tino Sobrino, que fixeran sociedade alugando a telleira de Patiño durante dúas ou tres temporadas.
 |
| Antonio Fuentes Regueira traballando na telleira de Patiño para os baixomiñotos Manuel Álvarez e Tino Sobrino (Cortesía de José Manuel Álvarez Martínez) |
Antonio
Fuentes Regueira
casa na década dos anos 50
con María Varela Lista,
unha moza da Barreira
coa que tería sete fillos: Manuel, Samuel, Raúl, Josefa, José
Ramón, Juan José e Santiago. María xa tivera un fillo antes de
casar, o noso homenaxeado Antonio, un cativo do que se fixo o cargo o seu
home e que foi o que nos
narrou moitas das historias que contamos no libro "As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño".
Sobre o ano 1957 Fuentes Regueira monta a súa propia telleira na Barreira, nuns terreos que herdara a súa muller María. Estaba xusto en fronte da taberna dos Cuatro Vientos e moi cerca da que tiña seu pai Daniel. Andando no tempo, esta pequena industria ía ser coñecida como 'a de Cachafeiro', que era como os veciños da contorna alcumaban a Antonio. A dicir verdade, uns chamábanlle Antonio 'do Xastre' e outros Antonio 'Cachafeiro', alcume que pouco lle gustaba.
Dos primeiros tempos desta telleira o seu fillastro Antonio recordaba que “eu empecei a carreira de telleiro con meu pai en 1959, con nove anos. Ao principio non tiñamos forno e íase cocer a de meu avó Daniel. Despois xa construímos nós o noso, que o fixeramos meu pai, seu irmán Tomás, outro amigo que se chamaba ‘Colombias’ e eu. Faciamos os ladrillos, tendíanse e despois, cando estaban ben secos, íamos levantando as paredes con eles e con algo de barro. Os ladrillos que había dende a parte de abaixo ata a metade do forno si que tiñan que estar cocidos, porque aí é onde se cocía a gran temperatura o material fabricado. Na parte baixa do forno había unhas arcadas, que era onde se tizaba e que ían cunhas trampas postas cuns ladrillos encuñados como se fora un arco. Por riba levaba unha criba, toda de ladrillos macizos que se poñían de canto cunha pequena separación para que poidera subir o lume. Despois, enriba deso poñíase o material que, cando se terminaba de cocer, daba un baixón co que se sabía que xa estaba cocido. O forno non tiña cheminea. Unha vez que estaba o material dentro, había que ír á parte superior e tapalo todo con ladrillo macizo e despois botábase unha capa de barro, coma un recebo, para que non perdera o calor. Cando estaba cocido, había que deixar pasar dous ou tres días para que enfriara e despois quitábase, desencañábase, que era como se lle chamaba a esta operación. Nun lateral, o forno tiña un porteiro, que tamén se cerraba con ladrillo e barro igual que arriba cando tiña o material dentro para cocer. Nós o que máis facíamos era tella. Recordo que houbera un ano no que fabricamos 100.000 tellas. A esta telleira viñan moitos labradores da volta a buscar tella. Incluso teñen vido dende Coristanco. Tamén recordo que había un carreteiro, o tío Domingos de Soandres, que creo que facía algo de almacenista para a zona. Se a tella custaba unha peseta, imaxino que lle darían unha pequena comisión porque tamén facía o transporte e xa viña cos bois e co seu carriño articulado, que lle chamaban a zorra”.
Á parte da boa produción de tella, na do 'Cachafeiro' tamén se fabricaban ladrillos macizos, moldeados no mesmo banco no que se elaboraba a tella, ladrillo balaústre para os hórreos, ladrillo curvo para os fornos de pan e ladrillo oco de 4 e de 5, que se facían na “churrera” que comprara Antonio.
Para intentar vender o seu produto Fuentes ía, como todos os fabricantes da Laracha, á feira da Adina (no Mesón do Vento), á de Paiosaco, á de Vista Alegre, á de Carballo... Desprazábase en moto e levaba unha rasilla e unha tella envolta no papel que usaban nas tendas para envolver. Nas feiras sempre cerraba algún acordo que se selaba cun apertón de mans e cunha cunca de viño nunha taberna.
 |
| Retrato de María Varela e Antonio Fuentes (Cortesía da súa familia) |
Nesa época, nos últimos anos 50 e primeiros 60, empezouse a mover moito a construción na Coruña. Na do 'Cachafeiro' non desaproveitaron a oportunidade, como así nolo recordou Antonio fillo: “Eu sendo neno vendín moito moito ladrillo en Monte Alto. Ía á Coruña no trolebús, levaba un bocadillo e pateaba polas rúas parando onde vía unha obra e así foi como fixen algún cliente”.
As cousas íanlle ben a Antonio Fuentes no sector da cerámica, tan ben que no ano 1960 decidiu comprar a telleira 'dos de Sada', da que tamén damos conta nun dos capítulos do libro. O custe da operación fora por 150.000 pesetas da época. Ao comprar esta telleira, 'Cachafeiro' alugoulle a outra, a situada diante da taberna dos Cuatro Vientos a Manuel Álvarez Vicente, o irmán de Anselmo e cuñado de Ferreira, que botou alí tres ou catro temporadas. Durante este tempo Manuel tivo de empregado ao tamén baixomiñoto Eladio Sobrino Iglesias, a quen os veciños da Barreira e de Estramil alcumaban 'Noi' ou 'Noro'.
Na telleira de arriba, que sempre foi coñecida como 'dos de Sada', Antonio estivo uns cinco anos, ata que chegou un momento no que competir coas industrias de Epifanio Campo e de José Manuel Ferreira se converteu nun verdadeiro martirio. As débedas cos acredores empezaban a medrar ao tempo que a actividade e a economía da súa empresa languidecía por momentos. Ante esta situación, sobre o ano 1965, Fuentes Regueira vendeulles as instalacións aos Alonso, uns irmáns de Carballo que tiñan un almacén de materiais de construción na capital de Bergantiños.
 |
| Fotografía
do voo americano do ano 1956 do lugar da Barreira. O número 1
corresponde á telleira 'dos de Sada'; 2, telleira de Ferreira; 3,
telleira de Patiño; 4, telleira de Daniel 'O Xastre' e 5, telleira de Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro' (https://mapas.xunta.gal) |
Ao abandonar o mundo da cerámica, Antonio Fuentes Regueira traballou dende 1966 ata 1968 nunha mina de carbón de Matarrosa del Sil, no municipio leonés de Toreno, na comarca do Bierzo. Posteriormente emigra a Zúric, onde xa levaba algún tempo o seu fillastro Antonio traballando de palista. No país helvético 'Cachafeiro' consegue un contrato de peón nunha empresa de construción que abandona ao pouco para empregarse na mesma na que estaba o seu fillo Antonio.
Ao tempo que os seus Antonios facían un peso en Suíza, María Varela abre O Coitelo, unha taberna que estaba en Estramil na mesma casa na que residía a familia. O Coitelo era desas tabernas de antes na que tanto podías tomar un chanqueiro como comprar un saco de penso ou de sal.
Antonio fillo, coñecido tamén como 'Cachafeiro', retorna de Suíza para facer o servizo militar e, nos días de permiso, bótalle unha man no reparto a Aurelia, unha tía de seu pai que se dedicaba á venda ambulante de peixe. Ata aquel momento Aurelia fixera o reparto na súa besta, mais agora facíano nunha furgoneta, na Citroën AK 400 que o rapaz comprara cos cartos da emigración.
 |
| Imaxe
tomada nos anos 60-70 en Estramil na que vemos a Antonio Fuentes
Varela, fillo de Antonio Fuentes Regueira, con súa tía Aurelia (Cortesía
de Josito Fuentes) |
Ao pouco de rematar a mili Antonio empeza a traballar en Excavaciones Cancela, empresa na que curiosamente derrubou algún edificio que tiña no tellado, as voltas que dá a vida, tellas feitas por el. “Eu teño un dedo que meu pai quería cortarmo (risas). As miñas tellas coñecíanse ben por este dedo. A tella facíase no banco do oficial cun molde, a gradilla, e a medida que se ían facendo o tendedor levaba cada peza no formal, que era unha ferramenta que lle daba a forma curva a tella. E claro, cando se pousaban na eira, había que pasarlle as mans para sacala do formal, e aí era onde eu deixaba a marca con ese dedo que me quería cortar meu pai. Cando traballaba con Cancela nunha ocasión tivemos que ir a Arteixo a tirar o vello cine que comprara Rozas, o da panadería da Groufa, que ía construír alí un edificio. Na parte de atrás había uns alpendres e un día, desfacendo o cine, caeu unha tella enteira. Baixei da escavadora, collín a peza nas mans e despois de examinala ben díxenlle a Cancela:
- Esa tella é da que facía 'Cachafeiro', Cancela!
- Pois pode ser, porque vese que foi feita a man.
- Esta tella fíxena eu, aí está a marca do meu dedo!
Antonio pai bota en Zúric ata 1973. Ao vir, logo dun tempo axudando na taberna e tras o oportuno apoio da súa muller María, que era unha gran negocianta, monta unha pequena granxa de cochos para vender nas feiras. Pechábase o círculo. Décadas antes ía ás feiras vender tellas e ladrillos e agora ía vender porcos. Clientes nunca lle faltaron nos dous ramos. Naqueles días, seguindo a tradición familiar de súa avoa Generosa e de súa tía Aurelia, tamén gaña a vida como vendedor ambulante de peixe. Non esquezamos que Generosa era aquela “señora que ía todos os días a Caión e traía de toda clase de peixe”, da que nos fala José de la Santísima Trinidad no seu libro dos telleiros e que xa publicamos neste espazo.
 |
| María Varela e Antonio Fuentes nun xantar celebrado nos anos 90 (Cortesía da súa familia) |
Andando no tempo Antonio e a súa muller María ían montar unha peixería en Cerceda, negocio no que traballou ata a súa xubilación. O antigo telleiro faleceu en abril de 2007 aos 74 anos de idade.
Despois de tantos anos, o espírito de 'Cachafeiro' segue estando moi vivo en Estramil e na Barreira, onde aínda quedan casas nas que se pode ver material fabricado nas súas telleiras. Na primeira que montara, a que estaba situada en fronte da taberna dos Cuatro Vientos, teñen o seu domicilio Raúl (fillo de Antonio e María) e a súa muller Blandina, que nos dixo que aínda se acordaba “de ver por aquí os moldes dos ladrillos na chabola na que durmían o tío Manuel e o 'Noi'. A chabola estaba onde temos o alpendre e despois esto cubriuse de silvas. Nós marchamos para Suíza e logo reencheuse todo, que o terreo estaba máis baixo que a carretera, e fixemos a casa”.
 |
| Panorámica
actual da Barreira e de Estramil. En primeiro plano, a casa de Raúl
Fuentes Varela e Blandina Sánchez Esmorís, que foi o lugar onde montou a
súa primeira telleira Antonio Fuentes Regueira |
Grazas á viaxe no tempo que realizamos con Antonio Fuentes Varela, sabemos que o forno da telleira de 'Cachafeiro' estaba na parte de atrás da casa de Raúl e Blandina, onde tamén os carros deixaban o toxo para cocer o material. A vivenda seica tivo os seus problemas coas cimentacións á hora de atopar a consistencia do terreo firme pola cantidade de barro que alí había. No que hoxe é a eira da entrada, na parte dereita podíamos ver o malacate co cabalo dando voltas para amasar o barro e, na parte da esquerda, era onde se estendía a tella e o ladrillo macizo.
 |
| Muro
dun terreo da Barreira, situado nas proximidades da fonte e do
lavadoiro da Margarida, construído con ladrillo oco fabricado na
telleira de Antonio Fuentes Regueira 'Cachafeiro' |
Na casa de Raúl e Blandina, Antonio recordaba con emoción algúns dos momentos alí vividos: “A min aínda me tocou vivir o proceso antigo. Facíase o barro nun bidón de 200 litros, que non era fácil de conseguir, que aínda non viñera a refinería para A Coruña, e o cabalo amasaba co malacate arredor do bidón. Aquí dous homes facían 3.000 tellas ao día. Ao mellor na eira había 7.000 ou 8.000 tellas e tense dado o caso de vir unha tormenta e desfacer a produción de toda a semana ao que lle había que sumar unha semana a maiores para limpar a eira. Pensa que a eira tiña que estar moi moi lisa, porque senón a tella deformábase. As tormentas ocasionaban moitos estragos nas telleiras. Os operarios de Pontevedra eran moi listos. No chabolo onde durmía o xefe, enriba da cama del, separaba as tellas e se caían dúas gotas xa avisaban os uns aos outros”.
D.E.P., Antonio!
A TELLEIRA DAS RAÑEIRAS DE JOSÉ MANUEL FERREIRA
As
Rañeiras é un dos núcleos de poboación que conforman a parroquia
de Lestón. Pasamos por este
lugar cando transitamos co
noso vehículo pola estrada AC-552, ou mesmo cando imos ao Igrexario
a algún acto relixioso que se oficia na igrexa de San Martiño. Nos
40, cando se ideou a construción dun aeroporto na Laracha, pouco
faltou para que as leiras da aldea, as da Agra de Lestón, as da zona
dos Mondelos e doutros moitos terreos
das parroquias de Torás e Lestón quedasen
debaixo do cemento das hipotéticas pistas de aterraxe, unha obra que
finalmente se ía executar en Alvedro (Culleredo).
 |
| Panorámica actual do terreo onde estaba a telleira das Rañeiras (Xabier Maceiras) |
Naquela época o lugar de xuntanza nas Rañeiras era a taberna de Tuset, que rexentaban Eladio e Carmiña ao carón da estrada de Carballo, xusto na entrada do camiño que vai á igrexa de Lestón. A súa filla Mela, nena nos 50-60, escoitou alí algunha das historias que tivo a ben transmitirnos e que, nalgún caso, xa publicamos nestas Crónicas da Laracha. Mela Tuset tamén foi das primeiras persoas que nos falou da existencia dunha telleira nas Rañeiras, que estaba nuns terreos que hai á marxe dereita da AC-552 en dirección á Laracha, xusto despois da gasolineira de Paiosaco: “Nesa telleira disque traballou Ferreira pero iso tivo que ser moito antes de 1955, que foi o ano no que nacín. Eu non cheguei a vela funcionar, pero o que si recordo son os furados de onde sacaban o barro, que ás veces os rapaces íamos xogar alí. Algún destes buratos tiña pedra darredor, que se cadra, vai ti a saber, era onde cocían a tella. O terreo onde estaba a telleira chámase A Braña1, A Braña das Rañeiras, e era dos de Lamalonga de Coiro, que eran tres ou catro irmáns que tiñan moitas propiedades por media Laracha”.
 |
| Carmiña de Sinda, Maruja do Rei e Obdulia de Morales en 1954 diante da taberna das Rañeiras (Foto do libro Paiosaco en imaxes: dos Corenta aos Setenta) |
 |
| Mela Tuset de nena, diante da taberna que rexentaban nas Rañeiras seus pais Eladio e Carmiña (Cortesía de Mela Tuset) |
Outra das persoas que nos falou da telleira das Rañeiras foi José María Montes, que naceu neste lugar en 1945: “Alí traballou Ferreira; eu aínda acordo os buratos dos barreiros e o chamizo no que vivían os telleiros, que tiña as paredes feitas con terróns. Tamén recordo o forno. Era un tanto alargado, como duns catro metros de largo e un metro e medio de alto. Polo centro e pola parte de arriba tiña como unha boca ou unha especie de cheminea para o lume. Tamén tiña unha entrada, que era por donde debían meter as tellas que anteriormente secaran ao sol. Cando tiñan o material dentro do forno para cocer tapiaban a entrada con terróns. Meu pai, José Montes Bértoa, era barbeiro e traballou un verán alí con Ferreira. Penso que foi no 39 ou no 40. Cando contaba os contos desa época, papá recordaba a calor que pasara na telleira, e dicía que lle caía a pel coma os lagartos cando cocían a tella no forno”.
Pois efectivamente, tal e como nos contou Mela Tuset e José María Montes, nas Rañeiras estivo durante algún tempo José Manuel Ferreira Penedo, industrial de orixe portuguesa que empezara de moi noviño a traballar nas telleiras da Laracha.
José Manuel viñera ao mundo en 1908 na freguesía de Martim, no municipio de Barcelos (distrito de Braga). Era fillo da señora Rosa Ferreira, que tivera de solteira dous rapaces, a Antonio e ao propio José Manuel. A señora Rosa ía casar posteriormente con Manuel Rodríguez, nacendo deste matrimonio Virginia Rodríguez Ferreira en 1920. Como as dificultades para subsistir en Martim eran moi grandes, Antonio, que era tres anos maior que José Manuel, abandonou o fogar sendo un mociño. Dirixiuse ao norte, atravesou o Miño, e atopou traballo coma criado en San Miguel de Tabagón (O Rosal), na casa de Antonio Pallares. Pasan os meses e mesmo algún ano. A señora Rosa non recibe noticia ningunha do seu fillo maior en todo este tempo. A vida da angustiada nai convértese nun verdadeiro suplicio.
- Ai meu Deus, o que será do meu filho? Onde você está, Antônio?
Ante o sufrimento e preocupación da proxenitora, que non tardou en enviuvar, José Manuel decide cruzar tamén o Miño coa idea de localizar a seu irmán Antonio. Tería que pasar un ano para que un día se encontrasen de xeito casual na feira de San Gregorio de Pías, no Rosal. O certo é que non estaban moi lonxe o un do outro. José Manuel traballaba en Novás (O Rosal) na casa de Antonio Lomba, onde coidaba unha meniña deste señor que case non podía andar, e seu irmán maior seguía gañando o pan coma criado duns labradores de Tabagón.
Pasado certo tempo, José Manuel volve a Portugal coa intención de traer a súa nai e a súa irmá a Galicia, mais, ao chegar a Martim coñece de que marcharan ao Porto a servir na casa dunha familia podente. A comunicación daqueles tempos era a que era e, en moitas ocasións, provocaba situacións coma esta. José Manuel emprende camiño cara ao Porto onde, á fin, localiza as dúas mulleres e intenta convencer a súa nai de que fosen vivir con el ao Baixo Miño. Dentro da escaseza daqueles tempos, a señora Rosa tiña unha situación privilexiada na cidade do Douro. Os señores tratábana ben e alí podíalle ofrecer un futuro a Virginia. Ao principio parecía remisa coa idea de abandonar Porto, mais finalmente, pensando que podía vivir cerca dos tres fillos e ver de novo a Antonio, accede á petición de José Manuel e establecen o seu domicilio na Guarda, nunha modesta casa do lugar de Pintán, na parroquia de Salcidos. A vida sería moi inxusta con ela. Poucos anos despois de establecerse na Guarda, unha fatalidade do destino quixo que a pobre señora Rosa morrese en 1933, aos 47 anos de idade, a causa dun traumatismo cranial, tras caer nas rochas da praia da Area Grande cando apañaba argazo con outras mulleres para o estraren despois polas leiras.
 |
| Mulleres recollendo argazo na Guarda a principios do século pasado (Cortesía de Antonio Fontenla) |
Precisamente, do lugar de Pintán tamén era José María Sobrino, buxa que se desprazaba cada verán á Laracha a traballar de alugueiro na telleira que os de Patiño tiñan no lugar da Barreira. José Manuel Ferreira ía formar parte da cuadrilla de Sobrino durante algunha temporada, e sería con el cando pisou A Laracha por primeira vez. Non imaxinaba, nin por asomo, o que lle depararía o futuro neste municipio.
Naqueles primeiros anos da aprendizaxe do oficio, Ferreira tamén traballou algún tempo con Antonio 'da Cresta', buxa portugués da Guarda que tiña telleira en Nigrán. Segundo o seu sobriño José Manuel Álvarez, posteriormente retornou á Laracha, onde formou parte da cuadrilla de José María Fernández, veciño tamén de Pintán que fabricaba tella e ladrillo na Barreira. Polo que nos contou a súa nora Carmiña Peniza, seica nunha ocasión, unha vez rematada a temporada de verán na de José María (non sabemos se era na época na que estivo con Sobrino ou con Fernández), José Manuel Ferreira non regresou cos seus compañeiros ao Baixo Miño e pasou o inverno aquí traballando de criado dos Puga no Pazo de Anzobre, onde o recordo de Picadillo, falecido en 1918, aínda estaba moi presente.
 |
| Imaxe antiga do Pazo de Anzobre, lugar no que traballou José Manuel Ferreira na súa xuventude |
Anos máis tarde o noso protagonista empeza a traballar con Generoso Álvarez, buxa do lugar da Proba (Salcidos, A Guarda) que durante a década dos vinte ou nos primeiros trinta explotou a telleira da Matosa, en Coiro. Antes de arrendala, Generoso estivera varios anos indo e vindo do Brasil, onde fabricou cerámica con Anselmo e Ramón, os dous fillos máis vellos. A frecha de Cupido debeu atravesar tellas e ladrillos macizos, e se cadra algunha maldición, xa que José Manuel Ferreira acabouse convertendo en xenro do tío Generoso, logo de casar coa súa filla Flora Álvarez Vicente en marzo de 1937. José Manuel tiña naquel momento 28 anos e Flora 23.
Despois de botar unha temporada con seus cuñados na Matosa, Ferreira decide establecerse pola súa conta. Sobre o ano 1939, ou se cadra algo antes, fai sociedade con Ricardo 'da Pousa', un veciño do Rosal co que chega á Laracha para probar fortuna nunha telleira das Rañeiras que descoñecemos se xa existía previamente ou se foron eles quen a empezaron a explotar. Grazas ao rosaleiro Pepe 'O Buraco', colaborador infatigable dun servidor, sabemos que Jesús e Manuel Rodríguez Gabino, irmáns da zona de Couselo (parroquia e concello do Rosal) que eran coñecidos polo alcume 'os do Pino', tamén estiveron nas Rañeiras formando parte da cuadrilla dos dous socios. “Manuel2 era un dos mellores oficiais do Baixo Miño”, díxonos Pepe.
 |
| Imaxe
tomada nas Rañeiras nos anos 60 na que vemos a Eladio Tuset, Arsilia e
Bautista de Centulle. Obsérvese Paiosaco ao fondo e, detrás deles, a
zona na que tivera a telleira José Manuel Ferreira (Cortesía de Mela
Tuset) |
Mais a diverxencia de criterios sobre o xeito de xestionar a telleira ía romper a sociedade antes de que acabase a temporada. Ricardo 'da Pousa', que era o socio capitalista, regresou ao Rosal tras recibir o diñeiro investido nas Rañeiras. Ferreira puidera liquidar a contía que lle correspondía a Ricardo grazas á axuda dunha benfeitora da Laracha que lle prestou as 3.000 pesetas que necesitaba, que naqueles tempos eran moitos cartos do Noso Señor.
Ferreira continuou traballando cos irmáns 'dos do Pino' nas Rañeiras, onde probablemente estivo ata o verán de 1940. Nesa época, e unha vez retirado seu sogro do mundo da cerámica, dous dos seus cuñados, Ramón e Manuel, seguían fabricando na Matosa. Anselmo, o outro cuñado, asociárase con Marcelino Esmorís, que tiña telleira propia no Cancelo.
Os furados dos barreiros que abrira José Manuel Ferreira nas brañas das Rañeiras ían quedar sen reencher e así, dando a impresión dunha estampa bélica, botaron moitos anos. José María Montes, que andando no tempo traballaría como contable para Ferreira en Cerámica La Perfección, recorda que durante a súa infancia e xuventude “nos furados había moito anfibio”.
Segundo nos contou Mela Tuset, parece ser que foi sobre o ano 1972 cando se achanzou todo: “Ata ese momento o terreo estaba como o deixara Ferreira anos antes. Tan pronto viñeron os tractores quen puido comprou un. Os de Lamalonga tíñanlle arrendado este terreo aos de Domingo, un familiar noso que tiña granxa, e foi precisamente este home o que tapou os buratos co seu tractor e converteu o terreo nunha leira agrícola”.
 |
| Panorámica actual do terreo onde estaba a telleira das Rañeiras (Xabier Maceiras) |
Tras a experiencia nas Rañeiras, José Manuel Ferreira asina un contrato de alugueiro cos de Xan para explotar na Barreira a telleira na que estivera ata o verán anterior Jesús Ríos, unha telleira da que falaremos ao longo das próximas semanas nestas Crónicas da Laracha.
FONTES:
Maceiras Rodríguez, Xabier (2024): As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño, Edita: Deputación da Coruña; Coedita: Concello da Laracha; Colabora: Xunta de Galicia.
_________
1 Tamén hai xente que lle chama As Brañas.
2 Manuel Rodríguez Gabino falecería en 1947 no municipio madrileño de Canillas, lindeiro con Hortaleza, patria chica do lendario futbolista e adestrador Luís Aragonés, que curiosamente traballaba na telleira familiar antes de dedicarse profesionalmente ao fútbol. Canillas e Hortaleza serían anexionados á capital en 1949.
Ningún comentario:
Publicar un comentario