TELLEIRAS DA LARACHA (2)

A TELLEIRA DE ANSELMO

   Hai máis de cincuenta anos que Anselmo Álvarez Vicente abandonou A Laracha, mais despois de tanto tempo o seu recordo segue estando moi presente neste municipio, especialmente en Cabovilaño, parroquia na que traballou e residiu durante aproximadamente dúas décadas.

Anselmo Álvarez -á esquerda- e seu irmán Manuel na telleira do Cancelo (Cortesía de Elena Cividanes)

    Anselmo, nacido en 1906, era o fillo maior de Generoso Álvarez e Florinda Vicente Portela, matrimonio que residía no lugar da Proba (Salcidos, A Guarda) e que, á parte do noso protagonista, tamén serían pais de Ramón, Rogelio, Manuel, Flora e Sara.

    Generoso, telleiro de profesión, estivera certo tempo no Brasil exercendo o seu oficio nos estados de São Paulo e Paraná. Segundo o testemuño do seu neto José Manuel, viña cada dous anos á terra para ver a familia e nunha destas continuas idas e voltas ao país suramericano, levou canda el a Anselmo e a Ramón, os dous fillos máis vellos. Á volta definitiva do Brasil, Generoso empeza a traballar na Laracha, onde moi probablemente estivera anos antes, e explota a telleira da Matosa, en Coiro, na que seguirían traballando os seus fillos unha vez que el se xubilou.

    Anselmo casa nesa época con Elena Lomba Portela, unha moza de Salcidos uns anos máis nova ca el e que era sobriña neta dos fundadores de Cerámica Lomba, máis coñecida pola Cerámica das Cachadas. Pouco despois, en 1935, nace Sara, a única filla do matrimonio á que deciden poñerlle o nome da irmá máis nova de Anselmo¹. A cativa vén ao mundo en tempos difíciles nos que a sombra da guerra toca os seus primeiros tambores, tempos nos que ía morrer Rogelio, que logo de sufrir unha grave enfermidade en Melilla finou no seu domicilio da Guarda.

   Nos primeiros anos da posguerra, tras botar unha temporada na Matosa como buxa, Anselmo abandona Coiro e fai sociedade con Marcelino Esmorís no Cancelo, lugar onde o seu novo socio é propietario dunha telleira. Certas discrepancias entre os dous levan ao noso protagonista a romper esa sociedade, establecéndose acto seguido nun terreo dos de Marta de Sande situado xusto ao carón da telleira do seu antigo socio Marcelino Esmorís.

    O terreo dos de Marta probablemente fora o mesmo no que traballara nos anos trinta José Freire Caamaño e posteriormente, nos primeiros anos corenta, José Varela Iglesias, mais é unha sospeita que non podemos aseverar e, polo tanto, ímonos centrar soamente na época na que Anselmo Álvarez Vicente estivo alí,sempre arrendado, á fronte da súa telleira².

    Así pois, rota a sociedade co tío Marcelo, o guardés establécese pola súa conta na segunda metade da década dos corenta e pouco a pouco vai edificando alí as dependencias necesarias para a telleira, cortes para os animais e unha casiña na que comía e durmía co resto da súa cuadrilla, que durante os primeiros anos era xente do Baixo Miño. Algúns dos operarios que traballaron con el nesta primeira época no Cancelo foron seus irmáns Ramón, compañeiro de batallas no Brasil, e Manuel, que era dez anos máis novo que Anselmo. José Manuel Álvarez Martínez, fillo de Manuel, contounos que “á parte de meu pai, na telleira que tiña meu tío no Cancelo tamén traballou un que era de aquí do Castro que se chamaba Juanito da Campá ou Campanas e un tal Adriano 'o Casano', que era irmán de Fernando o chofer. Adriano era oficial”.

    As cousas íanlle ben a Anselmo, que vendía o que lle daba a gana por toda a bisbarra. O único problema era a familia. A súa muller Elena e Sara, a filla do matrimonio, quedaban na Guarda durante os cinco meses da temporada que el botaba na Laracha. Pasaba moito tempo sen velas e para remediar esta situación decidiu traelas para O Cancelo. Nesa época súa irmá Flora, casada co industrial portugués José Manuel Ferreira, tamén se establecera definitivamente co seu home e cos seus fillos no lugar da Barreira.

Foto tomada na telleira de Anselmo. Arriba, de esquerda a dereita: Maruja -unha muller da Laracha-, Sara -filla de Anselmo- e o propio Anselmo. Abaixo, na mesma orde: unha señora da Laracha, Elena Lomba Portela -muller de Anselmo- e a señora Florinda, nai de anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

   No seu novo domicilio, Sara, que estudara Corte e Confección, íase converter nunha modista de altura, como así o recorda unha das súas grandes amigas da Laracha, Julia Esmorís Rodríguez, 'Julia de Marcelo': “Eu con Sara, que era máis nova ca min, seguín mantendo relación todos estes anos. Ela era modista, pero modista de alta costura. O meu fillo máis vello, José Manuel, que ten agora 63 anos, levábao para alí, para a casa deles, cando tiñamos que ir traballar á leira a esfollar ou a apañar nas patacas. Sara e súa nai Elena querían ao neno con locura”.

   Malia vivir na Laracha, Anselmo ía cada ano ao Baixo Miño contratar a súa cuadrilla de operarios. Un deles, José Álvarez Alonso, Pepe 'O Buraco', nacido en 1942 na Buraca, no lugar de Fornelos (parroquia e concello do Rosal) traballou con el en 1955 e en 1956, nunha época na que os cabaqueiros xa facían os desprazamento dun xeito ben diferente a como o facían os seus devanceiros. Pepe recorda que “cando fun ao Cancelo por primeira vez facíamos a viaxe en tren desde Vigo ata a Estación de San Cristóbal na Coruña e despois, desde alí collíamos o trolebús Coruña-Carballo, que creo que se inaugurara en 1950, e xa íamos ata A Laracha”.

  Aínda que en toda a bisbarra era coñecida como a telleira de Anselmo, o certo é que o buxa guardés puxéralle á súa pequena industria o nome da terra que o vira nacer: Cerámica La Guardia. Nunha ocasión ata compuxera unha copla moi ben artellada sobre o seu negocio, que utilizou como propaganda na revista das festas do San Xoán de Carballo do 55 ou do 56. A copla dicía así:

Para vinos el Ribeiro,

de Carballo el mejor pan,

para tejas y ladrillos

los de “La Guardia” en San Román.

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

     Aquela promoción publicitaria moito dera que falar e mesmo teñen botado algunhas risas con ela no salón do Regado, o lugar no que paraban os domingos os telleiros que traballaban na de Anselmo. No 55 o oficial era Jesús Rodríguez Alonso, que era do Rosal. De tendedor estaba José Coello que era do lugar do Castro (Salcidos, A Guarda), mais por mor duns ataques epilépticos volveu para o Baixo Miño antes de rematar a temporada, ocupando o seu sitio de tendedor Pepe 'O Buraco', que ata aquel momento era o rapaz da cuadrilla, o que facía os recados e o que facía un pouco de todo. Domingo Rodríguez Lomba traballaba como carretilleiro e como pieiro, mais na metade da tempada abandonou a telleira e volveu para Pontevedra. Ao ano seguinte, en 1956, os únicos cabaqueiros baixomiñotos que traballaron na de Anselmo foron o oficial Jesús Rodríguez Alonso e Pepe 'O Buraco', que nesta temporada xa viñera axustado como tendedor. O resto da cuadrilla era da Laracha e entre eles estaba Floro Morales (o irmán de Machado) e Manuel Regueira Morgade, un mozo de Estramil coñecido polo alcume de 'Colón'. Anos antes tamén traballara algo Manolo, o fillo do ferrador do Regado, un rapaz ao que lle tiñan moita estima na telleira e que, segundo nos contaron diversas fontes, co andar do tempo rexentaría un restaurante en Marbella.

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

    E por suposto estaba Elena, a muller de Anselmo, que traballaba como un cuadrilleiro máis botando unha man de xeito habitual en diversas tarefas. Á parte de atender a casa e de facer o xantar para toda a cuadrilla, que non era pouco traballo, tamén estaba na “churrera” cortando co arame e sacando o ladrillo para a carretilla, axudaba a encañar, embrazaba a tella cando estaba seca e logo recollíaa en brazadas de a dez levándoa para o pendello que había ao carón do forno. Ou mesmo axudaba a cargar os camións de Ricardo Cambón (pai dos propietarios da canteira do Quinto Pino de Pastoriza) ou de Olegario ou Manolo, fillos da señora Lola e do señor Gómez do Estanco, que eran os tres transportistas que máis traballaban coa telleira levando material a Cerceda, a Carballo ou a onde lle cadrase. A Elena, e a todas as mulleres que traballaron naquel mundo de homes, é de xustiza recoñecerlles os camiños que abriron entre a espesura na loita pola igualdade. 

Anselmo coa súa familia e con algúns operarios cargando material no camión (Cortesía de Elena Cividanes)

    Botando a vista atrás ata aquela segunda metade dos anos cincuenta, Pepe 'O Buraco' describiunos con detalle como era a telleira de Anselmo: “A casiña blanca que se ve nas fotos era onde vivía o matrimonio e a súa filla Sara e, xusto ao carón, había outro local para os operarios da cuadrilla. Estaba todo moi ben organizado e tamén había un pozo, un hórreo e un pombal. Para situar esa casiña, ti entras pola pista que hai ao lado do Estanco cara o Polígono e colles o primeiro desvío á esquerda. Pois xusto aí, de frente, estaba a telleira e a 70 ou 80 metros estaba a casa. Na parte de arriba había unha nave pequena, que cando chovía poñíamos a tella aí, e logo estaba a eira no medio e o forno á esquerda. A telleira estaba cara a unhas brañas e no fondo había un regato, dende o camiño que vai á esquerda que sae da gasolineira. Anselmo tiña un forno cadrado e tiña outro redondo, pero ese non funcionaba nunca. Non sei se eses fornos os construíu el ou se xa estaban alí antes de que arrendara o terreo. O forno no que se cocía estaba á esquerda, porque entre a telleira de Anselmo e a telleira de Marcelo había un camiño de servidume por alí abaixo, que creo que ese camiño agora xa non existe”.

Casa e dependencias da telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

    Rematada a temporada de verán, ao igual que fan as andoriñas, os operarios do Baixo Miño volvían para as súas casas. Durante os invernos, Anselmo ía vendendo o sobrante de material que vendía directamente nas feiras ou que depositaba nas tendas e ultramarinos da bisbarra, nesas tabernas ou baiucas de antes nas que tanto podías xogar unha partida, tomar unha cunca de viño, comprar unhas zapatillas, un pouco azucre ou mesmo unhas tellas ou uns ladrillos que Anselmo, e os outros telleiros da Laracha, ía repoñendo a medida que os taberneiros esgotaban o material.

    A Sara non lle faltaba traballo durante o inverno e o verán confeccionando roupa e mesmo dando clases de moda alí no seu domicilio, onde non foron poucas as mozas da contorna que aprenderon a coser con ela. E Elena, durante os longos invernos atendía a casa e un negocio que tamén lles daba un peso a ganar: a venda de ovos.

    A partir da segunda metade dos cincuenta os operarios de Anselmo xa eran na súa maioría da Laracha. Alí traballaron algúns dos irmáns Morales Cotelo e xente de Cabovilaño e da zona de Estramil. Con todo, seguían vindo algúns rapaces do Baixo Miño, caso de Rafael Dorado Senra, nacido no Rosal en 1945 e que traballou na telleira de Anselmo cando tiña 15 anos, é dicir en 1959 ou en 1960. “Na época na que eu estiven alí, á parte do señor Anselmo, tamén traballou un tendedor do Rosal que se chamaba Benjamín Flores e un rapaz da Laracha que non me acordo do seu nome. A señora Elena daquela xa pouco traballaba na telleira. Tiña moitas galiñas e víñanlle buscar os ovos. No tempo que estiven na Laracha case pasei máis tempo traballando no galiñeiro que na telleira”.

Telleira de Anselmo (Cortesía de Elena Cividanes)

   Sempre que podían Anselmo, Elena e Sara ían á Barreira visitar a tía Florinda, que a pobre quedara cega nos últimos anos da súa vida. A nai de Anselmo vivía alí no domicilio da súa filla Flora e do seu xenro, o industrial José Manuel Ferreira. A tía Florinda ía morrer precisamente na Laracha e está enterrada no panteón que a familia Ferreira Álvarez ten no cemiterio parroquial de Santa María de Torás.

    Tras máis de dez anos vivindo coa súa familia no Cancelo, sobre a segunda metade da década dos sesenta (ou se cadra un pouco antes), Anselmo e os seus abandonaron o terreo dos de Marta nun abrir e pechar de ollos. A casa e as dependencias que el construíra alí non tardaron en derrubarse e, pouco a pouco, o lugar foi quedando a campo, resultando difícil de entender para as persoas que descoñecen o pasado deste lugar que alí houbera vida e movemento durante tanto tempo tempo.

   Julia Esmorís Rodríguez recorda que “ao deixar O Cancelo estiveron un tempo vivindo na Laracha e despois xa marcharon para Pontevedra”. Seu irmán Pedro Esmorís Rodríguez, veciño e competencia do noso protagonista nos 40 e nos 50, opina que “Anselmo marchou de aquí porque estaba moi apretado, tiña moi pouco sitio. Pensa que de aí para alá, onde están as árbores, era de meu avó tamén e el, claro, estaba encerrado nese curriño. O forno tíñano onde está a caseta, a casiña esa que hai no medio. O forno del tiña a espalda para a nosa finca e a entrada era para o lado de alá, que era onde lle quedaba a telleira. Ao marchar Anselmo, o alpendre que tiña ao carón do forno caeu e despois eso quedou abandonado e xa non se traballou máis. Anselmo naquela hora, se papá lle alquilara un cacho de terreo, penso que non marchaba. A finca deles xa non tiña barro porque xa estaba toda minada”.

Panorámica actual do lugar onde estaba a telleira de Anselmo

    Despois da súa longa etapa na Laracha, Anselmo e a súa familia volven para A Guarda para coidar a súa sogra María, que non tardou en falecer. Ao pouco apareceulle un choio no sector no que levaba toda a vida para traballar como encargado nunha fábrica de cerámica en Numancia de la Sagra, municipio da provincia de Toledo. Alí Anselmo fixo novas amizades e mesmo foi, segundo nos contou a súa neta Elena, padriño dun cativo da vila. Nesa fábrica³ ía traballar ata que se xubilou. O noso homenaxeado pasou os últimos anos da súa vida na Guarda recordando os tempos vividos no Brasil, en Toledo e por suposto na Laracha, municipio que sempre estivo presente na súa mente ata o último dos seus días. Anselmo faleceu en 1993 aos 87 anos de idade. O seu espíritu estará moi presente no acto de presentación do libro “As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño” que o Concello da Laracha organiza mañán, sábado 28 de setembro, nas inmediacións do lugar onde este telleiro do Baixo Miño tiña a súa telleira.

________________

1 Sara, a irmá máis nova de Anselmo, andando no tempo emigrou ao Brasil e xa nunca máis regresaría á súa terra de nacemento.

2 Tamén temos informacións que indican que entre finais dos anos 20 e principios dos anos 30, Manuel Oliveira e Juan Martínez Caamaño estiveron á fronte dalgunha telleira en Cabovilaño. Mais os documentos consultados non concretan o lugar exacto no que estaban esas “fábricas de ladrillo y teja”.

3 Esa fábrica tivo, tristemente, moita repercusión mediática na década dos 90 (cando xa levaba anos abandonada) por ser o lugar no que apareceu o cadáver de Anabel Segura, secuestrada uns días antes do seu asasinato.