Nado
na Coruña en 1859, Eugenio Carré Aldao foi un libreiro e escritor
en lingua galega e castelá. No ano 1891 faise cargo da libraría de
Andrés Martínez Salazar e da imprenta de Domingo Puga, onde tiña
lugar unha tertulia galeguista, coñecida como A Cova Céltica, da
que Carré era o principal animador.
Na
súa imprenta ían aparecer gran parte dos libros dos autores galegos
da época. Foi membro da Liga Galega (1897), de Solidaridade Galega
(1907), da Real Academia da Historia, e tamén foi un dos fundadores
da Real Academia Galega.
Carré
casou con Purificación Alvarellos Pena, con quen tivo 11 fillos, aos
que lles ía inculcar as súas inclinacións literarias. Algún
deles, Uxío, Leandro e Lois Carré Alvarellos serían escritores,
así como as súas netas May Carré e María del Pilar Carré, que
escribiron novela rosa.
Algunha
das súas obras foron Brétemas (1896); Raiolas (1898);
Apuntes para la historia de la imprenta y el periodismo (1901);
La literatura gallega en el siglo XIX (1903); Influencia de
los catalanes en el progreso de la industria pesquera en Galicia
(1904); Idioma y literatura de Galicia (1908); Guerra
de la Independencia en Galicia. El Alzamiento contra los franceses
(1908); Influencias de la literatura gallega en la castellana
(1915); Contos de forxa (1919) ou, A terra chama
(1925).
En
1928, catro anos antes da súa morte, publica o tomo dedicado á
provincia da Coruña da Geografía General del Reino de Galicia,
unha auténtica xoia, unha obra sublime na que Carré dá un paseo
polo máis profundo de cada un dos concellos coruñeses debullando a
súa xeografía, historia, lendas, etnografía...
Deseguido,
aparece a información que Eugenio Carré Aldao escribiu sobre a
parroquia de Lemaio na devandita obra:
Santa
Mariña de Lemayo, parroquia de entrada.- El
término, sito al O. y en una entrada de su ayuntamiento en el de
Carballo, linda con este por N., O. y S., separado por un afluente al
río Vilán. Participa de monte y llano y lo fertiliza, además del
que sirve de limite, otro arroyuelo que, como el otro baja al S. y
para también con el citado río, que cruza al S. y de E. a O. Es
tierra de mediana calidad y no mucho arbolado; clima sano, templado y
de buena ventilación, recogiéndose trigo, maíz, centeno,
habichuelas y patatas. El ganado de más estimación es el vacuno.
Tiene a su O. el monte llamado O Vixía. El río Vilán atraviesa la
parroquia y se interna en Bértoa (Carballo) y el Grande es tangente
en Tuixe. Mariña es Marina en castellano.
Corresponde
la provisión del curato a la familia de Deza, y el correo llega por
la capital del ayuntamiento, a 5 kilómetros al E. La carretera
atraviesa una buena parte de la feligresía y tiene cartería en
Proame, y es la carretera que de la Coruña va a Finisterre.
Sepáranla 7 kilómetros de la cabeza del partido.
La
aldea más poblada, con 71 vecinos, es Proame de Enriba, y tiene las
otras dos de Lemayo y Pereiro. Sus habitantes son 356 de hecho y 361
de derecho, que viven en dichas aldeas y los grupos pequeños de
Corredoiro, Cruceiro Vello, Fontaíña de Embaixo y de Enriba,
Outeiro da Fontaíña, Pedreira, Pousada, Quenxe, Ramo y Tuixe de
Embaixo y de Enriba, con un total de 94 edificios, de los que 31
constan de un solo piso y 63 de dos, y hay 8 albergues.
En
la parroquia existen dos capiteles, probablemente del siglo VII al
VIII, sirviendo de pila de agua bendita el uno y el otro de base,
descritos por el señor Cortés, párroco de Razo, en el Boletín de
la Academia Gallega, número 98. En el prebisterio hay una lápida
sepulcral con un hermoso escudo y en el dos bustos y letras
ilegibles. En la pared de una casa próxima a la iglesia, que carece
de valor arqueológico, hay un escudo igual al de la losa.
Nas
Crónicas
da Laracha
desta semana falamos dos inicios do fútbol en Paiosaco, onde sempre
se pensou que os
primeiros pasos déraos o
Apache, como así o contan
Alfonso Pazos Barros, Alfonso de Folgar, e Ricardo Pallas Labrador
‘Quecho’ no libro da
autoría de Manolo Rodríguez
e Coque Pazos,Paiosaco
en imaxes:
dos corenta
aos setenta.
Segundo
Alfonso1,
o primeiro equipo que houbo en Paiosaco fundárao Ramiro do Alto: "Non
sei se non sería algo antes de 1956 porque nós temos xa trofeos
anteriores; aínda estivemos facendo reconto deles o outro día, e
hai un Trofeo
das Cereixas
de 1955. O nome de Apache foi certo que se falou, pero non chegou tan
sequera a formalizarse e a poñerse por escrito. Precisamente fun eu
quen pensou ese nome e Ramiro do Alto o que nolo desaconsellara
porque podía ser comprometedor. Tamén me acordo de ir moito á de
Che de Andrés para ver que nome se lle poñía ao equipo; eu daquela
era un rapaz,
tería catorce ou quince anos, o que nos leva a falar do ano 1951 ou
1952”2.
No
mesmo libro, Ricardo Pallas ‘Quecho’3fala
de como chegaron as primeiras camisetas a Paiosaco:”Daquela
non había balón nin había botas, nin había nada. Estaban no
servizo militar comigo Pepe da tía Mercedes e Moncho de Suares,
e, xa se sabe, na mili se alguén che collía a gorra, ti pillábaslla
a outro e se alguén che pillaba unha camisa, ti collías outra…
Pero nunha ocasión démonos conta que no faiado do cuartel estaba o
almacén da roupa vella con dúas portas batentes sen pasador; non
había máis que empuxala un pouco e xa abría; para volver pechala
tirabas polas dúas follas xuntas e xa quedaba como estaba antes.
Así, cos pantalóns de deporte e camisetas que levamos de alí, foi
como fixemos a primeira equipación do equipo porque antes non a
había”4.
Pois ben, hai
unhas semanas, na procura de informacións para un tema sobre o que
levamos meses traballando, localizamos na hemeroteca un once anterior: un equipo
peisaqués que xogou no verán de 1930 en Meicende co nome de “O
Arrollador”.
Nun
artigo no que aparece publicado o programa das festas desta
localidade arteixá, o xornal La
Voz de Galicia,
na súa edición do 14 de agosto de 1930, dá cumprida información sobre os festexos que se ían a levar a cabo os
días 15, 16, 17 e 18. Deseguido transcribimos os actos do día 17,
que é cando cobra protagonismo “O Arrollador” de Paiosaco:
“Día
17.— Por la
mañana, hará el
recorrido el celebre gaitero
“El
Rey chiquito"
y se
quemara mucho fuego
por el
célebre
pirotécnico “El Lluco”.
A las diez, saldrá el Ramo con la banda y todo el pueblo hasta
el campo y terminado esto,
el célebre barítono
Augusto, cantará
al aire libre el “Adiós a la
vida”. A las cinco
de la
tarde, partido de fútbol, entre los equipo “Los
invencibles" de Meicende, y “El Arrollador” de Payosaco. A
las siete, merendiñas al aire libre bajo los castiñeiros,
amenizadas por la banda de los “Afamados . A las nueve, bailes de
verbena. A las once, fuegos artificiales, bombas de palenque, luces
de bengala y globos”5.
La Voz de Galicia, 14 de agosto de 1930, p. 2
Sería
este “Arrollador” o primeiro equipo de fútbol de Paiosaco? Todo
parece indicar que si, mais a hemeroteca é unha verdadeira caixa de
sorpresas!
Con
máis de cincuenta lugares, Montemaior é unha das parroquias de toda
a xeografía galega que conta cun maior número de entidades de
poboación. A unha delas, Santa Margarida, acoden centos de romeiros
cada 20 de xullo para honrar, na capela que se atopa encadrada nunha
fermosa carballeira, ao santo Antonio, ao Sacramento e á santa que
lle dá nome ao lugar. De Margarida di a copla popular:
Ao
sol chámanlle Lourenzo
e
a lúa Margarida;
Margarida
anda de noite
e
Lourenzo polo día.
A
peregrinación a esta
capelarealízase
dende tempos pretéritos e as
súas festas tiñan, e seguen tendo, sona en toda a bisbarra. Unhasfestas
que
en
Montemaior e na contorna adoitaban recibir o nome de foliadas, mais,
porén, eran tamén chamadas
ruadas. Non
debemos esquecer que
Carlos Díaz Gestal, ‘O Xestal’, músico,
humorista e,
sobre todo, “contador de contos” moi
querido en Bergantiños e
en toda Galicia, foi
quen popularizou amítica
Foliada
de Montemaior.
Contan
os amigos de Maghua, grupo de cantareiros da Coruña que leva
repenicando dende o ano 2006, que en Montemaior “as
pandeiretas calaban unicamente cando viñan tocar as bandas (ollo,
que non orquestras!) vestidas de branco impoluto para a ocasión… A
diferenza doutras zonas próximas, o maneo non é tocado como xota
de cinco, senón abaneando a man, maneándoa. De aí, probabelmente,
o nome que reciben
na zona tanto o ritmo como o baile que o acompaña. Tamén botan
muiñeiras, tocadas co puño, así como distintos tipos de
agharrados, entre os que destaca a muiñeira corrida, que une
pasodobre e muiñeira. Nunha boa ruada das de Montemaior, as pezas
que botan non levan unha orde determinada, como noutros lugares do
país,
senón que van botadas ao chou... Para mostra, un agharrado
(pasodobre) e un maneo1”.
A
poucos metros do santuario
hai, ao igual que acontece na maioría dos templos
da xeografía galega, unha fonte milagreira. Segundo a crenza
popular, as augas de Santa Margarida, protectora das mulleres en
parto e patroa da fecundidade, curan as enfermidades da pel, as
doenzas da garganta, a esterilidade e “todos os males estraños”.
Como
non podía ser doutro xeito, a devandita
fonte ten dedicadas
numerosas cantigas. Algunhas tivemos
a sorte de que nolas cantara
Olimpia Puente, verdadeira
universidade do folclore de Montemaior:
Olimpia Puente cantando en Montemaior en 2012 (Luneda Producións)
Miña
Santa Margharita
ela
é de Montemaiore,
dálle
o sol e dálle a augha
dálle
o vento de arredore.
Dálle
o sol e dálle a augha
dálle
o vento de arredore.
Miña
Santa Margharita
miña
Margharita santa,
a
augha da túa fonte
sanoume
a miña garghanta.
A
augha da túa fonte
sanoume
a miña garghanta.
Santa
Margharita tiene
unha
fuente con dos caños,
a
donde se van curare
todos
los males estraños.
A
donde se van curare
todos
los males estraños.
Olimpia,
nacida na
Santa en 1942, garda
na súa memoria moitas das cantigas que cantaba súa nai, María
Prieto, e outras veciñas do lugar cando
fiaban o liño nos duros
tempos da posguerra. “De
nena, aquí dos
poucos divertimentos que había era nas fías nos pallotes e as
tascas do liño. As
mulleres cantaban, si, pero non vaias pensar que había moitas
pandeiretas. De feito, eu aprendín
a tocar cun prato”.
As
penurias que lle tocou vivir na súa infancia tamén
estiveron presentes na conversa que
mantivemos con Olimpia, quen,
rememorando aqueles tempos, contounos que “con
9 anos, aínda non
tiña
os 10 cumpridos, marchaba unha semana da casa pola necesidade que
había naquela hora!
Mandábannos
a recoller
a semente do toxo á zona de Pastoriza e A Grela. Marchabamos os luns
e viñamos os sábados. Recordo que levaba unha broa e un cachiño de
touciño para comer un anaquiño
cada día. Durmiamos nunha palleira enriba do saco da semente do
toxo”.
Entre
pasaxe e pasaxe da súa vida, Olimpia tamén quixo compartir con nós
algúns dos cantares que garda na súa memoria, caso do que
transcribimos deseguido:
O
lughariño da Santa
de
lonxe parece vila,
ten
un caravel na entrada,
unha rosa na saída.
Ten
un caravel na entrada,
unha rosa na saída.
Mi
amor me tiene dicho
mi
amor dicho me tiene,
mi
amor me tiene dicho
eso
a mi no me conviene.
Mi
amor me tiene dicho
eso
a mi no me conviene.
Eu
cantar cantaba ben (e)
e
a gracia non era moita,
quedoume
no lavadoiro
cando
fun lavar a roupa.
Quedoume
no lavadoiro
cando
fun lavar a roupa.
Santa
Margarita tiene
una
fuente con dos caños
a
donde se van curare
todos
los males estraños.
A
donde se van curare
todos
los males estraños.
Santa
Margarita tiene
encima
de su corona
un
letrerito que dice:
mi niña
guarda tu honra.
Un
letrerito que dice:
mi niña
guarda tu honra.
O
lughariño da Santa
de
lonxe parece vila,
ten
un caravel na entrada,
unha rosa na saída.
Ten
un caravel na entrada,
unha rosa na saída.
Despois
daqueles duros tempos recollendo a semente do toxo por terras
arteixás, Olimpia Puente aprendeu a coser. Naquela época “tiña
que andar de casa en casa. Ía a Buzarelos, a Casaslongas, a
Baldomir… e a moitos sitios saltando nos valos e polas corredoiras
coa máquina de coser na cabeza. Gañaba unha peseta ao día”.
A
vida da nosa protagonista vén sendo a mesma que a de moitas mozas e
mozos laracheses daquela xeración, quen, ante a falla de
oportunidades na terriña decidiu facer a maleta da emigración. “Con
22 anos, aínda non os tiña, marchei cun contrato para Suíza, para
Basel (Basilea). Nunca estivera na Coruña ata o día que asinei o
pasaporte”. Unha vez rematado o seu primeiro contrato, a veciña da
Santa foi para Xenebra, onde xa tiña un irmán traballando. Alí
coñeceu a Agustín López, un emigrante de Sarandóns, concello de
Abegondo, co que non tardou en casar. “En Suíza pasei os
mellores anos da miña xuventude. Botei alí 15 anos, ata que
enfermaron meus pais. Tiñan sete fillos e os sete estabamos en
Suíza. Eu volvín para coidalos”.
Así
pois, a finais dos setenta Olimpia establécese co seu marido e os
seus dous fillos na Santa para coidar os seus pais Generoso e María.
Aínda que as cousas melloraran algo dende que emigrara a principios
dos sesenta, a situación económica aquí non era a panacea de
Suíza, polo que o seu home, electricista de profesión, viuse na
obriga de marchar outra vez para o país helvético.
“A
miña vida foi así, daquela maneira, pasando moitos traballos, pero
estou moi contenta por todo o que tiven que pasar”, recordaba
Olimpia, quen, co transcorrer do tempo, habíase de converter nun
verdadeiro referente do noso folclore. Foi unha mestra da
universidade da vida e da tradición popular á que acudiron
importantes músicos do país, profesores de baile e pandeireta para
nutrirse da súa sabedoría e recoller algunha das pezas que Olimpia,
memoria viva da Laracha, garda na súa memoria. Unha desas pezas é a
Muiñeira de Montemaior que Xabier Díaz, un dos grandes
persoeiros da nosa música, canta de cando en vez nalgunha das súas actuacións:
Hei
de facer unha ponte
da
tona dunha mazán
para
pasear os mozos
de
Rodís para Sofán.
Sei
tocar a pandeireta,
moito
se me dá na man,
moito
máis se me daría
se
bailara meu irmán.
De
onde somos ben o vedes,
de
onde somos ben o vedes:
somos
do campo da Santa
entre
os ramalliños verdes.
Como
as da Santa non hai,
como
as da Santa non hai:
pasean
por donde queren
e
rinse de cantos hai.
Fonte de Santa Margarida
Finalizamos
esta crónica cun recordo para toda a xente que formou parte da
Asociación Cultural de Montemaior. Constituída
en outubro de 1995, no
seu momento a
entidade traballou arreo
a prol da recuperación da tradición popular da parroquia e da
bisbarra. Os
desfiles e a voda do Entroido, as cantareiras, os grupos de baile e
de pandeireta baixo a denominación de Devandoira e unha chea de
actividades seguen estando moi presentes na memoria da veciñanza
larachesa. Olimpia Puente, unha das persoas integrantes deste
colectivo, facendo honor ao seu apelido, exerceu de ponte entre dúas
xeracións e foi capaz,
na compaña das outras persoas que colaboraron durante moitos anos
nesta asociación, de transmitirlle á xente moza o amor pola música
tradicional. Vaia dende aquí o noso agradecemento por ese
importante labor que fixestes durante tanto anos. A
semente está botada!
Nas
Crónicas da Laracha desta semana convidámosvos a realizar un
paseo pola pasarela de madeira que discorre, seguindo o curso sinuoso
do río Anllóns, dende a área recreativa de Gabenlle, nas aforas da
capital municipal, ata a ponte do Formigueiro, situada en terras da
parroquia de Vilaño. Nos pouco máis de 2 quilómetros do
percorrido, un dos máis fermosos da comarca de Bergantiños,
poderedes gozar de diversas paisaxes, como o típico bosque de
ribeira, composto principalmente por amieiros, zonas agrarias e
gandeiras, alén de descubrir elementos tradicionais como varios
muíños de auga que antano aproveitaban as augas do Anllóns para
moer o gran. Falamos dos muíños do Tarrulo, o Grande, o das Pezas e
o do lugar do Formigueiro, situado ao final deste percorrido debaixo
da ponte do mesmo nome da que falamos deseguido.
Antes
de nada, dicirvos que en xaneiro deste 2023 púxose en contacto con
nós o amigo Jesús Manuel Carracedo e contounos que, rebuscando pola
casa, encontrara unhas fotografías de seu pai, Jesús Carracedo
Pombo, de cando se fixera a ponte do Formigueiro. “Non sei en que
ano sacaron esas fotos pero eu calculo que foi en 1958 máis ou
menos; meu pai xa faleceu hai corenta e dous anos... e a cuadrilla de
obreiros que aparece nelas non sei quenes son; supoño que serían
todos da Laracha porque papá era de Leborís”, díxonos Jesús, a
quen lle agradecemos que tivera a ben permitirnos compartir nas
Crónicas da Laracha este pequeno tesouriño.
Construción da ponte do Formigueiro nos anos 50-60 coas pedras dunha das torres de Cillibre (Cortesía de Jesús Manuel Carracedo)
Seica
antigamente, onde hoxe está a ponte nova, o Anllóns ancheaba e
vadeábase. Aínda se poden ver as rodeiras dos carros que pasaban
por alí nalgunha laxe que había para atravesar o río. Tamén
parece ser que había uns pasos para cruzar a xente.
Augas
abaixo desta construción houbo outra anterior pola que cruzaba o
antigo camiño, un camiño sobre o que localizamos esta información
no Boletín Oficial da Provincia do 4 de setembro de 1918:
“Sección
de obras públicas.- Caminos vecinales
A
propuesta de los Ayuntamientos que se relacionarán, en consonancia
con los que dispone el art. 7º del reglamento de Caminos vecinales
de 23 de Junio de 1911, y teniendo en cuenta lo establecido en el
capítulo IX del general de Obras públicas de 6 de Julio de
1877, he acordado a proceder á la información pública, para los
fines de declaración de utilidad pública y efectos de concurso,
respecto á los caminos vecinales y puentes económicos con que
figura cada Ayuntamiento, cuya denominación sedetalla en la
forma siguiente:
(…)
Ayuntamiento de Laracha
1º.-
Del lugar de Cheda, en la carretera provincial de la Arqueta de la
Fuente, al de Aldemunde -Carballo-, en la carretera del Estado de
Portobello á Malpica, pasando por el lugar de Formigueiro, parroquia
de Vilaño; Iglesario de Golmar, lugares de la Cerdeira, Santa
Margarita y Canedo, parroquia de Montemayor, con longitud aproximada
de 11 kilómetros. (…)”
Moitos
anos despois da publicación deste edicto no Boletín Oficial da
Provincia, cando se abriu a estrada cara a Golmar entre finais dos 50
e principios dos 60, época da que datan as catro imaxes que
amablemente nos cedeu Jesús Manuel Carracedo, foi cando se construiu
a actual ponte do Formigueiro, que se levantou coa pedra procedente
dunha das torres de Cillobre, a da banda dereita, “a que facía a
función de tulla, pois era na que se gardaba o cereal que pagaban de
renda os foreiros desta casa señorial 1”.
Ponte do Formigueiro nos anos 50-60 (Cortesía de Jesús Manuel Carracedo)
No
libro O
río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños,
os admirados e prezados amigos do Instituto de Estudos Bergantiñáns
contan que “segundo o veciño do lugar de Bustelo, Gelasio Varela
Gesto, o último propietario que mercara as torres vendeulle á
empresa Cachafeiro a pedra para levantar a ponte por 20.000
pesetas2”.
Cuadrilla de obreiros na construción da ponte do Formigueiro nos anos 50-60 (Cortesía de Jesús Manuel Carracedo)
Hoxe
a ponte do Formigueiro está totalmente reformada cunha estrutura de
formigón, mais os restos da ponte primitiva de pedra aínda se poden
ver na base da actual.
Obreiros
na construción nos anos 50-60 da ponte do Formigueiro. O da esquerda é
Jesús Carracedo Pombo, pai da persoa que nos cedeu as fotos (Cortesía de
Jesús Manuel Carracedo)
Din
que as pedras gardan miles de secretos e que, se prestamos a debida
atención, mesmo falan con nós de historias de vida, de
acontecementos históricos, de pensamentos, de costumes, de historias
de amor e de odio, de relixión… Pois ben, a un servidor, cada vez
que vai ao Formigueiro, entre a nebulosa e a maxia do Anllóns, ao
mirar para esas pedras da ponte primitiva sempre lle vén á mente
dona Constanza das Mariñas, que herdara Cillobre de seu pai, Gómez
Pérez das Mariñas, despois de que este outorgara testamento en
novembro de 1474.
Imaxe actual da ponte do Formigueiro
Curiosamente,
cinco séculos e medio despois, o nome de Constanza aínda permanece
reflectido na toponimia da bisbarra, concretamente a poucos metros do
areal de Sabón. Sobre este lugar Carré Aldao escribe que “en las
playas inmediatas se dice hay la llamada “Pena da Constanza”, que
debió este nombre a que allí embarcaba y desembarcaba doña
Constanza das Mariñas, la casada en segundas nupcias y 'a furto de
su padre' con Fernán Pérez Parragués, por haberse separado de su
primer marido, un Conde de Altamira 'que no servía para casado',
según nos cuenta Vasco da Ponte3”.
Conta
a lenda que cando Gómez
Pérez das Mariñas se
enterou
de que a súa filla Constanza
casara
en secreto con Fernán Pérez Parragués, ao considerarse humillado e
aldraxado, cubriu a súa cabeza cun capuz negro que xa
non quitaría xamais ata a súa morte.
As
pedras da ponte do Formigueiro, as mesmas que en tempos pretéritos
formaran parte das Torres de Cillobre, de seguro que foron testemuñas
dos amores e desamores de Constanza e mesmo viron botar fume polas
orellas a Gómez Pérez das Mariñas!
Ide por alí e comprobaredes que as pedras falan, abofé que si!
Imaxe actual da ponte do Formigueiro
FONTES:
CABEZA
QUILES, FERNANDO; DOMÍNGUEZ RIAL, EVARISTO; FERNÁNDEZ CARRERA, XAN
X.; GARCÍA LOSADA, ANTÓN; GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS A.
(2020): O
río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños.
Instituto de Estudios Bergantiñáns.
CARRÉ
ALDAO, EUGENIO (1980):
Geografía
General del Reino de Galicia (Provincia La Coruña),
vol. VI en Carreras y Candi (dir.), Ediciones Gallegas, A Coruña.
____________________________________
1Vid.Fernando
Cabeza Quiles; Evaristo Domínguez Rial; Xan X. Fernández Carrera;
Antón García Losada; Luís A. Giadás Álvarez (2020): O
río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños.
Instituto de Estudios Bergantiñáns, p.86.
3Vid.Eugenio
Carré Aldao(1980):
Geografía
General del Reino de Galicia (Provincia La Coruña),
vol. VI en Carreras y Candi (dir.), Ediciones Gallegas, A Coruña,
p. 702.
