ARQUITECTURA RELIXIOSA

A CAPELA DE SAN LUCAS QUE HABÍA NO LUGAR DE XERÍS (CABOVILAÑO)

    Hoxe, 18 de outubro, bota a andar Crónicas da Laracha, un espazo no que trataremos de publicar semanalmente contos de antano e de hogano sobre as trece parroquias larachesas para axudar, con este pequeno gran de area virtual, a poñer en valor o patrimonio material e inmaterial do municipio da Laracha.

   E precisamente, como hoxe é San Lucas, abrimos a cancela desta bitácora falando da capela con advocación a este santo que existiu durante varios séculos no lugar de Xerís, na parroquia de Cabovilaño.

Lugar no que estaba a capela de San Lucas

  Na iconografía católica San Lucas o Evanxelista, que lle dá nome a unha das feiras máis importantes da xeografía galega, a de Mondoñedo, iniciada en 1246 para celebrar a consagración da catedral mindoniense, aparece representado habitualmente coa figura dun touro, entre outras razóns porque, segundo nos contou o historiador Francisco Vidal, un touro ou un cuxo era o sacrificio que os xentís, as persoas que non profesaban a relixión dos xudeus e dos primeiros cristiáns, ofrecían aos deuses. San Lucas nacera a comezos do século primeiro da nosa era en Antioquía, na actual Turquía, no seo dunha familia pagá, e por iso o seu Evanxeo, que se cre redactado entre o 61 e 63 d. C., estaba dedicado precisamente aos xentís.

   Na súa xuventude o mozo Lucas recibe unha primorosa educación antes de dedicarse ao exercicio da medicina, profesión que abandona para acollerse á doutrina de Cristo tras escoitar a San Pablo, a quen acompañou nas súas últimas viaxes asistíndoo durante a súa cautividade en Roma. Foi nesta época da súa vida cando coñeceu a outros apóstolos e discípulos que lle falaron de Xesús e da extensión do cristianismo por Xudea e Samaria. Grazas a estas informacións compuxo unha extensa obra en dous volumes, que coñecemos actualmente como o Evanxeo segundo San Lucas e o libro dos Feitos dos Apóstolos. Á morte de San Pablo, Lucas continuou a súa labor evanxelizadora en Dalmacia, terras balcánicas, Galia, Italia e Macedonia. 

San Lucas, representado cun touro, escribindo o seu Evanxeo (museodelprado.es)

   Tamén era este santo un destro debuxante, motivo pola cal é frecuente que se represente coma un pintor, como así aparece nas obras que lle dedicaron a este evanxelista Francisco de Zurbarán ou El Greco. A San Lucas, que sempre tivo fama de artista, atribuenselle as primeiras representacións pictóricas da Virxe María, e parece ser que mentres el a pintaba a Virxe contáballe moitos dos feitos que se narran no seu Evanxeo.

  Non se sabe con certeza cando morreu este santo, que é o patrón e protector de doutores, notarios, carniceiros, ciruxáns, pintores e artistas. Por unha banda circula a crenza de que foi aforcado dunha oliveira. Outra das hipóteses di que despois de levar unha vida célibe, morreu, sendo xa ancián, en Beocia, na actual Grecia. O seu corpo, tras ser enterrado en Patrás, foi recollido no ano 357 da nosa era para leválo á Constantinopla de Constantino, e logo, co andar do tempo trasladárono a Padua, no norte de Italia, e finalmente a Roma, onde se di que repousa.

    O feito de que a iconografía santoral asocie e represente a San Lucas cun touro puido ser o motivo da advocación a este santo da desaparecida capela de Xerís, nun lugar onde probablemente había unha prominente actividade gandeira cando se edificou a devandita ermida de fundación privada. Mais tampouco podemos descartar que a capela se denominara así polo nome do seu fundador ou, en todo caso, polo de algún antecesor ou descendente.

   Dun xeito ou doutro, o certo é que cando o cardeal Jerónimo del Hoyo realizou a comezos do século XVII (1603-1620) unha visita pastoral polas parroquias da diocese de Santiago que testemuñou nas súas populares Memorias del Arzobispado de Santiago, un extensísimo manuscrito de importancia extraordinaria xa que nos ofrece unha completa visión de como era o noso país naquela época, del Hoyo danos unhas pinceladas sobre a capela de San Lucas de Xerís cando escribe sobre a parroquia de San Román de Cabovilaño:

“Una de estas felegresías es la de San Román de Cabovilaño, anexo de Santiago de Villano. Tiene treinta y quatro feligreses. Los fructos se acen doce partes: las cinco y un desmero llieva el retor y quatro el monasterio de Cayón y tres don Diego (fol. 239, v.) de las Mariñas. Es presentación de la Colegial de La Coruña, alternatim con don Diego de las Mariñas y herederos de Juan de Castro. La fábrica tiene veinte y siete ferrados de trigo cada año. Hay una hermita de San Lucas que tiene ciertas heredades y pan de renta con pensión de diez misas.” 

Á esquerda da imaxe, o lugar no que estaba a capela de San Lucas de Xerís

   No Catastro do Marqués de Ensenada de 1752 non aparece ningunha mención á ermida de San Lucas, só algunha referencia ao ”lugar de Guiriz” e aos eclesiásticos que había na parroquia de Cabovilaño naquel entón: don Gregorio de Mosquera, cura párroco; don Juan Andrés Figueroa e don Antonio Rodríguez de Añón.

   Na exhaustiva obra Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal publicada por Sebastián Miñano y Bedoya entre 1826 e 1829 dísenos que: “Hay en esta parroquia 1 ermita de San Lucas, fundación de un cura situado en la aldea de Gerís, al S. de la Iglesia.”

   Unhas décadas máis tarde, Pascual Madoz, na súa magna obra Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar publicada entre 1845 e 1850, tamén nos conta que: “En el lugar de Geris se halla la ermita de San Lucas, de fundación particular.”

   Pola súa parte na Geografía General del Reino de Galicia, Carre Aldao tamén fai referencia á pequena edificación nos anos 20 do século pasado dicindo que: ”En Xeris, de la capilla de San Lucas, de fundación particular, apenas quedan vestigios.”

   Finalmente, outra das alusións que atopamos nos arquivos sobre a ermida de Xerís é a que aparece nun artigo sobre a parroquia de Cabovilaño publicado na edición do 29 de novembro de 1929 do xornal El Ideal Gallego baixo o título “Arzobispado de Santiago. Descripción histórico geográfica de sus feligresías”, onde podemos ler practicamente o mesmo que nos contaba Carré Aldao uns anos antes: “(…) Xeriz, con la capilla de San Lucas, de fundación particular y de la que apenas quedan vestigios (...)”

   Desgraciadamente, na actualidade xa non hai indicio algún da capela de Xerís, acaso unhas pedras que non descartamos que formaran parte da edificación da que estamos a falar e que podemos ver a poucos metros dun recinto para carga de silos que está asentado, exactamente, no mesmo lugar no que durante máis de tres séculos se mantivo en pé a ermida de San Lucas.

Pedras que podemos ver en Xerís e que se cadra pertenceron á capela de San Lucas

    Con relación á talla do santo descoñecemos o seu paradoiro actual. Se alguén o sabe, por favor, comuníquenos onde se atopa para seguir encaixando, entre todas e todos, as pezas da nosa historia. Un veciño de Xerís contounos que hai moitos anos, probablemente na época da II República (1931-1936), a talla do San Lucas acabou nunha casa da contorna, unha vivenda á que andando no tempo lle caeu o tellado e o propietario seica dicía:

-O San Lucas tiroume o tellado; o San Lucas tiroume o tellado!

   Malia descoñecer o sitio no que se atopa ou a onde foi parar a talla, con todo o santo segue estando ben presente na parroquia xa que aínda podemos acudir á Fonte de San Lucas, manancial ata o que amablemente acompañaron a quen escribe as señoras Carmen do Campón e Maruja do Igrexario ao tempo que contaban algunhas lembranzas da súa infancia, especialmente algún conto sobre os xacementos castrexos de Montes Claros e o das Motas, próximos aos seus respectivos domicilios, e tamén algunha fascinante lenda sobre os xentís das que daremos conta neste espazo no futuro. No prado da Fonte de San Lucas tamén tivemos a sorte de coñecer ao señor Che quen, botando a vista atrás, recordou que:

 -Dende o lugar no que estaba a capela en Xerís, antigamente baixaba un carreiro para vir a esta fonte. E tamén, cando os maiores traballaban nas leiras da zona, viñan aquí a por auga.

 

Fonte de San Lucas

   Ao fío das lembranzas do señor Che, cabe sinalar o que recolle Luís Giadás no caderno n.º 17 de Andando por Bergantiños que publicou o Instituto de Estudos Bergantiñáns en 2016, onde se fai referencia a un veciño da parroquia de Cabovilaño que recordaba como “en Xoves Santo ía ao prado da Fonte de San Lucas a encher unha botella de auga para levala logo a bendicir ás terras e despois chantaban unha póla de loureiro ou de oliveira en cada un dos catro cantos de cada leira para escorrentar a meigaría”.

   Dos rituais da auga, presentes dende as orixes agrícolas e moi comúns no mundo labrego, tamén falamos co señor Che e coas señoras Carmen e Maruja. Ningún dos tres sabe se a auga da Fonte de San Lucas e sandadora dos males do corpo, como é a fonte de Santa Margarida de Montemaior, que alivia a gorxa dos seus numerosos romeiros, ou como son as fontes de Santa Marta e de Santa Lucía, en Soandres, para curar oído e vista respectivamente, unhas fontes das que prometo falar noutra ocasión.

FONTES:

AMADO CASDELO, MARCOS EMILIO (2017): As parroquias do Concello da Laracha en 1750, Deputación da Coruña.

ANDRADE FIGUEIRAS, JOSÉ ANTONIO/ CABEZA QUILES, FERNANDO/ DOMÍNGUEZ RIAL, EVARISTO/ FERNÁNDEZ CARRERA, XAN X./ GARCÍA LOSADA, ANTÓN/ GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS A. (2016): Andando por Bergantiños n.º 17. Parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño, Instituto de Estudos Bergantiñáns.

CARRÉ ALDAO, EUGENIO (1928): Geografía General del Reino de Galicia. Dirigida por G. Carreras Candi. Provincia de La Coruña, Casa Editorial Alberto Martín, Barcelona.

DE MIÑANO Y BEDOLLA, SEBASTIÁN (1826-1828): Diccionario geográfico estadístico de España y Portugal. Imprenta de Pierart Peralta, Madrid.

DEL HOYO, JERÓNIMO (1607): Memorias del Arzobispado de Santiago, edición de Ángel Rodríguez e Benito Varela Jácome. Porto Editores, Santiago, 1952.

GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS A. (2020): O Anllóns e A Laracha, La Voz de Galicia, 23 de agosto.

MADOZ E IBÁÑEZ, PASCUAL (1845-1850): Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España y sus posesiones de ultramar, Madrid.

VIDAL BLANCO, FRANCISCO A. : https://oschanzos.blogspot.com/2014/10/san-lucas-o-pintor.html

 

 

A CAMPÁ INGLESA DA IGREXA DE TORÁS

   Situada na esquina formada pola Avenida de Caión e a rúa Silverio Moreda, en pleno centro do casco urbano da Laracha, atópase a igrexa nova da parroquia de Santa María de Torás. Baixo o impulso de D. Anselmo Graíño Calo, crego da freguesía naquela hora, o templo foi construido na década dos sesenta do pasado século grazas á labor da veciñanza que, dende a colocación da primeira pedra, traballou arreo na edificación do templo, xuntándose acotío brigadas de máis de oitenta persoas.

    Precisamente, tras o pequeno enreixado e o xardín que o rodea, tallado en bronce sobre un monólito de cantería de dúas pezas, érguese sereno e sorrinte o rostro de D. Anselmo. Falecido en 1997 aos 63 anos de idade, o crego contempla a vida da parroquia dende a praza que leva o seu nome e na que se sitúa a igrexa nova de Torás pola que tanto loitara, unha igrexa que conta cunha tipoloxía de planta de salón, cunha única e ampla nave rectangular.

   Da súa construción destacan catro grandes contrafortes en cada un dos muros laterais, dándolle ese xeito de sobriedade que a caracteriza. A fachada principal está adornada por un gran rosetón e unha sinxela espadana na súa parte central de tres ocos nos que podemos ver as dúas campás do templo, dous sinos que antes da inauguración en 1968 desta igrexa nova, penduraban nos dous ocos da espadana da igrexa vella.

Igrexa nova de Torás

    Grazas á erudición do admirado e prezado Xosé Troiano Carril, eminencia do mundo dos sinos que, xunto a Estanislao Fernández de la Cigoña, leva anos preparando un libro sobre as campás das parroquias galegas e os seus fundidores, temos abondosa información das dúas de Torás.

    Nunha das campás, mirando de fronte á fachada a que está situada no oco da dereita da espadana, aparece a seguinte inscrición: “PALACIO Y LISTE EN ORAZO. 1861”. Segundo os datos de Troiano, Juan Liste Pereiras (1823-1909), natural de Orazo (A Estrada, Pontevedra) asociárase cun fundidor ambulante chamado Palacio (que posiblemente procedía de Cantabria) e ambos comezaron a fabricar campás do obradoiro de Orazo, entre elas esta da que estamos a falar da parroquia de Torás e unha das existentes na igrexa de Golmar, fundida tamén en 1861. Despois de traballar xuntos durante unha década, entre 1860 e 1870, posteriormente, as campás desta fundición ían ser asinadas só por Juan Liste e, andando no tempo, tamén comezaría a fundir sinos o seu fillo José Liste Villanueva (1858-1927), que foi quen quedou a cargo do obradoiro despois da morte de seu pai, acaecida en 1909. Precisamente, nunha das dúas campás da capela de Santa Margarida de Montemaior, aparece a seguinte inscrición: “JOSÉ LISTE EN ORAZO. 1895”

    Na outra campá da igrexa nova de Torás reza a seguinte inscrición: “MEARS & STAINBANK, WHITECHAPEL FOUNDRY. LONDON./ OMNIA FIANT AD GLOIAM DEI./ D. FRANC. FERRER LLUCH ET CONJUX D. ISAB. PEREZ/ DE FERRER VOTUM SOLVENTES DONANT HUN. CAMPANUN/ ECCLESIA SANTAE MARIAE VIRG. DE TORAS./1891”, que despois da oportuna tradución vénnos a dicir que… “Mears & Stainbank, Fundición de Whitechapel, Londres./ Todo sucede a la gloria de Dios./ D. Francisco Ferrer Lluch y su conyuge D. Isabel Pérez de Ferrer dona este voto. Campana/ de la iglesia de Santa María de Torás./1891.

Campá inglesa da igrexa de Torás (Cortesía de Xosé Troiano)

    A Mears & Stainbank Whitechapel Foundry estaba situada no distrito londinense de Tower Hamlets e dedicouse principalmente á fabricación de campás e os seus accesorios, aínda que tamén proporcionou campás de man e carrillóns. A fundición, que no momento do peche era a máis antiga de Gran Bretaña (creárase en 1570), destacou por ser o fabricante da campá da Liberdade, en inglés Liberty Bell, un famoso símbolo da independencia estadounidense e da abolición da escravitude; e mesmo por relanzar o Big Ben, a campá máis grande elaborada por esta casa, que soa desde o 31 de maio de 1859 na Torre do Reloxo, a Torre Elisabeth, situada no lado noroeste do pazo londinense de Westminster, a sede do Parlamento do Reino Unido. Tras case 450 anos elaborando campás, a Mears & Stainbank Whitechapel Foundry ía pechar o 12 de xuño de 2017. Dos máis de trinta mestres fundidores que pasaron ao longo da historia polo obradoiro desta afamada empresa británica, Alfred Lawson, mestre entre 1884 e 1904, foi quen fundiu a campá menor de Santa María de Torás aló polo ano 1891, sino custeado polo comerciante coruñés Francisco Ferrer Lluch, persoeiro do que falamos deseguido. 

   O noso protagonista era bisneto dun dos grandes empresarios do século XVIII, Francisco Ferrer y Albá, comerciante catalán establecido na Coruña desde 1757 que casara con Francisca Artiaga Beitia, unha muller pertencente a unha familia acomodada de orixe asturiano. Froito deste matrimonio foron Rosa, María Ignacia e Francisco Ferrer y Albá, o único fillo varón que continuaría a estirpe. Nado na Coruña en 1779, este Francisco, que sería alcalde da cidade herculina en varias ocasións¹, casou con María Magdalena Andrea Gundián Carrais, filla do procurador da Real Audiencia da Coruña, José Francisco Gundián Bañales, pero quedou viúvo en 1818. Tivo con ela cinco fillos, un deles Francisco Ferrer Gundián, que contraeu nupcias con Juana Lluch Gómez. Un dos fillos deste matrimonio foi Francisco Ferrer Lluch, o persoeiro que doou unha das campás de Torás.

    A actividade empresarial dos Ferrer comezara con negocios que abarcaban a industria da salgadura de peixe, as inversións navieiras e outros negocios comerciais que se foron diversificando co paso dos anos. Ao mesmo tempo, durante a Guerra da Independencia española e a posterior volta ao trono do Borbón, Ferrer y Albá presta apoio económico á causa liberal. 

    A represión que a cidade coruñesa sufriu a mans do exército borbónico tras o fracaso das sublevacións liberais ía supor un grave quebrantamento para a actividade mercantil da empresa. Non obstante, no ano 1829, Ferrer y Albá constituíu unha sociedade cos seus fillos Francisco -o pai do doador da campá de Torás- e José, que tiña a súa sede no número 12 do Cantón Pequeno coruñés, nun edificio que tamén era vivenda familiar. A devandita sociedade, rexistrada como “Casa de comercio de Francisco Ferrer y Albá”, emitía numerosas fianzas de Reais Patentes Mercantes e de Corso para barcos que, dende A Coruña, se dirixían na súa meirande parte a América con mercadorías e pasaxeiros (tamén hai rexistros de fretes de barcos con destino a portos españois).

    Ademais diso, Ferrer y Albá, ao igual que a maior parte dos comerciantes coruñeses da época, ía aproveitar en numerosas ocasións as súas embarcacións para a trata de negros. Cos beneficios da venda de escravos na Habana adquiría produtos das colonias, en especial café, té e azucre, que eran transportados e vendidos na Coruña ou exportados a Europa. Ferrer y Albá tivo, ademais, participación en numerosas empresas adicadas aos seguros e aos transportes. 

  A etapa de recesión económica que afectou a Europa na década de 1840 supuxo o fin da Casa comercial de Ferrer y Albá, que se declarou en quebra en 1851.

  Francisco Ferrer Lluch, o doador da campá de Torás, nace na Coruña en 1828 e estuda na Escola de Náutica da cidade herculina. Saca o título de piloto antes de alcanzar os 20 anos de idade, iniciándose laboralmente como piloto naval nun dos barcos da familia. Coetáneo de grandes persoeiros da historia da Coruña como Eusebio da Guarda ou Fernando Rubine, foi adquirindo experiencia no mundo dos negocios nas numerosas viaxes realizadas a América antes da quebra de Casa comercial de Ferrer y Albá. Na súa edición do 27 de novembro de 1847, o Boletín Mercantil e Industrial de Galicia facíase eco dunha destas viaxes:

  “Para La Habana. Con escala en Santiago de Cuba y Puerto Rico. Dará la vela el 15 de Diciembre próximo, el acreditado bergantín Hércules de porte 192 toneladas, clavado, empernado y forrado en cobre, al mando de su capitán D. Francisco Ferrer y Lluch. Admite pasageros y un resto de carga á flete. Lo despacha su armador D. Francisco Ferrer y Albá, cantón de Laci número 12².”

   O noso protagonista contrae nupcias nesa altura con Isabel Pérez López. Curiosamente, unha irmá de Francisco, María, tamén ía casar cun irmán de Isabel, José.

   Ao igual que fixeran no seu momento os seus devanceiros e co aprendicaxe da experiencia vivida coa quebra da casa fundada por seu bisavó, a medida que prosperaba nos seus negocios, Francisco Ferrer Lluch foi diversificando as súas actividades comerciais e financieiras ao tempo que se introducía progresivamente en novas ramas económicas, ampliando os seus horizontes empresariais, que lle proporcionaban un importante incremento dos beneficios e unha acomodada posición na burguesía herculina da época. Así, ao negocio navieiro, co frete das embarcacións que capitaneaba nas travesías a América, fóronse sumando negocios como a venda de produtos coloniais ao por maior, a salgadura ou, entre outras actividades, o sector mineiro:

  “El señor D. Francisco Ferrer y Lluch, del comercio de esta plaza, ha presentado en el Gobierno civil una pertenencia de 10 minas de hierro con el título “Leticia” en el paraje de Lourdio, término municipal de San Saturnino³.”

  Membro activo da sociedade coruñesa da época, a finais do século XIX é un dos directivos habituais da Cámara de Comercio da Coruña, nunha época na que encargou en Londres, na Mears & Stainbank Whitechapel Foundry a tantas veces nomeada campá da igrexa de Torás. Descoñecemos cal era a relación que este persoeiro Ferrer tiña coa Laracha. Se cadra viña dada pola actividade pesqueira en Caión para as súas fábricas de salgadura. Ou mesmo pola súa probable amizade con D. José Orellán, párroco de Santa María de Torás nos ultimos anos do século XIX e nos primeiros do XX.

   Vítima dunha cruel enfermidade, Francisco Ferrer y Lluch faleceu na Coruña o 24 de febreiro de 1902 aos 74 anos de idade. A súa viúva Isabel Pérez finou o 15 de outubro de 1915. Se escoitedes repenicar as campás da igrexa de Torás, non esquezades que os seus nomes resoan na Laracha dende 1891.

La Voz de Galicia, 25 de febreiro de 1902

__________________

1 O 19 de abril de 1820 Francisco Ferrer y Albá pasou a ser o noveno alcalde do concello da Coruña. O seu goberno municipal era de corte liberal e estaba integrado por burgueses e comerciantes. En 1834 Ferrer ía volver á política municipal como alcalde interino. En 1835 pasou a ser o primeiro rexedor do cabido e en outubro de 1836 xurou o cargo como segundo alcalde. Pouco despois asumiu o cargo de vicepresidente da xunta de comercio da cidade. En xaneiro de 1842 foi nomeado de novo alcalde da Coruña.

2 Vid. Boletín Mercantil e Industrial de Galicia, 27 de novembro de 1847, páx. 4.

3 Vid. La Voz de Galica, 8 de decembro de 1889, páx. 2.

A VIRXE E A CAPELA DE SANTA MARTA

   Cada 29 de xullo a igrexa universal recorda a figura de Santa Marta de Betania, irmá de María e Lázaro, amigos e discípulos de Xesús. Patroa dos imposibles, do fogar, das cociñeiras, amas de casa, serventas, casas de hóspedes e lavandeiras, todas asociadas co seu papel nas historias da Biblia, donde se mostra como unha muller verdadeiramente servizal.

   Conta a tradición que Marta de Betania e a súa familia abandonaron a súa casa con rumbo a Occidente e recalaron na costa mediterránea do que hoxe é Francia, donde anuncia a doutrina de Cristo pola baixa Provenza e se rexistran os seus primeiros milagres, entre eles devolver a vida a un náufrago e someter a un dragón que devoraba aos habitantes daqueles paraxes.

   A súa devoción puido chegar a Galicia con algunha das ordes relixiosas que penetraron a través do camiño Xacobeo francés na Idade Media, dada a pegada dalgunhas como a orde cisterciense, mais isto son meras hipóteses de quen escribe.

   O caso é que na Laracha temos a virxe e a capela de Santa Marta, da que non dispoñemos de datos sobre a súa fundación no cume do monte que leva o seu nome e que en tempos remotos foi, con certeza, lugar de culto dos habitantes destas terras. 

Imaxe de Santa Marta na igrexa de San Pedro de Soandres

  Todo o territorio está afectado por pegadas de cristianización de espazos pagáns. Onde non chegaba unha igrexa, erguíase unha capela e este puido ser o caso da de Santa Marta. Segundo as informacións de Gumersindo García Gómez, o prezado e admirado historiador de Soandres, “ao nacente da ladeira deste monte, aínda existe, ao presente, o lugar chamado Mallou. José Verea Aguiar (Historia de Galicia, 1838) afirma que os primitivos poboadores da Gallaecia denominaban Mallou ao sitio onde se xuntaban para celebrar os seus ritos relixiosos, e asegura que non estaba permitido achegarse alí, sen a presentación da pertinente súplica e ofrenda.”¹

  Aínda queda xente que oiu falar da 'pedra das ovellas' que había nesta zona, malia que agora non se coñece o seu paradoiro. “Dín que alí agochada, está 'a pedra que ten debuxada unha pata de carneiro' e que ofrecen cen mil pesetas a quen atope (se cadra, trataríase dun petróglifo, xa que esta doadamente podería ser unha área sacra prerromana -como Soandres- e a ermida semella emprazada enriba dun castro. Preto dalí, en Silvoso, vése a escavación dunha mámoa: o Forno dos Mouros).”²

   A tradición falaba, ademais, da existencia no monte de Santa Marta dunha fonte con propiedades curativas para a xente, mais tamén para os animais. Unha lenda contaba que as vacas que bebían naquel manancial producían máis leite.

Ruínas da capela de Santa Marta

  Outra das lendas deste sobranceiro lugar da nosa bisbarra é a que publicou o académico Leandro Carré Alvarellos, unha lenda que no seu momento recollera a escritora Dora Vázquez, mestra da escola de nenas de Larín entre 1952 e 1967, e que di así:

“Din os máis vellos, que un día, hai moitísimos anos, as xentes destos lugares viron como facían aquí unha capela uns homes altos e fortes. Chamábanlles xentís, mais se cadra querían dicir xigantes porque tamén chaman así a esos homes e mulleres de cartón que aínda saen nalgunhas romarías e festas de certas cidades. Dicíase que aqueles homes tiñan unha forza condenada. Tiraban un martelo dende aquí (dende a capela de San Roque de Larín) e chegaba ata a capela de aquel outro monte que está fronte a nós. 

-¿Ves alí unha capela branca? É a capela da Estrela de Monteagudo. Case ao mesmo tempo que esta (a de San Roque de Larín), apareceu tamén aquela, e a outra de Soandres, que é a de Santa Marta. Esta queda tan alta, que para vela dende o chan hai que erguer a cabeza como para mirar a alta cheminea dunha fábrica.

Dende as tres capelas domínase o mar e os vales como se poden ver dende un avión. Mais a desta cume donde estamos hai moitísimo tempo que desapareceu, non sei se levada polo vento ou polo abandono dos labregos que non a repararon. Dela deben ser estas pedras que se ven esparexidas por aquí”.³

    Dende finais do século XVI xa contamos coa documentación que nos informa da necesidade da reparación da ermida de Santa Marta, o que vén a indicar que a súa construcción remóntase a unha época anterior. Polo que nos conta o Instituto de Estudos Bergantiñáns en O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños⁴, durante ese mesmo século esta santa gozaba dunha intensa devoción, manifestada nas abundantes doazóns que veciños da contorna deixaban en herdanza nos seus testamentos para renderlle culto a Santa Marta, unha das “irmás santas” da Ribeira Alta do Anllóns, xunto coa Estrela de Monteagudo e a Santa Locaia de Loureda, ámbalas dúas en Arteixo.

   Grazas unha vez máis ás investigacións de Gumersindo García Gómez, sabemos que en xullo de 1588 o Licenciado Gutiérrez ordenou que a ermida estivese ben reparada con porta, pechadura e chave, nun prazo de dous meses, ou pena de excomuñón maior e pago de catro ducados.

Ruínas da capela de Santa Marta

   O 25 de abril de 1604, frei Francisco de Vera, bispo de Medauro, deixa memoria de que Afonso do Barral, veciño de Coiro, outorgara a manda de catro misas ao ano, cargadas sobre o lugar que traballaba o seu fillo Sancho do Barral, en Trixezo (parroquia de Soandres), e que habían de dicir na ermida de Santa Marta o día da romaría.

   Durante a visita que o cardeal Jerónimo del Hoyo realiza a esta zona no verán de 1613 deixou escrito o seguinte sobre a devandita capela:

“Hermita de Santa Marta. Otrosí prosiguiendo la dicha visita, visitó la hermita de Santa Marta que está en un monte alto, y la halló mal reparada. Mandó su merced que a costa de la limosna que se ofrece en ella se repare la persona que la lleva, retejándola de manera que no llueva y caleandola toda por dentro y a la Capilla Mayor pongan una reja para que no se entren en ella dormir ninguna persona, y ansimismo la dicha hermita tenga buena puerta y la tengan siempre cerrada porque no entre el ganado dentro y pinsen la imagen de Santa Marta, y entierren el cristo viejo por estar ya muy indicente y se aga una peana para el pie del altar, lo cual cumpla el rector so pena de descomunión mayor, y no llegando la dicha limosna encargo a los vecinos de la dicha feligresía y tierra ayuden a la dicha obra y lo firmo”.

   Outra referencia á ermida foi a que fixo o 20 de maio de 1630 o Padre Prior do Convento de Soandres, frei Miguel de Herrera:

“La hermita de Santa Marta rinde en dinero y trigo diez o doce ducados en la cuaresma. Dícese en ella todos los lunes de cuaresma, misa y día de las Letanías Mayores y día de Santa Marta y a costa desta limosna se repara. En esta ermita se dice misa el día de su nombre, pagan la misa al rector y danle de comer”.

   Seguindo sempre coas informacións do historiador Gumersindo García Gómez⁵, sabemos que o 18 de xuño de 1634 aparece a primeira referencia acerca das procesións que se facían nesta ermida. O visitador don Juan de Tilleira y Basterrica apunta:

“Mandó su merced que por cuanto es informado que las procesiones de el día de las Letanías que se ba a Santa Marta hermita desta feligresía, ba poca gente y lo mismo a otras que se hacen entre año, que el Padre Cura les avise el día de fiesta precedente y al que no viniere le condene”.

   Polas noticias que nos achega o visitador Sebastián de Alcaraeta a mediados do século XVII, a ermida de Santa Marta debía estar case en ruínas:

“La capilla está muy mal reparada y descubierta sen texa, y el arco muy apartado del texado con muy malas bigas, de suerte que amenaza ruynas(...)”.

    Sabemos que a capela aínda estaba en pé en 1752. Cando se realizou o interrogatorio do Catastro do Marqués de Ensenada nese ano, a resposta da terceira pregunta sobre o territorio que ocupaba a parroquia de Coiro foi a seguinte:

“(…) Demárcase dicha feligresía, principiando en la capilla de Santa Marta y sigue por la fuente de la Cruz a la piedra que llaman Vico, desde allí por el Puerto do Cabaleiro al marco de Toural de arriba y corre por el Río pequeño abajo, hasta la piedra de Malate, desde los cuales corre por el marco de Longra al puerto da Fraga, pasa al petón hasta la capilla de Santa Marta, primera demarcación.”⁶

   E na mesma pregunta sobre a parroquia de Soandres do devandito interrogatorio do Catastro do Marqués de Ensenada dise que:

(…) de este al lugar de Lourenceira. De aquí sube al Camino de Reverente ya referido y a los Lavadoiros, y pasando por la fuente do Seixo, y Capilla de Santa Marta, al Mojón da Pedrousa, de allí a la fuente da Bouza do Río, y cruzando este, sube a la Piedra Bieiteira, y a la fuente do Canle (...)”⁷

  En 1820, setenta anos despois de realizarse o popular Catastro, a veciñanza da contorna puido observar a un grupo de forasteiros que portaban nas cabalerías trebellos que parecían doutro mundo. Un deles non deixaba de facer medicións e de tomar apuntes nos seus cadernos. Era Domingo Fontán Rodríguez (1788-1866), ilustrado, matemático, político e xeógrafo coñecido por ser o autor do primeiro mapa topográfico e científico de Galicia. No seu magnífico traballo cartográfico Fontán, que en 1834 ía ser nomeado Director do Observatorio Astronómico de Madrid, anota: “Santa Marta 526 m. sobre el nivel del mar”.

Mapa de Domingo Fontán

    Na romaría de Santa Marta de Ribarteme (As Neves, Pontevedra), calificada como a máis antiga das romarías galegas polo seu arraigamento e tradición, os fregueses entoan pregarias como estas:

“Virxen Santa Marta,

reina de la gloria,

todo el que se ofrece,

sale con victoria.”

 

Virxen Santa Marta,

estrela do norte,

que lle deu a vida

ó que estivo á morte”

    Oracións de súplica que seguramente tamén se entoaban na larachesa capela de Santa Marta antes dos derradeiros anos do século XIX, ou a comezos do XX, que foi cando este sacro recinto foi caendo no esquecemento e a imaxe pétrea da Santa alí existente, unha virxe con atributos de ama de casa, se trasladou á igrexa parroquial de San Pedro de Soandres. Conta a lenda que posta a Santa no carro de bois, os animais colleron camiño cara Soandres, seguramente o máis dereito e doado de todos!

    No templo beneditino continuouse practicando culto a Santa Marta e cada ano celébrase ao pé do santuario unha romaría para honrar esta antiga imaxe de pedra policromada, de feitura rústica. O día da festividade os devotos ofrécenlle á Santa, avogosa dos problemas auditivos, aceite de oliva que utilizan, despois de ser bendicido, para a dor de oídos.

    Polo que ouviran os máis vellos da parroquia de Soandres aos seus maiores, seica en tempos pasados era costume que a Santa Marta saíra en procesión. Para isto parece ser que escollían aos homes máis robustos do lugar, os únicos que eran quen de soportar o seu gran peso. Tiveron que pasar moitos anos para que a santa volvera a saír en procesión, suceso memorable que non se volvería a repetir e que Gumersindo García Gómez conta así:

“Foi o propio día da romaría, luns 29 de xullo de 1991, cando ao remate da misa solemne, tivo lugar a tradicional procesión. Por vez primeira en moitos anos, e a derradeira ata o presente, a imaxen petrea de Santa Marta presidiu a cometiva relixiosa. Unha vella fotografía delata a José Manuel Iglesias do Villamir e Benigno Domínguez de Condesuso como dous dos seus porteadores.”⁸

Cortesía de Gumersindo García Gómez

   Catro anos máis tarde, noutro histórico feito, as ruínas da capela de Santa Marta convertíanse nunha improvisada igrexa á que acudiron centos de veciños da bisbarra. Gumersindo García, un dos promotores da iniciativa, rememora o acontecido naqueles días do seguinte xeito:

“No verán do ano 1995 xurde a idea de facer unha sardiñada nas ruínas de Santa Marta. O concelleiro José Manuel Iglesias é un entusiasta do proxecto. David Riveiro de Bocixa e eu mesmo colaboramos e puxemos da nosa parte o que poidemos. Moitos de vós colaborastes xenerosamente co voso traballo e aportación económica. O Concello da Laracha ocupouse dos traballos de limpeza das ruínas da ermida e o acondicionamento de todo o entorno. En toda obra sempre aparecen tropezos, pero aquí estaba o concelleiro Manolo, arranxando canto estaba na súa man. Unha das maiores dificultades foron os accesos a este lugar. O tempo fixera desaparecer camiños. Pero houbo dous homes, da casta dos bos e xenerosos, que donaron o terreo preciso, para abrir os camiños que nos permiten acceder comodamente a este fermoso paraxe. A memoria dos agradecidos non deixarán esquecer os seus nomes: Ricardo Verdía de Barbacán e José Abeleira da Tapia. Como lembraredes, o festexo celebrouse na tarde do domingo 6 de agosto de 1995. Houbo misa ás seis da tarde, sardiñas, pan e viño e moita festa. Nunca tal viran os vivos desta veciñanza. Aquela foi a primeira xuntanza, e logo viñéronse celebrando cada ano. Pasaron máis dunha ducia de anos, e case se pode afirmar, que xa é arraigada tradición, acudir un domingo do mes de agosto.”⁹

    Xa para rematar, parécenos de interese comentar que, con motivo da celebración do Xacobeo de 1999, a Xunta de Galicia, en colaboración co arcebispado de Santiago, organizou unha magna exposición, entre o 27 de maio e o 31 de decembro dese ano, no mosteiro de San Martín Pinario de Compostela. Unha das pezas expostas foi a imaxe pétrea de Santa Marta. A ficha descritiva informaba:

Santa Marta. Anónimo. Fins do século XVII. Pedra policromada. 63X33x24 cm. Procedente da ermida de Santa Marta de Soandres, A Laracha (A Coruña).

É unha imaxe de pedra que representa a Santa Marta, irmá de Lázaro e María. Situada no retablo lateral da igrexa de Soandres, que se encontraba baixo a protección do antigo priorado beneditino.

Iconograficamente está caracterizada polos atributos cos que se representa tradicionalmente no Evanxeo, coa súa dedicación aos traballos do fogar, de aí que na man esquerda leve o floreiro e coa dereita suxeita un cesto, ámbolos dous, aparellos domésticos que ela utiliza.

Esta imaxe é unha representación frontal e hierática, carente de movemento, coa disposición dos pés á mesma altura. As roupas non deixan entrever ningún trazo anatómico do corpo. O seu rostro e hieratismo acusan factura artesanal.”

Imaxe de Santa Marta na igrexa de San Pedro de Soandres

   Amigos e amigas, a festa de Santa Marta é o 29 de xullo e por iso díse “o aire de Santa Marta”, é dicir, o vento que sopra nos derradeiros días deste mes co que vos animo a cantar:

Hei de ir a Santa Marta

a Santa Marta hei de ir,

a ver a capela da Estrela

e a de San Roque de Larín.

 

Hei de ir a Santa Marta

a Santa Marta hei de ir,

a beber na fonte santa

e o son do ar alí sentir.

 

Hei de ir a Santa Marta

en Santa Marta hei de estar.

E verei arder o solpor no mar

co aturuxo deste cantar.

 

(Xabier Maceiras, 2022)

FONTES:

ALONSO OTERO, MARÍA LEONOR & GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS ANTONIO (1998): Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña.

AMADO CASDELO, MARCOS EMILIO (2017): As parroquias do Concello da Laracha en 1750, Deputación da Coruña.

CABEZA QUILES, FERNANDO & DOMÍNGUEZ RIAL, EVARISTO & FERNÁNDEZ CARRERA, XAN X. & GARCÍA LOSADA, ANTÓN & GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS A. (2020): O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños, Instituto de Estudos Bergantiñáns.

CARRÉ ALVARELLOS, LEANDRO (2001): Las leyendas tradicionales gallegas, La Voz de Galicia.

GARCÍA GÓMEZ, GUMERSINDO (2009): Apuntes para unha historia do Monte de Santa Marta, Revista das Festas Parroquiais de Soandres.

_____________________

1 GUMERSINDO GARCÍA GÓMEZ (2009): Apuntes para unha historia do Monte de Santa Marta, Revista das Festas Parroquiais de Soandres.

2 MARÍA LEONOR ALONSO OTERO & LUÍS ANTONIO GIADÁS ÁLVARES (1998): Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña, páx. 54.

3 LEANDRO CARRÉ ALVARELLOS (2001): Las leyendas tradicionales gallegas, La Voz de Galicia, páx. 55.

4 FERNANDO CABEZA QUILES & EVARISTO DOMÍNGUEZ RIAL & XAN X. FERNÁNDEZ CARRERA & ANTÓN GARCÍA LOSADA & LUÍS A. GIADÁS ÁLVAREZ (2020): O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños, Instituto de Estudos Bergantiñáns, páx. 76.

5 GUMERSINDO GARCÍA GÓMEZ (2009): Apuntes para unha historia do Monte de Santa Marta, Revista das Festas Parroquiais de Soandres.

6 MARCOS EMILIO AMADO CASDELO (2017): As parroquias do Concello da Laracha en 1750, Deputación da Coruña, pp.. 63 e 64.

7 Ibídem, páx. 143.

8 GUMERSINDO GARCÍA GÓMEZ (2009): Apuntes para unha historia do Monte de Santa Marta, Revista das Festas Parroquiais de Soandres.

9 Ibídem.