ARQUITECTURA RELIXIOSA

O MOSTEIRO DE SOANDRES

    O Mosteiro de Soandres é un dos elementos máis significativos da historia da Laracha e do que hoxe coñecemos como Bergantiños, onde este templo beneditino exerceu desde a súa fundación gran influencia en boa parte da comarca.

    Este cenobio aparece xa citado a finais do século X, a través dun documento de doazón que lle fai o conde Paio Pérez e a súa dona Aragonta, no que se incluían varias igrexas e lugares, todos eles dentro do actual municipio larachés. As doazóns continuarán durante os séculos XI e XII, entre as que cabe citar a dos Condes de Traba, familia que protexeu a moitos pequenos mosteiros que se fundaron nas terras que estaban baixo o seu dominio.

    Na súa orixe o mosteiro estaba baixo a protección de San Salvador, advocación habitual na Alta Idade Media, máis en 1351 o rei Pedro I de Castela demostrou a súa devoción polo templo eximíndoo de pagar as taxas de yantare e colleita. Os monxes, como mostra de agradecemento ao rei, trocaron a advocación a San Salvador pola de San Pedro.

   Durante os séculos XIII e XIV temos abundante documentación que nos aporta o investigador Manuel Lucas Álvarez, case toda ela referente a contratos de foro que asinaron os distintos abades do mosteiro. Esta época é tamén a orixe do esplendor arquitectónico do edificio, que chegaría ata nós coa feitura daqueles días, xa que a construción actual data de finais daquel século XIV, non correndo tanta sorte as dependencias monásticas. 

    A partir do século XIV, a nobreza local, sobre todo a familia dos Pardo das Mariñas, señores das desaparecidas Torres de Cillobre, na súa actuación de encomendeiros ou protectores do mosteiro, serán os que cometan os maiores abusos e tropelías contra as propiedades do Mosteiro e os monxes que nel habitaban. A pesar das reiteradas queixas que estes lle elevaron aos monarcas, as espoliacións non cesaron.

    Ao igual que hoxe, a causa da súa extensión (é a parroquia máis extensa e oriental da comarca de Bergantiños), Soandres estaba dividida en copias, unha distribución que se conserva dende a Idade Media. Nun primeiro momento esta división era de catro copias: Borreiros, Boimir, Bocixa e Golmar, onde precisamente os freires beneditinos construiran unha ermida dedicada ao fundador da súa orde, San Bieito, que na actualidade é a igrexa parroquial da freguesía de Golmar. No ano 1877 Golmar convértese en parroquia, e a partir de aquí Soandres segue conservando esta división, pero agora con tres copias: Bocixa, Boimir e Borreiros.

    A finais do século XV e comezos do XVI o mosteiro comezaría a perder os privilexios de antano debido á reforma dos Reis Católicos. O templo convértese nesta época nun priorado dependente do mosteiro de San Martiño Pinario de Santiago de Compostela, unión confirmada polo Papa Alexandre VI o 1 de outubro do ano 1500. Durante o Antigo Réxime, a parroquia de Soandres formaba unha xurisdición xunto coa de Sorrizo (Arteixo), baixo o señorío de San Martiño Pinario, quen se encargaba de nomear o xuíz ordinario.

     En xullo de 1613 o Cardeal Jerónimo del Hoyo visita o mosteiro, no que habitaban dous ou tres monxes, pertencentes a San Martiño, encargados de administrar as súas rendas. Del Hoyo infórmanos tamén da existencia dentro da igrexa de Soandres dunha ara romana dedicada a Hércules, que mandou repicar por incitar ao culto pagán. No seu libro manuscrito Memorias del Arzobispado de Santiago, o cardeal narra así a súa visita pastoral a Soandres:

“Esta iglesia es muy grande y es priorato de San Martín de Santiago en que hay de ordinario dos o tres flaires benitos. Es parrochial; tiene pila baptismal y Santísimo Sacramento y tiene ciento y setenta y seis fuegos. Hay en esta iglesia bicario perpetuo atitulado que adeministra y sirve al curato y por su trabaxo le dan cinquenta ducados el monasterio de San Martín y el pie de altar y lo demás se llevan los frailes del monasterio de San Martín. La fábrica tiene de renta seis ferrados de pan de unas heredades y de otras tiene más. El edificio muestra antigüedad y es lástima que todo está teja bana. Los feligreses biven (fol. 244, r.) algunos legua y media y para venir a misa atraviesan dos feligresías.

En un altar pequeño questá arrimado al poste principal de la capilla mayor del lado de la Epístola, que tiene una piedra grande sentada sobre una basa cuadrada; paresce que la dicha basa fué árula gentíleça porque tiene estas letras:

I O M

HERKVLI . IONICO

Mandóse por una visita picar las dichas letras, porque no quede rastro de cosa semejante”.

    No verán de 1745, cento trinta e dous anos despois de aquela visita pastoral do cardeal Jerónimo del Hoyo, o Padre Sarmiento hospédase no mosteiro e, no seu caderno de viaxe, escribe:

“Ó lado da epístola (lado S.) da igrexa de Soandres, había esta inscripción: “I.O.M. Herkuli Ionico”. E que por visita (arcebispal do cardeal Jerónimo del Hoyo) mandárase picar por ser de xentís. Rexistrei o dito lado e aínda recoñécese a picadura, que se cubrira de cal e se embarrara. Notei que moitas pedras da igrexa teñen unha ou dúas letras, góticas ou romanas¹”

     Durante o século XVII, coincidindo cun novo esplendor dos mosteiros galegos e das rendas parroquiais, acometeranse en Soandres varias reformas. Será cando se constrúa a actual fachada barroca que conserva a igrexa, e o edificio adosado á mesma que na actualidade fai de casa reitoral. 

    En novembro de 1805, con motivo das obras que se estaban realizando na igrexa, a ara nomeada anteriormente foi soterrada no presbiterio, onde ía permanecer esquecida durante un século, ata que a localizou Rafael Balsa de la Vega en xuño de 1909. Nese mesmo ano formou parte dunha exposición arqueolóxica celebrada en Santiago, lugar do que nunca regresou. Na actualidade encóntrase no museo da Catedral de Santiago. Trátase dun pequeno altar conmemorativo da época politeísta romana, unha ara votiva de granito, perimétrica, con base e cornixa e con focus triangular coa presenza dunha pátera con asas. O actual texto que ten escrito suponse que foi gravado despois de que se borrara a inscrición orixinal, que diría... “Xúpiter Óptimo Máximo. Hércules Jónico presentou a ofrenda”.

    Antigamente, os cristiáns recibían sepultura dentro do mesmo recinto da igrexa. O último enterramento efectuado dentro da igrexa data de agosto de 1833. A vida monacal finaliza pouco despois, o 6 de decembro do ano 1835. O mosteiro, coas desamortizacións de Mendizábal, perde as súas propiedades e a súa función limítase, desde entón, á de igrexa parroquial. O último frade beneditino de Soandres foi don Justo Barrio Castroviejo, que recibiu sepultura nun nicho de cantaría que el mesmo mandou construír pegado aos muros da parte dereita da porta principal da igrexa. Actualmente, xa non queda vestixio algún desta sepultura, tan só unhas marcas entrantes na parede da igrexa, á dereita da porta principal, que delatan os curiosos restos da súa localización.

    Hoxe en día consérvase o conxunto arquitectónico que conforman a igrexa, de planta basilical, e a casa reitoral. As reformas posteriores, especialmente durante os séculos XVII e XVIII, ían dotar ao cenobio beneditino con elementos de diferentes estilos arquitectónicos para que na actualidade combine con natural harmonía o gótico da cabeceira, o barroco das naves e restos do primitivo templo románico en elementos do muro norte. 

    No interior, nas ábsidas laterais posúe baldaquinos do século XVIII que albergan as imaxes de Santa Lucía e Santa Marta, esta procedente da antiga capela do mesmo nome, que se encontra no Coto de Santa Marta. O altar maior e a imaxe do titular, San Pedro, son de factura neoclásica e están datados a principios do séxulo XIX.

     Os altares das capelas absidais do lado da epístola e do evanxeo, atopáronse durante os traballos realizados para cambiar a pavimentación das capelas laterais, unha vez desmontados os sobancos dos retablos. Son dúas mesas de altar con cinco soportes cada unha, catro en posición angular e un en posición central, que suxeitan a táboa da mesa do altar. A atribución destas mesas como altares susténtase en que os soportes centrais que sosteñen a táboa, conteñen uns depósitos relicarios, situados nos ocos existentes no interior do propio soporte central. Na mesa do lado do evanxeo atopouse unha caixa de madeira de sección circular, na que se custodiaban envoltas nun pano vermello dúas lipsanotecas. Sen embargo, na da epístola non apareceu ningún relicario, senón que este espazo albergaba unhas cinzas. Por último, crese que estes altares serían unha obra da segunda metade do século XIV, e son unhas estruturas pétreas de cronoloxía gótica únicas en Galicia.

    A parte correspondente á parroquial foi rehabilitada na década de 1990, restaurándose tamén o seu adro convertido nunha atractiva praza pública que permite apreciar como é debido o templo. Ademais fai uns anos construíuse unha segunda praza no entorno, que á súa vez serve de aparcadoiro. Hoxe, aínda que a parroquial non sempre se atopa visitable e moito menos os espazos privados, o lugar segue sendo unha das visitas obrigadas do Concello de Laracha. Alí agarda por vós o párroco don Manuel Mallo Mallo, a quen lle quero agradecer, unha vez máis, a atención e amabilidade coa que sempre trata a quen escribe.

    Rematamos esta pequena historia do Mosteiro de Soandres cunha cronoloxía da autoría do historiador da parroquia Gumersindo García Gómez:

956, 30 de agosto.- É a data máis antiga na que se menciona o noso Mosteiro nunha doazón que fixo o conde Paio e a súa dona Aragonta.

969, 24 de febreiro.- O Bispo de Santiago, Nuño, confirma a doazón do conde Paio engadíndolle as parroquias de Queixas, Cerceda, Montemaior, Golmar, Soutullo e Larín.

1.193, 30 de xullo.- Dona Urraca Fernández de Trava lega a “Suandres” cinco moios de trigo.

1.282.- Pedro Pérez de Coiro renuncia ante Frai Martín Pérez, abade de Soandres, aos dereitos que poida ter no lugar da Ferrería.

1.351.- O Rei de Castela, Pedro I, exime ao mosteiro de pagar os trabucos de “yantar e colleita”

1.392, 12 de xaneiro.- Alonso García de Cerceda dona unha leira ao mosteiro para que, á súa morte, o enterren na igrexa de Soandres.

1.404, 30 de xuño.- O Rei Enrique III firma unha carta de Emprazamento contra Martín Sánchez das Mariñas para que restituia ao mosteiro certas propiedades.

1.416, 16 de setembro.- A Raíña Rexente de Castela, Dona Catalina de Lancaster firma unhas cartas executorias contra certos cabaleiros da bisbarra, que en moitas ocasións cercaron o mosteiro con homes armados de a pé e a cabalo, e feriron gravemente ao abade, monxes e servintes.

1.420, 27 de decembro.- O notario Pedro Vidal, a pedimento do abade Fernán García, “copia fielmente” as doazóns do conde Paio e do bispo Nuño.

1.424, 20 de xaneiro.- O Rei Juan II de Castela firma en Alcalá de Henares unha real provisión pola que acolle baixo a súa real garda e amparo ao abade, monxes e vasallos do mosteiro.

1.459, 11 de maio.- O Papa Pío II expide en Roma unha Bula Apostólica na que prové á abadía de Soandres na persoa do Cardeal Juan do título de Santa Prisca.

1.499, 13 de xullo.- Frai Rodrigo de Valencia procede á reforma do mosteiro.

1.500, 1 de outubro.- O Papa Alejandro VI confirma a unión do mosteiro de Soandres co de San Martín de Santiago.

1.518, 21 de xuño.- O Abade de San Martín toma posesión do Priorado de Soandres.

1.573, 15 de maio.- Martiño do Corgo, dono do pazo de Paradela, dona dúas leiras en Encián á fábrica da igrexa por dúas sepulturas.

1.595, 15 de outubro.- O Arcebispo de Santiago, don Juan de San Clemente y Torquemada, fai a Visita Canónica.

1.613, 3 de xullo.- O Cardeal Jerónimo del Hoyo executa a Visita Pastoral a Soandres e, ao mesmo tempo, recolle datos para o seu libro manuscrito titulado “Memorias del Arzobispado de Santiago”.

1.722, 13 de febreiro.- O Arcebispo de Santiago, don Luis de Salcedo y Azcona, visita o Priorado de Soandres.

1.745, 12 de agosto.- Frai Martín Sarmiento hospédase un día coa súa noite no Priorado e anota no seu caderno de viaxe todo canto lle chama a atención.

1.752, 12 de agosto.- O Padre Prior de Soandres, Frai Benito Pizarro, colabora cos funcionarios da Real Facenda na elaboración do “Catastro de Ensenada”.

1.761.- O Mosteiro de San Martín Pinario de Santiago percibe do Priorado de Soandres máis de 30.000 reás de vellón en rendas.

1.798, 17 de marzo.- Unha gavilla de bandoleiros capitaneada por Juan Manuel Varela “El Tuno” asaltan a man armada o Priorado e rouban 9.300 reás de vellón de diversos obxectos de moito valor.

1.805.- Ao longo do verán execútanse na igrexa diversas obras como a remodelación do coro, o enlousado dos presbiterios e a talla dos baldaquinos.

1.835, 4 de novembro.- Co obxecto de dar cumprimento á Lei de Desamortización, o intendente da provincia da Coruña concede pasaporte a don Andrés Castro Barbeito, Delegado de Arbitrios de Amortización, para que efectúe o inventario do Priorado de Soandres. O día 6 de decembro rematou o reconto e con el a vida monástica.

1.982, 11 de maio.- No Boletín Oficial do Estado publícase unha resolución datada o 9 de marzo pola que se adorna ter por incoado expediente de declaración de Monumento Histórico Artístico o Mosteiro de San Pedro de Soandres.

FONTES:

Alonso Otero, Mª Leonor & Giadás Álvarez, Luís Antonio (1998): Itinerario bergantián do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña, páx. 49.

Fernández Carrera, Xan (2000): Viaxe pola historia de Soandres, La Voz de Galicia, 26 de maio.

García Gómez, Gumersindo (2008): Cronoloxía do Monasterio de San Pedro de Soandres, Revistas das Festas de Soandres 2008.

García Gómez, Gumersindo (2015): A memoria de tres testemuñas de pedra en Soandres, Revistas das Festas de Soandres 2015.

Mouzo Riobóo, Íñigo (2018): San Pedro de Soandres, a xoia gótica descoñecida de Bergantiños, Historia de Galicia.

Patrimonio Galego (http://patrimoniogalego.net)

Turismo A Laracha (https://www.alaracha.gal/turismo)

_______________

1 Vid. María Leonor Alonso Otero & Luís Antonio Giadás Álvarez (1998): Itinerario bergantián do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña, páx. 49.

 

O MOSTEIRO DE SANTO AGOSTIÑO DA VILA DE CAIÓN

    Fernando Bermúdez de Castro II, señor da Casa de Montaos, Dubra, Penaflor e Caión, foi quen fundou en 1548 xunto a Orde de Santo Agostiño, o mosteiro de Santo Agostiño da vila de Caión. Este persoeiro tiña a súa residencia no pazo¹ que preside a praza Eduardo Vila Fano caionesa e que fora construído a finais do século XV polo seu avó, home de brillante carreira como dignidade eclesiástica tamén chamado Fernando Bermúdez de Castro I². O edificio foi, en tempos dos seus fundadores e descendentes, o centro xuridiscional da vila mariñeira.

Praza de Eduardo Vila Fano de Caión. Ao fondo, o pazo dos Bermúdez de Castro, Señores de Montaos. Á esquerda, a igrexa de Santa María do Socorro

    A vocación relixiosa do fundador do devandito pazo ía ser herdada polo seu neto Fernando II³, que foi quen mandou levantar a igrexa de Santa María do Socorro como capela maior do mosteiro, situada tamén na praza Eduardo Vila Fano, e sufragou as obras do convento de Santo Agostiño nunha época na que Caión era potencia baleeira. Inaugurado en 1578, case unha década despois do falecemento do seu fundador, o convento estaba xusto ao carón da igrexa e chegou a albergar a máis de vinte freires agostiños que administraron durante décadas “as tres parroquias con cura de almas (Caión, Noicela, Rebordelos, con partes do beneficio dos próximos Vilaño e Cabovilaño), e tres sinecuras en terras de Perbes, Boebre e Vilarmaior. A partir de 1621 cando xa levaba anos terminada a igrexa, os seus Libros de Gastos e Ingresos mostran o retorno das obras do mosteiro, que finalizaron en 1639”⁴. Mentres non se construíu o novo templo do Socorro, o culto oficiábase nunha igrexa con advocación a Santa María, situada entre a ermida de San Roque e a igrexa que se estaba edificando.

    Ao interior do pazo dos Señores de Montaos accedían os veciños que pagaban as rendas dos foros. Segundo as informacións do historiador caionés Marcos Emilio Amado Casdelo, a antiga torre situada á esquerda do edificio serviu de cárcere, do que herdou o nome o areal máis próximo, a praia do Cárcere Vello. Conta a lenda que un túnel subterráneo unía o pazo coa igrexa parroquial de Santa María do Socorro, e seica tiña saída nunha das furnas que dan á praia. 

Imaxe actual da fachada do antigo convento da Orde de Santo Agostiño

   Desta época, grazas a un litixio do convento de Santo Agostiño de Caión contra un tal Juan Calvete e a súa muller “por una poca teja” que consultamos no Arquivo do Reino de Galicia, soubemos que os agostiños fixeron algún que outro encargo de tella en Monteagudo (Arteixo) nas proximidades do que hoxe é a Área Recreativa de Barreiros: “(…) llegaron a la telleira de los Barreiros a buscar una poca de teja con unos carreteros”⁵. Seguramente tamén farían o propio nalgunha das telleiras existentes no municipio da Laracha, mais non localizamos ningún dato ao respecto.

    Pegado á igrexa do Socorro, pola parte sur, vese a fachada exterior do antigo convento dos Agostiños que, tras ser restaurado en 2006 polo Concello da Laracha, hoxe alberga un centro social e a oficina de información turística da vila caionesa.

    Ao longo dos séculos XVII e XVIII, o convento disfrutou de gran prosperidade, cobrando os diezmos das colleitas e da pesca e administrando tamén as parroquias próximas ata a marcha definitiva dos freires no ano 1772 ao barrio coruñés da Pescadería. A día de hoxe a Praza e o Mercado Municipal de San Agustín da cidade herculina seguen mantendo viva a memoria desta orde relixiosa.

_____________

1 Este edificio é coñecido como o Pazo dos Condes de Graxal, mais antes disto a súa denominación era Pazo dos Señores de Montaos. O título de condesa obtivérao Beatriz Bermúdez de Castro, sobriña neta do fundador do convento dos Agostiños, ao casar con Juan Álvarez de Vega, conde de Grajal de Campos (León). 

2 Fernando Bermúdez de Castro I, avó, faleceu en Caión en 1515. Os seus restos consérvanse nun sepulcro existente na capela maior da colexiata de Santa María do Campo da Coruña, da que foi o seu primeiro abade.

3 Fernando Bermúdez de Castro II, neto, morreu en 1570 en Ourense e foi enterrado na Igrexa de Santo Domingo da Coruña. El quería enterrarse na igrexa do convento de Santo Agostiño de Caión, onde tiña a súa residencia, pero a peste que asolaba aquela vila impediuno.

4 Marcos Emilio Amado Casdelo (2017): Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, Señores de Montaos, Autoedición, pp. 246-247.

5 Vid. Arquivo do Reino de Galicia. Sinatura 1511-14.

 

 A CAPELA DE SAN LUCAS QUE HABÍA NO LUGAR DE XERÍS (CABOVILAÑO)

    Hoxe, 18 de outubro, bota a andar Crónicas da Laracha, un espazo no que trataremos de publicar semanalmente contos de antano e de hogano sobre as trece parroquias larachesas para axudar, con este pequeno gran de area virtual, a poñer en valor o patrimonio material e inmaterial do municipio da Laracha.

   E precisamente, como hoxe é San Lucas, abrimos a cancela desta bitácora falando da capela con advocación a este santo que existiu durante varios séculos no lugar de Xerís, na parroquia de Cabovilaño.

Lugar no que estaba a capela de San Lucas

  Na iconografía católica San Lucas o Evanxelista, que lle dá nome a unha das feiras máis importantes da xeografía galega, a de Mondoñedo, iniciada en 1246 para celebrar a consagración da catedral mindoniense, aparece representado habitualmente coa figura dun touro, entre outras razóns porque, segundo nos contou o historiador Francisco Vidal, un touro ou un cuxo era o sacrificio que os xentís, as persoas que non profesaban a relixión dos xudeus e dos primeiros cristiáns, ofrecían aos deuses. San Lucas nacera a comezos do século primeiro da nosa era en Antioquía, na actual Turquía, no seo dunha familia pagá, e por iso o seu Evanxeo, que se cre redactado entre o 61 e 63 d. C., estaba dedicado precisamente aos xentís.

   Na súa xuventude o mozo Lucas recibe unha primorosa educación antes de dedicarse ao exercicio da medicina, profesión que abandona para acollerse á doutrina de Cristo tras escoitar a San Pablo, a quen acompañou nas súas últimas viaxes asistíndoo durante a súa cautividade en Roma. Foi nesta época da súa vida cando coñeceu a outros apóstolos e discípulos que lle falaron de Xesús e da extensión do cristianismo por Xudea e Samaria. Grazas a estas informacións compuxo unha extensa obra en dous volumes, que coñecemos actualmente como o Evanxeo segundo San Lucas e o libro dos Feitos dos Apóstolos. Á morte de San Pablo, Lucas continuou a súa labor evanxelizadora en Dalmacia, terras balcánicas, Galia, Italia e Macedonia. 

San Lucas, representado cun touro, escribindo o seu Evanxeo (museodelprado.es)

   Tamén era este santo un destro debuxante, motivo pola cal é frecuente que se represente coma un pintor, como así aparece nas obras que lle dedicaron a este evanxelista Francisco de Zurbarán ou El Greco. A San Lucas, que sempre tivo fama de artista, atribuenselle as primeiras representacións pictóricas da Virxe María, e parece ser que mentres el a pintaba a Virxe contáballe moitos dos feitos que se narran no seu Evanxeo.

  Non se sabe con certeza cando morreu este santo, que é o patrón e protector de doutores, notarios, carniceiros, ciruxáns, pintores e artistas. Por unha banda circula a crenza de que foi aforcado dunha oliveira. Outra das hipóteses di que despois de levar unha vida célibe, morreu, sendo xa ancián, en Beocia, na actual Grecia. O seu corpo, tras ser enterrado en Patrás, foi recollido no ano 357 da nosa era para leválo á Constantinopla de Constantino, e logo, co andar do tempo trasladárono a Padua, no norte de Italia, e finalmente a Roma, onde se di que repousa.

    O feito de que a iconografía santoral asocie e represente a San Lucas cun touro puido ser o motivo da advocación a este santo da desaparecida capela de Xerís, nun lugar onde probablemente había unha prominente actividade gandeira cando se edificou a devandita ermida de fundación privada. Mais tampouco podemos descartar que a capela se denominara así polo nome do seu fundador ou, en todo caso, polo de algún antecesor ou descendente.

   Dun xeito ou doutro, o certo é que cando o cardeal Jerónimo del Hoyo realizou a comezos do século XVII (1603-1620) unha visita pastoral polas parroquias da diocese de Santiago que testemuñou nas súas populares Memorias del Arzobispado de Santiago, un extensísimo manuscrito de importancia extraordinaria xa que nos ofrece unha completa visión de como era o noso país naquela época, del Hoyo danos unhas pinceladas sobre a capela de San Lucas de Xerís cando escribe sobre a parroquia de San Román de Cabovilaño:

“Una de estas felegresías es la de San Román de Cabovilaño, anexo de Santiago de Villano. Tiene treinta y quatro feligreses. Los fructos se acen doce partes: las cinco y un desmero llieva el retor y quatro el monasterio de Cayón y tres don Diego (fol. 239, v.) de las Mariñas. Es presentación de la Colegial de La Coruña, alternatim con don Diego de las Mariñas y herederos de Juan de Castro. La fábrica tiene veinte y siete ferrados de trigo cada año. Hay una hermita de San Lucas que tiene ciertas heredades y pan de renta con pensión de diez misas.” 

Á esquerda da imaxe, o lugar no que estaba a capela de San Lucas de Xerís

   No Catastro do Marqués de Ensenada de 1752 non aparece ningunha mención á ermida de San Lucas, só algunha referencia ao ”lugar de Guiriz” e aos eclesiásticos que había na parroquia de Cabovilaño naquel entón: don Gregorio de Mosquera, cura párroco; don Juan Andrés Figueroa e don Antonio Rodríguez de Añón.

   Na exhaustiva obra Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal publicada por Sebastián Miñano y Bedoya entre 1826 e 1829 dísenos que: “Hay en esta parroquia 1 ermita de San Lucas, fundación de un cura situado en la aldea de Gerís, al S. de la Iglesia.”

   Unhas décadas máis tarde, Pascual Madoz, na súa magna obra Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar publicada entre 1845 e 1850, tamén nos conta que: “En el lugar de Geris se halla la ermita de San Lucas, de fundación particular.”

   Pola súa parte na Geografía General del Reino de Galicia, Carre Aldao tamén fai referencia á pequena edificación nos anos 20 do século pasado dicindo que: ”En Xeris, de la capilla de San Lucas, de fundación particular, apenas quedan vestigios.”

   Finalmente, outra das alusións que atopamos nos arquivos sobre a ermida de Xerís é a que aparece nun artigo sobre a parroquia de Cabovilaño publicado na edición do 29 de novembro de 1929 do xornal El Ideal Gallego baixo o título “Arzobispado de Santiago. Descripción histórico geográfica de sus feligresías”, onde podemos ler practicamente o mesmo que nos contaba Carré Aldao uns anos antes: “(…) Xeriz, con la capilla de San Lucas, de fundación particular y de la que apenas quedan vestigios (...)”

   Desgraciadamente, na actualidade xa non hai indicio algún da capela de Xerís, acaso unhas pedras que non descartamos que formaran parte da edificación da que estamos a falar e que podemos ver a poucos metros dun recinto para carga de silos que está asentado, exactamente, no mesmo lugar no que durante máis de tres séculos se mantivo en pé a ermida de San Lucas.

Pedras que podemos ver en Xerís e que se cadra pertenceron á capela de San Lucas

    Con relación á talla do santo descoñecemos o seu paradoiro actual. Se alguén o sabe, por favor, comuníquenos onde se atopa para seguir encaixando, entre todas e todos, as pezas da nosa historia. Un veciño de Xerís contounos que hai moitos anos, probablemente na época da II República (1931-1936), a talla do San Lucas acabou nunha casa da contorna, unha vivenda á que andando no tempo lle caeu o tellado e o propietario seica dicía:

-O San Lucas tiroume o tellado; o San Lucas tiroume o tellado!

   Malia descoñecer o sitio no que se atopa ou a onde foi parar a talla, con todo o santo segue estando ben presente na parroquia xa que aínda podemos acudir á Fonte de San Lucas, manancial ata o que amablemente acompañaron a quen escribe as señoras Carmen do Campón e Maruja do Igrexario ao tempo que contaban algunhas lembranzas da súa infancia, especialmente algún conto sobre os xacementos castrexos de Montes Claros e o das Motas, próximos aos seus respectivos domicilios, e tamén algunha fascinante lenda sobre os xentís das que daremos conta neste espazo no futuro. No prado da Fonte de San Lucas tamén tivemos a sorte de coñecer ao señor Che quen, botando a vista atrás, recordou que:

 -Dende o lugar no que estaba a capela en Xerís, antigamente baixaba un carreiro para vir a esta fonte. E tamén, cando os maiores traballaban nas leiras da zona, viñan aquí a por auga.

 

Fonte de San Lucas

   Ao fío das lembranzas do señor Che, cabe sinalar o que recolle Luís Giadás no caderno n.º 17 de Andando por Bergantiños que publicou o Instituto de Estudos Bergantiñáns en 2016, onde se fai referencia a un veciño da parroquia de Cabovilaño que recordaba como “en Xoves Santo ía ao prado da Fonte de San Lucas a encher unha botella de auga para levala logo a bendicir ás terras e despois chantaban unha póla de loureiro ou de oliveira en cada un dos catro cantos de cada leira para escorrentar a meigaría”.

   Dos rituais da auga, presentes dende as orixes agrícolas e moi comúns no mundo labrego, tamén falamos co señor Che e coas señoras Carmen e Maruja. Ningún dos tres sabe se a auga da Fonte de San Lucas e sandadora dos males do corpo, como é a fonte de Santa Margarida de Montemaior, que alivia a gorxa dos seus numerosos romeiros, ou como son as fontes de Santa Marta e de Santa Lucía, en Soandres, para curar oído e vista respectivamente, unhas fontes das que prometo falar noutra ocasión.

FONTES:

AMADO CASDELO, MARCOS EMILIO (2017): As parroquias do Concello da Laracha en 1750, Deputación da Coruña.

ANDRADE FIGUEIRAS, JOSÉ ANTONIO/ CABEZA QUILES, FERNANDO/ DOMÍNGUEZ RIAL, EVARISTO/ FERNÁNDEZ CARRERA, XAN X./ GARCÍA LOSADA, ANTÓN/ GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS A. (2016): Andando por Bergantiños n.º 17. Parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño, Instituto de Estudos Bergantiñáns.

CARRÉ ALDAO, EUGENIO (1928): Geografía General del Reino de Galicia. Dirigida por G. Carreras Candi. Provincia de La Coruña, Casa Editorial Alberto Martín, Barcelona.

DE MIÑANO Y BEDOLLA, SEBASTIÁN (1826-1828): Diccionario geográfico estadístico de España y Portugal. Imprenta de Pierart Peralta, Madrid.

DEL HOYO, JERÓNIMO (1607): Memorias del Arzobispado de Santiago, edición de Ángel Rodríguez e Benito Varela Jácome. Porto Editores, Santiago, 1952.

GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS A. (2020): O Anllóns e A Laracha, La Voz de Galicia, 23 de agosto.

MADOZ E IBÁÑEZ, PASCUAL (1845-1850): Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España y sus posesiones de ultramar, Madrid.

VIDAL BLANCO, FRANCISCO A. : https://oschanzos.blogspot.com/2014/10/san-lucas-o-pintor.html

 

 

A CAMPÁ INGLESA DA IGREXA DE TORÁS

   Situada na esquina formada pola Avenida de Caión e a rúa Silverio Moreda, en pleno centro do casco urbano da Laracha, atópase a igrexa nova da parroquia de Santa María de Torás. Baixo o impulso de D. Anselmo Graíño Calo, crego da freguesía naquela hora, o templo foi construido na década dos sesenta do pasado século grazas á labor da veciñanza que, dende a colocación da primeira pedra, traballou arreo na edificación do templo, xuntándose acotío brigadas de máis de oitenta persoas.

    Precisamente, tras o pequeno enreixado e o xardín que o rodea, tallado en bronce sobre un monólito de cantería de dúas pezas, érguese sereno e sorrinte o rostro de D. Anselmo. Falecido en 1997 aos 63 anos de idade, o crego contempla a vida da parroquia dende a praza que leva o seu nome e na que se sitúa a igrexa nova de Torás pola que tanto loitara, unha igrexa que conta cunha tipoloxía de planta de salón, cunha única e ampla nave rectangular.

   Da súa construción destacan catro grandes contrafortes en cada un dos muros laterais, dándolle ese xeito de sobriedade que a caracteriza. A fachada principal está adornada por un gran rosetón e unha sinxela espadana na súa parte central de tres ocos nos que podemos ver as dúas campás do templo, dous sinos que antes da inauguración en 1968 desta igrexa nova, penduraban nos dous ocos da espadana da igrexa vella.

Igrexa nova de Torás

    Grazas á erudición do admirado e prezado Xosé Troiano Carril, eminencia do mundo dos sinos que, xunto a Estanislao Fernández de la Cigoña, leva anos preparando un libro sobre as campás das parroquias galegas e os seus fundidores, temos abondosa información das dúas de Torás.

    Nunha das campás, mirando de fronte á fachada a que está situada no oco da dereita da espadana, aparece a seguinte inscrición: “PALACIO Y LISTE EN ORAZO. 1861”. Segundo os datos de Troiano, Juan Liste Pereiras (1823-1909), natural de Orazo (A Estrada, Pontevedra) asociárase cun fundidor ambulante chamado Palacio (que posiblemente procedía de Cantabria) e ambos comezaron a fabricar campás do obradoiro de Orazo, entre elas esta da que estamos a falar da parroquia de Torás e unha das existentes na igrexa de Golmar, fundida tamén en 1861. Despois de traballar xuntos durante unha década, entre 1860 e 1870, posteriormente, as campás desta fundición ían ser asinadas só por Juan Liste e, andando no tempo, tamén comezaría a fundir sinos o seu fillo José Liste Villanueva (1858-1927), que foi quen quedou a cargo do obradoiro despois da morte de seu pai, acaecida en 1909. Precisamente, nunha das dúas campás da capela de Santa Margarida de Montemaior, aparece a seguinte inscrición: “JOSÉ LISTE EN ORAZO. 1895”

    Na outra campá da igrexa nova de Torás reza a seguinte inscrición: “MEARS & STAINBANK, WHITECHAPEL FOUNDRY. LONDON./ OMNIA FIANT AD GLOIAM DEI./ D. FRANC. FERRER LLUCH ET CONJUX D. ISAB. PEREZ/ DE FERRER VOTUM SOLVENTES DONANT HUN. CAMPANUN/ ECCLESIA SANTAE MARIAE VIRG. DE TORAS./1891”, que despois da oportuna tradución vénnos a dicir que… “Mears & Stainbank, Fundición de Whitechapel, Londres./ Todo sucede a la gloria de Dios./ D. Francisco Ferrer Lluch y su conyuge D. Isabel Pérez de Ferrer dona este voto. Campana/ de la iglesia de Santa María de Torás./1891.

Campá inglesa da igrexa de Torás (Cortesía de Xosé Troiano)

    A Mears & Stainbank Whitechapel Foundry estaba situada no distrito londinense de Tower Hamlets e dedicouse principalmente á fabricación de campás e os seus accesorios, aínda que tamén proporcionou campás de man e carrillóns. A fundición, que no momento do peche era a máis antiga de Gran Bretaña (creárase en 1570), destacou por ser o fabricante da campá da Liberdade, en inglés Liberty Bell, un famoso símbolo da independencia estadounidense e da abolición da escravitude; e mesmo por relanzar o Big Ben, a campá máis grande elaborada por esta casa, que soa desde o 31 de maio de 1859 na Torre do Reloxo, a Torre Elisabeth, situada no lado noroeste do pazo londinense de Westminster, a sede do Parlamento do Reino Unido. Tras case 450 anos elaborando campás, a Mears & Stainbank Whitechapel Foundry ía pechar o 12 de xuño de 2017. Dos máis de trinta mestres fundidores que pasaron ao longo da historia polo obradoiro desta afamada empresa británica, Alfred Lawson, mestre entre 1884 e 1904, foi quen fundiu a campá menor de Santa María de Torás aló polo ano 1891, sino custeado polo comerciante coruñés Francisco Ferrer Lluch, persoeiro do que falamos deseguido. 

   O noso protagonista era bisneto dun dos grandes empresarios do século XVIII, Francisco Ferrer y Albá, comerciante catalán establecido na Coruña desde 1757 que casara con Francisca Artiaga Beitia, unha muller pertencente a unha familia acomodada de orixe asturiano. Froito deste matrimonio foron Rosa, María Ignacia e Francisco Ferrer y Albá, o único fillo varón que continuaría a estirpe. Nado na Coruña en 1779, este Francisco, que sería alcalde da cidade herculina en varias ocasións¹, casou con María Magdalena Andrea Gundián Carrais, filla do procurador da Real Audiencia da Coruña, José Francisco Gundián Bañales, pero quedou viúvo en 1818. Tivo con ela cinco fillos, un deles Francisco Ferrer Gundián, que contraeu nupcias con Juana Lluch Gómez. Un dos fillos deste matrimonio foi Francisco Ferrer Lluch, o persoeiro que doou unha das campás de Torás.

    A actividade empresarial dos Ferrer comezara con negocios que abarcaban a industria da salgadura de peixe, as inversións navieiras e outros negocios comerciais que se foron diversificando co paso dos anos. Ao mesmo tempo, durante a Guerra da Independencia española e a posterior volta ao trono do Borbón, Ferrer y Albá presta apoio económico á causa liberal. 

    A represión que a cidade coruñesa sufriu a mans do exército borbónico tras o fracaso das sublevacións liberais ía supor un grave quebrantamento para a actividade mercantil da empresa. Non obstante, no ano 1829, Ferrer y Albá constituíu unha sociedade cos seus fillos Francisco -o pai do doador da campá de Torás- e José, que tiña a súa sede no número 12 do Cantón Pequeno coruñés, nun edificio que tamén era vivenda familiar. A devandita sociedade, rexistrada como “Casa de comercio de Francisco Ferrer y Albá”, emitía numerosas fianzas de Reais Patentes Mercantes e de Corso para barcos que, dende A Coruña, se dirixían na súa meirande parte a América con mercadorías e pasaxeiros (tamén hai rexistros de fretes de barcos con destino a portos españois).

    Ademais diso, Ferrer y Albá, ao igual que a maior parte dos comerciantes coruñeses da época, ía aproveitar en numerosas ocasións as súas embarcacións para a trata de negros. Cos beneficios da venda de escravos na Habana adquiría produtos das colonias, en especial café, té e azucre, que eran transportados e vendidos na Coruña ou exportados a Europa. Ferrer y Albá tivo, ademais, participación en numerosas empresas adicadas aos seguros e aos transportes. 

  A etapa de recesión económica que afectou a Europa na década de 1840 supuxo o fin da Casa comercial de Ferrer y Albá, que se declarou en quebra en 1851.

  Francisco Ferrer Lluch, o doador da campá de Torás, nace na Coruña en 1828 e estuda na Escola de Náutica da cidade herculina. Saca o título de piloto antes de alcanzar os 20 anos de idade, iniciándose laboralmente como piloto naval nun dos barcos da familia. Coetáneo de grandes persoeiros da historia da Coruña como Eusebio da Guarda ou Fernando Rubine, foi adquirindo experiencia no mundo dos negocios nas numerosas viaxes realizadas a América antes da quebra de Casa comercial de Ferrer y Albá. Na súa edición do 27 de novembro de 1847, o Boletín Mercantil e Industrial de Galicia facíase eco dunha destas viaxes:

  “Para La Habana. Con escala en Santiago de Cuba y Puerto Rico. Dará la vela el 15 de Diciembre próximo, el acreditado bergantín Hércules de porte 192 toneladas, clavado, empernado y forrado en cobre, al mando de su capitán D. Francisco Ferrer y Lluch. Admite pasageros y un resto de carga á flete. Lo despacha su armador D. Francisco Ferrer y Albá, cantón de Laci número 12².”

   O noso protagonista contrae nupcias nesa altura con Isabel Pérez López. Curiosamente, unha irmá de Francisco, María, tamén ía casar cun irmán de Isabel, José.

   Ao igual que fixeran no seu momento os seus devanceiros e co aprendicaxe da experiencia vivida coa quebra da casa fundada por seu bisavó, a medida que prosperaba nos seus negocios, Francisco Ferrer Lluch foi diversificando as súas actividades comerciais e financieiras ao tempo que se introducía progresivamente en novas ramas económicas, ampliando os seus horizontes empresariais, que lle proporcionaban un importante incremento dos beneficios e unha acomodada posición na burguesía herculina da época. Así, ao negocio navieiro, co frete das embarcacións que capitaneaba nas travesías a América, fóronse sumando negocios como a venda de produtos coloniais ao por maior, a salgadura ou, entre outras actividades, o sector mineiro:

  “El señor D. Francisco Ferrer y Lluch, del comercio de esta plaza, ha presentado en el Gobierno civil una pertenencia de 10 minas de hierro con el título “Leticia” en el paraje de Lourdio, término municipal de San Saturnino³.”

  Membro activo da sociedade coruñesa da época, a finais do século XIX é un dos directivos habituais da Cámara de Comercio da Coruña, nunha época na que encargou en Londres, na Mears & Stainbank Whitechapel Foundry a tantas veces nomeada campá da igrexa de Torás. Descoñecemos cal era a relación que este persoeiro Ferrer tiña coa Laracha. Se cadra viña dada pola actividade pesqueira en Caión para as súas fábricas de salgadura. Ou mesmo pola súa probable amizade con D. José Orellán, párroco de Santa María de Torás nos ultimos anos do século XIX e nos primeiros do XX.

   Vítima dunha cruel enfermidade, Francisco Ferrer y Lluch faleceu na Coruña o 24 de febreiro de 1902 aos 74 anos de idade. A súa viúva Isabel Pérez finou o 15 de outubro de 1915. Se escoitedes repenicar as campás da igrexa de Torás, non esquezades que os seus nomes resoan na Laracha dende 1891.

La Voz de Galicia, 25 de febreiro de 1902

__________________

1 O 19 de abril de 1820 Francisco Ferrer y Albá pasou a ser o noveno alcalde do concello da Coruña. O seu goberno municipal era de corte liberal e estaba integrado por burgueses e comerciantes. En 1834 Ferrer ía volver á política municipal como alcalde interino. En 1835 pasou a ser o primeiro rexedor do cabido e en outubro de 1836 xurou o cargo como segundo alcalde. Pouco despois asumiu o cargo de vicepresidente da xunta de comercio da cidade. En xaneiro de 1842 foi nomeado de novo alcalde da Coruña.

2 Vid. Boletín Mercantil e Industrial de Galicia, 27 de novembro de 1847, páx. 4.

3 Vid. La Voz de Galica, 8 de decembro de 1889, páx. 2.

A VIRXE E A CAPELA DE SANTA MARTA

   Cada 29 de xullo a igrexa universal recorda a figura de Santa Marta de Betania, irmá de María e Lázaro, amigos e discípulos de Xesús. Patroa dos imposibles, do fogar, das cociñeiras, amas de casa, serventas, casas de hóspedes e lavandeiras, todas asociadas co seu papel nas historias da Biblia, donde se mostra como unha muller verdadeiramente servizal.

   Conta a tradición que Marta de Betania e a súa familia abandonaron a súa casa con rumbo a Occidente e recalaron na costa mediterránea do que hoxe é Francia, donde anuncia a doutrina de Cristo pola baixa Provenza e se rexistran os seus primeiros milagres, entre eles devolver a vida a un náufrago e someter a un dragón que devoraba aos habitantes daqueles paraxes.

   A súa devoción puido chegar a Galicia con algunha das ordes relixiosas que penetraron a través do camiño Xacobeo francés na Idade Media, dada a pegada dalgunhas como a orde cisterciense, mais isto son meras hipóteses de quen escribe.

   O caso é que na Laracha temos a virxe e a capela de Santa Marta, da que non dispoñemos de datos sobre a súa fundación no cume do monte que leva o seu nome e que en tempos remotos foi, con certeza, lugar de culto dos habitantes destas terras. 

Imaxe de Santa Marta na igrexa de San Pedro de Soandres

  Todo o territorio está afectado por pegadas de cristianización de espazos pagáns. Onde non chegaba unha igrexa, erguíase unha capela e este puido ser o caso da de Santa Marta. Segundo as informacións de Gumersindo García Gómez, o prezado e admirado historiador de Soandres, “ao nacente da ladeira deste monte, aínda existe, ao presente, o lugar chamado Mallou. José Verea Aguiar (Historia de Galicia, 1838) afirma que os primitivos poboadores da Gallaecia denominaban Mallou ao sitio onde se xuntaban para celebrar os seus ritos relixiosos, e asegura que non estaba permitido achegarse alí, sen a presentación da pertinente súplica e ofrenda.”¹

  Aínda queda xente que oiu falar da 'pedra das ovellas' que había nesta zona, malia que agora non se coñece o seu paradoiro. “Dín que alí agochada, está 'a pedra que ten debuxada unha pata de carneiro' e que ofrecen cen mil pesetas a quen atope (se cadra, trataríase dun petróglifo, xa que esta doadamente podería ser unha área sacra prerromana -como Soandres- e a ermida semella emprazada enriba dun castro. Preto dalí, en Silvoso, vése a escavación dunha mámoa: o Forno dos Mouros).”²

   A tradición falaba, ademais, da existencia no monte de Santa Marta dunha fonte con propiedades curativas para a xente, mais tamén para os animais. Unha lenda contaba que as vacas que bebían naquel manancial producían máis leite.

Ruínas da capela de Santa Marta

  Outra das lendas deste sobranceiro lugar da nosa bisbarra é a que publicou o académico Leandro Carré Alvarellos, unha lenda que no seu momento recollera a escritora Dora Vázquez, mestra da escola de nenas de Larín entre 1952 e 1967, e que di así:

“Din os máis vellos, que un día, hai moitísimos anos, as xentes destos lugares viron como facían aquí unha capela uns homes altos e fortes. Chamábanlles xentís, mais se cadra querían dicir xigantes porque tamén chaman así a esos homes e mulleres de cartón que aínda saen nalgunhas romarías e festas de certas cidades. Dicíase que aqueles homes tiñan unha forza condenada. Tiraban un martelo dende aquí (dende a capela de San Roque de Larín) e chegaba ata a capela de aquel outro monte que está fronte a nós. 

-¿Ves alí unha capela branca? É a capela da Estrela de Monteagudo. Case ao mesmo tempo que esta (a de San Roque de Larín), apareceu tamén aquela, e a outra de Soandres, que é a de Santa Marta. Esta queda tan alta, que para vela dende o chan hai que erguer a cabeza como para mirar a alta cheminea dunha fábrica.

Dende as tres capelas domínase o mar e os vales como se poden ver dende un avión. Mais a desta cume donde estamos hai moitísimo tempo que desapareceu, non sei se levada polo vento ou polo abandono dos labregos que non a repararon. Dela deben ser estas pedras que se ven esparexidas por aquí”.³

    Dende finais do século XVI xa contamos coa documentación que nos informa da necesidade da reparación da ermida de Santa Marta, o que vén a indicar que a súa construcción remóntase a unha época anterior. Polo que nos conta o Instituto de Estudos Bergantiñáns en O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños⁴, durante ese mesmo século esta santa gozaba dunha intensa devoción, manifestada nas abundantes doazóns que veciños da contorna deixaban en herdanza nos seus testamentos para renderlle culto a Santa Marta, unha das “irmás santas” da Ribeira Alta do Anllóns, xunto coa Estrela de Monteagudo e a Santa Locaia de Loureda, ámbalas dúas en Arteixo.

   Grazas unha vez máis ás investigacións de Gumersindo García Gómez, sabemos que en xullo de 1588 o Licenciado Gutiérrez ordenou que a ermida estivese ben reparada con porta, pechadura e chave, nun prazo de dous meses, ou pena de excomuñón maior e pago de catro ducados.

Ruínas da capela de Santa Marta

   O 25 de abril de 1604, frei Francisco de Vera, bispo de Medauro, deixa memoria de que Afonso do Barral, veciño de Coiro, outorgara a manda de catro misas ao ano, cargadas sobre o lugar que traballaba o seu fillo Sancho do Barral, en Trixezo (parroquia de Soandres), e que habían de dicir na ermida de Santa Marta o día da romaría.

   Durante a visita que o cardeal Jerónimo del Hoyo realiza a esta zona no verán de 1613 deixou escrito o seguinte sobre a devandita capela:

“Hermita de Santa Marta. Otrosí prosiguiendo la dicha visita, visitó la hermita de Santa Marta que está en un monte alto, y la halló mal reparada. Mandó su merced que a costa de la limosna que se ofrece en ella se repare la persona que la lleva, retejándola de manera que no llueva y caleandola toda por dentro y a la Capilla Mayor pongan una reja para que no se entren en ella dormir ninguna persona, y ansimismo la dicha hermita tenga buena puerta y la tengan siempre cerrada porque no entre el ganado dentro y pinsen la imagen de Santa Marta, y entierren el cristo viejo por estar ya muy indicente y se aga una peana para el pie del altar, lo cual cumpla el rector so pena de descomunión mayor, y no llegando la dicha limosna encargo a los vecinos de la dicha feligresía y tierra ayuden a la dicha obra y lo firmo”.

   Outra referencia á ermida foi a que fixo o 20 de maio de 1630 o Padre Prior do Convento de Soandres, frei Miguel de Herrera:

“La hermita de Santa Marta rinde en dinero y trigo diez o doce ducados en la cuaresma. Dícese en ella todos los lunes de cuaresma, misa y día de las Letanías Mayores y día de Santa Marta y a costa desta limosna se repara. En esta ermita se dice misa el día de su nombre, pagan la misa al rector y danle de comer”.

   Seguindo sempre coas informacións do historiador Gumersindo García Gómez⁵, sabemos que o 18 de xuño de 1634 aparece a primeira referencia acerca das procesións que se facían nesta ermida. O visitador don Juan de Tilleira y Basterrica apunta:

“Mandó su merced que por cuanto es informado que las procesiones de el día de las Letanías que se ba a Santa Marta hermita desta feligresía, ba poca gente y lo mismo a otras que se hacen entre año, que el Padre Cura les avise el día de fiesta precedente y al que no viniere le condene”.

   Polas noticias que nos achega o visitador Sebastián de Alcaraeta a mediados do século XVII, a ermida de Santa Marta debía estar case en ruínas:

“La capilla está muy mal reparada y descubierta sen texa, y el arco muy apartado del texado con muy malas bigas, de suerte que amenaza ruynas(...)”.

    Sabemos que a capela aínda estaba en pé en 1752. Cando se realizou o interrogatorio do Catastro do Marqués de Ensenada nese ano, a resposta da terceira pregunta sobre o territorio que ocupaba a parroquia de Coiro foi a seguinte:

“(…) Demárcase dicha feligresía, principiando en la capilla de Santa Marta y sigue por la fuente de la Cruz a la piedra que llaman Vico, desde allí por el Puerto do Cabaleiro al marco de Toural de arriba y corre por el Río pequeño abajo, hasta la piedra de Malate, desde los cuales corre por el marco de Longra al puerto da Fraga, pasa al petón hasta la capilla de Santa Marta, primera demarcación.”⁶

   E na mesma pregunta sobre a parroquia de Soandres do devandito interrogatorio do Catastro do Marqués de Ensenada dise que:

(…) de este al lugar de Lourenceira. De aquí sube al Camino de Reverente ya referido y a los Lavadoiros, y pasando por la fuente do Seixo, y Capilla de Santa Marta, al Mojón da Pedrousa, de allí a la fuente da Bouza do Río, y cruzando este, sube a la Piedra Bieiteira, y a la fuente do Canle (...)”⁷

  En 1820, setenta anos despois de realizarse o popular Catastro, a veciñanza da contorna puido observar a un grupo de forasteiros que portaban nas cabalerías trebellos que parecían doutro mundo. Un deles non deixaba de facer medicións e de tomar apuntes nos seus cadernos. Era Domingo Fontán Rodríguez (1788-1866), ilustrado, matemático, político e xeógrafo coñecido por ser o autor do primeiro mapa topográfico e científico de Galicia. No seu magnífico traballo cartográfico Fontán, que en 1834 ía ser nomeado Director do Observatorio Astronómico de Madrid, anota: “Santa Marta 526 m. sobre el nivel del mar”.

Mapa de Domingo Fontán

    Na romaría de Santa Marta de Ribarteme (As Neves, Pontevedra), calificada como a máis antiga das romarías galegas polo seu arraigamento e tradición, os fregueses entoan pregarias como estas:

“Virxen Santa Marta,

reina de la gloria,

todo el que se ofrece,

sale con victoria.”

 

Virxen Santa Marta,

estrela do norte,

que lle deu a vida

ó que estivo á morte”

    Oracións de súplica que seguramente tamén se entoaban na larachesa capela de Santa Marta antes dos derradeiros anos do século XIX, ou a comezos do XX, que foi cando este sacro recinto foi caendo no esquecemento e a imaxe pétrea da Santa alí existente, unha virxe con atributos de ama de casa, se trasladou á igrexa parroquial de San Pedro de Soandres. Conta a lenda que posta a Santa no carro de bois, os animais colleron camiño cara Soandres, seguramente o máis dereito e doado de todos!

    No templo beneditino continuouse practicando culto a Santa Marta e cada ano celébrase ao pé do santuario unha romaría para honrar esta antiga imaxe de pedra policromada, de feitura rústica. O día da festividade os devotos ofrécenlle á Santa, avogosa dos problemas auditivos, aceite de oliva que utilizan, despois de ser bendicido, para a dor de oídos.

    Polo que ouviran os máis vellos da parroquia de Soandres aos seus maiores, seica en tempos pasados era costume que a Santa Marta saíra en procesión. Para isto parece ser que escollían aos homes máis robustos do lugar, os únicos que eran quen de soportar o seu gran peso. Tiveron que pasar moitos anos para que a santa volvera a saír en procesión, suceso memorable que non se volvería a repetir e que Gumersindo García Gómez conta así:

“Foi o propio día da romaría, luns 29 de xullo de 1991, cando ao remate da misa solemne, tivo lugar a tradicional procesión. Por vez primeira en moitos anos, e a derradeira ata o presente, a imaxen petrea de Santa Marta presidiu a cometiva relixiosa. Unha vella fotografía delata a José Manuel Iglesias do Villamir e Benigno Domínguez de Condesuso como dous dos seus porteadores.”⁸

Cortesía de Gumersindo García Gómez

   Catro anos máis tarde, noutro histórico feito, as ruínas da capela de Santa Marta convertíanse nunha improvisada igrexa á que acudiron centos de veciños da bisbarra. Gumersindo García, un dos promotores da iniciativa, rememora o acontecido naqueles días do seguinte xeito:

“No verán do ano 1995 xurde a idea de facer unha sardiñada nas ruínas de Santa Marta. O concelleiro José Manuel Iglesias é un entusiasta do proxecto. David Riveiro de Bocixa e eu mesmo colaboramos e puxemos da nosa parte o que poidemos. Moitos de vós colaborastes xenerosamente co voso traballo e aportación económica. O Concello da Laracha ocupouse dos traballos de limpeza das ruínas da ermida e o acondicionamento de todo o entorno. En toda obra sempre aparecen tropezos, pero aquí estaba o concelleiro Manolo, arranxando canto estaba na súa man. Unha das maiores dificultades foron os accesos a este lugar. O tempo fixera desaparecer camiños. Pero houbo dous homes, da casta dos bos e xenerosos, que donaron o terreo preciso, para abrir os camiños que nos permiten acceder comodamente a este fermoso paraxe. A memoria dos agradecidos non deixarán esquecer os seus nomes: Ricardo Verdía de Barbacán e José Abeleira da Tapia. Como lembraredes, o festexo celebrouse na tarde do domingo 6 de agosto de 1995. Houbo misa ás seis da tarde, sardiñas, pan e viño e moita festa. Nunca tal viran os vivos desta veciñanza. Aquela foi a primeira xuntanza, e logo viñéronse celebrando cada ano. Pasaron máis dunha ducia de anos, e case se pode afirmar, que xa é arraigada tradición, acudir un domingo do mes de agosto.”⁹

    Xa para rematar, parécenos de interese comentar que, con motivo da celebración do Xacobeo de 1999, a Xunta de Galicia, en colaboración co arcebispado de Santiago, organizou unha magna exposición, entre o 27 de maio e o 31 de decembro dese ano, no mosteiro de San Martín Pinario de Compostela. Unha das pezas expostas foi a imaxe pétrea de Santa Marta. A ficha descritiva informaba:

Santa Marta. Anónimo. Fins do século XVII. Pedra policromada. 63X33x24 cm. Procedente da ermida de Santa Marta de Soandres, A Laracha (A Coruña).

É unha imaxe de pedra que representa a Santa Marta, irmá de Lázaro e María. Situada no retablo lateral da igrexa de Soandres, que se encontraba baixo a protección do antigo priorado beneditino.

Iconograficamente está caracterizada polos atributos cos que se representa tradicionalmente no Evanxeo, coa súa dedicación aos traballos do fogar, de aí que na man esquerda leve o floreiro e coa dereita suxeita un cesto, ámbolos dous, aparellos domésticos que ela utiliza.

Esta imaxe é unha representación frontal e hierática, carente de movemento, coa disposición dos pés á mesma altura. As roupas non deixan entrever ningún trazo anatómico do corpo. O seu rostro e hieratismo acusan factura artesanal.”

Imaxe de Santa Marta na igrexa de San Pedro de Soandres

   Amigos e amigas, a festa de Santa Marta é o 29 de xullo e por iso díse “o aire de Santa Marta”, é dicir, o vento que sopra nos derradeiros días deste mes co que vos animo a cantar:

Hei de ir a Santa Marta

a Santa Marta hei de ir,

a ver a capela da Estrela

e a de San Roque de Larín.

 

Hei de ir a Santa Marta

a Santa Marta hei de ir,

a beber na fonte santa

e o son do ar alí sentir.

 

Hei de ir a Santa Marta

en Santa Marta hei de estar.

E verei arder o solpor no mar

co aturuxo deste cantar.

 

(Xabier Maceiras, 2022)

FONTES:

ALONSO OTERO, MARÍA LEONOR & GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS ANTONIO (1998): Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña.

AMADO CASDELO, MARCOS EMILIO (2017): As parroquias do Concello da Laracha en 1750, Deputación da Coruña.

CABEZA QUILES, FERNANDO & DOMÍNGUEZ RIAL, EVARISTO & FERNÁNDEZ CARRERA, XAN X. & GARCÍA LOSADA, ANTÓN & GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS A. (2020): O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños, Instituto de Estudos Bergantiñáns.

CARRÉ ALVARELLOS, LEANDRO (2001): Las leyendas tradicionales gallegas, La Voz de Galicia.

GARCÍA GÓMEZ, GUMERSINDO (2009): Apuntes para unha historia do Monte de Santa Marta, Revista das Festas Parroquiais de Soandres.

_____________________

1 GUMERSINDO GARCÍA GÓMEZ (2009): Apuntes para unha historia do Monte de Santa Marta, Revista das Festas Parroquiais de Soandres.

2 MARÍA LEONOR ALONSO OTERO & LUÍS ANTONIO GIADÁS ÁLVARES (1998): Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña, páx. 54.

3 LEANDRO CARRÉ ALVARELLOS (2001): Las leyendas tradicionales gallegas, La Voz de Galicia, páx. 55.

4 FERNANDO CABEZA QUILES & EVARISTO DOMÍNGUEZ RIAL & XAN X. FERNÁNDEZ CARRERA & ANTÓN GARCÍA LOSADA & LUÍS A. GIADÁS ÁLVAREZ (2020): O río Anllóns. Arteria principal de Bergantiños, Instituto de Estudos Bergantiñáns, páx. 76.

5 GUMERSINDO GARCÍA GÓMEZ (2009): Apuntes para unha historia do Monte de Santa Marta, Revista das Festas Parroquiais de Soandres.

6 MARCOS EMILIO AMADO CASDELO (2017): As parroquias do Concello da Laracha en 1750, Deputación da Coruña, pp.. 63 e 64.

7 Ibídem, páx. 143.

8 GUMERSINDO GARCÍA GÓMEZ (2009): Apuntes para unha historia do Monte de Santa Marta, Revista das Festas Parroquiais de Soandres.

9 Ibídem.

O SANTUARIO E A FONTE DE SANTA MARGARIDA DE MONTEMAIOR

    Con máis de cincuenta lugares, Montemaior é unha das parroquias de toda a xeografía galega que conta cun maior número de entidades de poboación. A unha delas, Santa Margarida, acoden centos de romeiros cada 20 de xullo (e nos días posteriores) para honrar ao santo Antonio, ao Sacramento e á santa que lle dá nome ao lugar.

Romaría de Santa Margarida, 20 de xullo de 2023 (Brais M.B.)

 De Margarida di a copla popular:

Ao sol chámanlle Lourenzo

e a lúa Margarida;

Margarida anda de noite

e Lourenzo polo día.

   A peregrinación a este santuario, encadrada nun amplo espazo libre ao carón dunha fermosa carballeira, realízase dende tempos pretéritos e a súa romaría e verbenas tiñan, e seguen tendo, sona en toda a bisbarra. De feito, xa temos noticias da súa existencia desde principios do século XVII pola visita pastoral do cardeal Jerónimo del Hoyo, E tamén pola existencia dunha confraría dedicada á santa nesa mesma época.

Romaría de Santa Margarida, 20 de xullo de 2023 ( Brais M.B.)

    Un século máis tarde, no Catastro do Marqués de la Ensenada que ordenou realizar Fernando VI en 1752, tamén se fala deste lugar destacando que “hay un hospital llamado de Santa Margarita, que sirve de Guarida para los Pobres, que por allí transitan, […] y junto del está una Hermita, donde se halla colocada la imagen de Santa Margarita”, o que nos indica que xa daquela era un importante punto de peregrinación e que xa existían tanto a ermida como o hospital de peregrinos, hoxe convertido en centro sociocultural. 

Hospital de peregrinos na actualidade (Xabier Maceiras)

    Hai agora exactamente cen anos, entre 1920 e 1923, tivo lugar a reconstrución íntegra de todo o conxunto antigo por mor da ruína da súa arquitectura, que levaba certo tempo ameazando con virse abaixo. Iniciadas as obras, que contaron co apoio caritativo e coa esmola dos devotos, refíxose o presbiterio, catro capelas laterais, a sancristía e levantáronse todos os arcos e as bóvedas.

   De estilo neorrománico, posúe planta irregular coas devanditas catro capelas laterais e a súa estrutura aérea é de bóvedas de cruzaría. A fachada principal, que provén da anterior ermida e que foi integrada no novo santuario, presenta un sistema pentagonal de eixe vertical, que vén marcado pola porta de entrada, a xanela abucinada e a espadana de dous ocos. Precisamente e segundo as informacións do historiador da arte Luis Ángel Bermúdez Fernández, a espadana que vemos na actualidade foi derrubada en dúas ocasións nun mesmo ano, a causa dunha terrible tormenta: a primeira vez foi o 31 de xullo de 1832, e a segunda, o 29 de decembro. Nesta última ocasión, o impacto do raio foi tan forte que tirou as pedras sobre o teito da capela, esnaquizando o artesoado, a tribuna e, do tremor ocorrido, caeron varias imaxes dos santos ao chan.

Fachada principal do templo ( Brais M.B.)

Santuario de Santa Margarida (Xabier Maceiras)

    O santuario está presidido por un retablo neoclásico (posiblemente de principios do século XIX) donde, á parte da antiga imaxe da santa, está representado un relevo co seu martirio, que tivo lugar o 20 de xullo do ano 304 en Antioquía de Pisidia (na actual Turquía).

   As poucas imaxes que quedaron da ermida anterior, efixies de pequeno tamaño como a Virxe do Carme, san Vicente Ferrer ou san Gregorio, conviven con outras novas de grandes dimensións que, segundo Luis Ángel Bermúdez Fernández, foron adquiridas en 1923 no taller de José Rivas, famoso escultor da cidade de Santiago de Compostela. Estas imaxes son a de san Gregorio, san Antonio de Padua, santa Ana e santa Minia.

    Suso Souto, veciño de Cumiáns (Montemaior) e infatigable investigador do patrimonio cultural e inmaterial da bisbarra, e Olimpia Puente, veciña precisamente de Santa Margarida e mestra da universidade da vida e da tradición popular á que acudiron importantes músicos do país, contáronnos que no santuario do que estamos a falar hai tres imaxes de diferentes tamaños da santa que alí se venera. A grande, a que preside o retablo, disque non se pode retirar do lugar no que repousa porque, entre outras cousas, parece ser que xera tormentas con tronos e lóstregos. “Seica hai moitos anos sacábana en procesión, pero nunha ocasión tronou e xa nunca máis saiu. A xente sospeitaba que atraía as tormentas”, contaron Olimpia e Suso. Outra imaxe de Santa Margarida, de tamaño máis mediano, é a que se saca en procesión cada 20 de xullo, que está á esquerda do retablo se miramos cara o altar (a da dereita é a Virxe do Carme). Exposta ao alcance dos romeiros, esta imaxe é na que o sacristán pasa os panos polo manto ou outras partes da talla, a demanda dos devotos, para os que teñen males internos; os que os teñen externos van á fonte e mollan as zonas enfermas deixando os panos no campo ao carón da fonte. E a outra imaxe, a máis pequena das tres tallas e que non está exposta como as outras dúas, utilizaa o sacristán para facerlle unha bendición aos romeiros.

Imaxe do interior do santuario de Santa Margarida (www.turismo.gal)

    Outros elementos que destacan no interior do santuario, e que chaman poderosamente a atención, son os numerosos exvotos pendurados das paredes do templo en agradecemento a curacións de graves doenzas que se lle atribúen á santa. Ao xulgar polas grazas recibidas, o ano de 1862 debeu ser dunha enorme actividade milagreira. En algúns destos exvotos podemos ler os siguientes favores:

- “Carmen Cobas de San Jorge de La Coruña, niña de 8 años, enferma de piel y manos, imploraron sus padres el auxilio de la gloriosa Santa y desaparecieron los síntomas graves. 1862”.

- ”Magdalena Arcay, vecina de Carral, acometida de la sarna, se ofreció visitar la gloriosa Santa Margarita y desapareció repentinamente. Año 1862”.

- Ramona Blanco, de San Julián de Bastabales, enferma de gravedad de un pecho, se ofreció visitar la gloriosa Santa con limosna, y logró cuanto deseaba. Año 1862”.

   O interior do templo está revocado e pintado, e no exterior deixase ver a fábrica de pedra regular en case toda a construción. Hai claras deformacións nas pilastras que soportan o arco triunfal divisorio da ábsida co resto do templo. En 1994 levouse a cabo unha reforma da cuberta na que se renovou o tellado con tella do país. Nesta mesma reforma o coro cambiou a súa forma orixinal de madeira por unha estrutura de formigón armado.

   O templo tamén conta cun altar exterior, que seica se construiu a comezos do século XVIII para celebrar a misa solemne xa que o interior da antiga ermida quedaba pequeno cos centos de romeiros que alí se congregaban cada 20 de xullo, algo que segue acontecendo na actualidade.

Romaría de Santa Margarida, 20 de xullo de 2023. Ao Fondo, o altar exterior (Brais M.B.)

A FONTE

    A poucos metros do santuario hai, ao igual que acontece na maioría dos templos da xeografía galega, unha fonte milagreira. A nosa é a terra da auga, son moitas e abondosas as fontes, regatos, lagoas e ríos. No imaxinario popular persiste a crenza de que a auga é o elemento fundamental máis forte que o lume, a pedra e o ar, é un elemento que garda e outorga a vida. En fontes, lagoas e ríos agóchanse personaxes mitolóxicos populares, encantos e meigas. 

Fonte de Santa Margarida de Montemaior (Xabier Maceiras)

   As lendas, cantigas e romances, amosan a carga simbólica das fontes, con referencias a vellos cultos hídricos e ás súas propiedades beneficiosas e profilácticas, moitas veces curadoras e mesmo fecundantes.

    Segundo a crenza popular, as augas de Santa Margarida, protectora das mulleres en parto e patroa da fecundidade, curan as enfermidades da pel, as doenzas da gorxa, a esterilidade e “todos os males estraños”. 

Canos e pía da fonte de Santa Margarida de Montemaior (Xabier Maceiras)

    Como non podía ser doutro xeito, a importancia da devandita fonte quedou reflectida nas numerosas cantigas que ten dedicadas. Algunha tivemos a sorte de que nolas cantara Olimpia Puente, verdadeira universidade do folclore de Montemaior:

Miña Santa Margharita

ela é de Montemaiore,

dálle o sol e dálle a augha

dálle o vento de arredore.

Dálle o sol e dálle a augha

dálle o vento de arredore.

 

Miña Santa Margharita

miña Margharita santa,

a augha da túa fonte

sanoume a miña garghanta.

A augha da túa fonte

sanoume a miña garghanta.

 

Santa Margharita tiene

unha fuente con dos caños,

a donde se van curare

todos los males estraños.

A donde se van curare

todos los males estraños.

    É habitual ver acudir aos romeiros a esta fonte milagreira de dous canos, para recoller as súas reputadas augas sandables. Tamén hai devotos que mollan in situ os seus panos, que logo humedecen na parte afectada do corpo para obter o favor da Santa antes de penduralos nos campos ou nas silveiras que hai preto da fonte. Antigamente, disque dispoñía de portas para preservar a intimidade dos romeiros que se lavaban alí.

Imaxe da fonte  e dos panos dos romeiros (Brais M.B.)

   Situada á beira da estrada que vai ao Santuario de Santa Margarida, preto deste lugar, trátase dunha construción de planta rectangular con cuberta a dúas augas. O interior conta con bóveda de canón de pedra, recebada e pintada de branco, o mesmo que os muros exteriores, deixando á vista a cantería do zócolo e esquinais.

   O acceso á mesma realízase tras baixar tres chanzos que salvan o desnivel existente coa estrada. Dous canos verten a auga sobre unha pía de pedra granítica. Sobre ela obsérvase tapiada con cemento unha fornela, que debeu albergar algunha figura votiva no pasado. Unha cruz de ferro colocada sobre unha peza cúbica de pedra coroa o cumio desta fonte á que acudían, e seguen acudindo, centos de devotos na procura da saúde perdida.

Fonte de Santa Margarida, 20 de xullo de 2023 (Brais M.B.)

    A sona que ten a fonte de Santa Margarida desde tempos pretéritos, lévanos a pensar, como lle pasou a moitos manancias que están baixo o padroado de santos e virxes, que a súa orixe puido estar na cristianización dun antigo culto ás augas.

FONTES:

BERMÚDEZ FERNÁNDEZ, LUIS ÁNGEL (2022): La capilla de Santa Margarida de Montemaior, en A Laracha, cumple un siglo, La Voz de Galicia, 26 de marzo, https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/a-laracha/2022/03/26/capilla-santa-margarida-montemaior-cumple-siglo/0003_202203C26C6991.htm

FERNÁNDEZ, CARRERA, XAN X. (2017): Lendas da Costa da Morte, Edicións Embora, Ferrol.

GARCÍA ROLDÁN, ALBERTO (2019): Santa Margarida de Montemaior, A Laracha, https://galiciapuebloapueblo.blogspot.com/2019/04/santa-margarida-de-montemaior-laracha.html

GRAÑA, MANOLO (2016): Santa Margarida de Montemaior, A Laracha, http://mgfotoletrasgaliza.blogspot.com/2016/08/santa-margarida-de-montemaior-laracha.html

SORALUCE BLOND, JOSÉ RAMÓN & FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, XOSÉ (1998): Arquitecturas da Provincia da Coruña, Vol. V, Comarca de Bergantiños: Cabana, Carballo Coristanco, Laracha, Laxe, Malpica e Ponteceso, Departamento de Composición da Universidade da Coruña, Deputación da Coruña.