CRÓNICAS DA LARACHA: EDUCACIÓN E ENSINO

A ESCOLA DE LENDO NOS ANOS 30-40 E O SEU MESTRE RAMÓN ARCOS REINOSO

Nas Crónicas da Laracha desta semana compartimos con todas e todos vós unhas fotografías inéditas da autoría de Ramón Arcos Reinoso que nos cedeu o seu fillo Kiko Arcos Areosa, natural do Igrexario de Lemaio e mestre xubilado de Xeografía e Historia en Málaga.

As fotos, tomadas nos anos 30-40, representan un verdadeiro tesouriño etnográfico sobre a parroquia de Lendo xa que, por primeira vez, podemos observar como eran nesa época algúns dos lugares da freguesía e ver, ademais, a varios veciños de Lendo daqueles “tempos incestuosos”, como dicía o poeta Manuel María.

Polo que nos contou Kiko, seu pai Ramón nacera en 1911 en Ciudad Real e ao rematar a carreira de maxisterio foi mestre da escola de Lendo durante algúns anos da Segunda República. “Meu pai chegaría a Lendo sobre o ano 1933, aproximadamente. Alí coñeceu a miña nai Clementina, que tamén era mestra. Papá foi un moi bo mestre. Vivía na casa da escola. Faloume del un alumno, o carpinteiro de Lendo que vive en Caión ao lado do consultorio médico. Outro alumno foi un tal Barbeito, que tiña tenda en Carballo. A casa da escola era dunha señora que se chamaba María, da cal non recordo o seu apelido. O que si sei é que a súa filla Clarisa tivo un bar en Caión, o “Plaza”, e logo emigrou a Nova York. Ao volver dos Estados Unidos estableceuse en Santiago de Compostela”, recordaba Kiko.

Imaxe dos anos 30-40 da escola de Lendo (Cortesía de Kiko Arcos Areosa)

A antiga escola de Lendo na actualidade (Cortesía de Jesús Meniño)

Escola de Lendo nos anos 30-40 (Cortesía de Kiko Arcos Areosa)

Clementina Areosa Martínez nacera en 1914 no Igrexario de Lemaio na casa dos de Areosa, tamén coñecida como “a dos cinco médicos”. Sobre esta casa, construída en 1923 e situada en fronte da igrexa de Lemaio, prometemos falar máis polo miúdo no futuro.

Clementina ía ocupar de xeito interino a praza de mestra da escola de Lendo durante o tempo que o titular da mesma, Ramón Arcos Reinoso, estivo na Guerra Civil loitando na zona republicana. O nomeamento de Clementina localizámolo na prensa da época:

Nombramiento de maestros interinos

A propuesta del delegado militar de Instrucción Pública, han sido nombrados los siguientes maestros y maestras interinas (…) Clementina Areosa Martínez, para Lendo, en Laracha¹.

Kiko tamén nos contou que “a miña nai cesárona como mestra ao acabar a Guerra. Aprobara as oposicións en 1936, pero declaráronas nulas para dar entrada a moitos ex combatentes. Nesa época meu pai volve a ocupar a praza de mestre na escola de Lendo e, pouco tempo despois, xa cousou con mamá. Un tío dela, D. Manuel Areosa Castro, que era o cura da parroquia de Lemaio, foi quen os casou”.

O mestre Ramón Arcos Reinoso na Coruña nos anos 30-40 cun grupo de amigas (Cortesía de Kiko Arcos Areosa)

Ramón na súa etapa en Lendo (Cortesía de Kiko Arcos Areosa)

Ramón diante da igrexa de Lendo (Cortesía de Kiko Arcos Areosa)

Os dous primeiros fillos do matrimonio ían vir ao mundo en Lemaio, na casa dos de Areosa. Kiko, o primoxénito, naceu² o día de San Xoán de 1948. O segundo, Ramón (andando no tempo economista e alto cargo na Universidade de Castela-A Mancha), ía nacer en 1951.

Foron moitos os nenos e nenas de Lendo que aprenderon as primeiras letras co mestre Ramón Arcos Reinoso. Algunha daquela rapazada pódese ver nestas fotografías nas que se cadra identificades aos vosos avós (se é así, avisade por favor):

Cortesía de Kiko Arcos Areosa

A familia Arcos Areosa abandona A Laracha na primeira metade da década dos cincuenta e establécense no municipio de Malagón (Ciudad Real), onde en 1959 naceu a máis nova da familia: Conchi, mestra recentemente xubilada que na actualidade vive a cabalo entre Málaga e Lanzarote.

Ramón, o antigo mestre de Lendo, foi director do colexio de Malagón, onde curiosamente, segundo nos contou Kiko “traballamos os tres, meu pai, miña nai e eu. Cousa curiosa e pouco frecuente. A mamá e a todos os “cursillistas” do 36 recoñecéronlles a súa praza en 1950 e foi aí cando puido volver á docencia. Deu clase en Malagón ata a súa xubilación”.

Ramón, Clementina e os seus tres fillos nunca perderon o contacto coa Laracha xa que cada ano pasaban aquí o verán, “ao principio -recorda Kiko- na casa matriz de Lemaio e máis tarde na casa que tiñan meus avós en Proame. Miña avóa María era de Arteixo, do lugar da Branquenza, na parroquia de Barrañan”.

Vaia dende aquí o noso agradecemento a Kiko Arcos Areosa por compartir con nós moitos dos recordos da súa familia e o tesouriño etnográfico que tivo a ben ceder para estas Crónicas da Laracha.

Veciños de Lendo nos anos 30-40 (Cortesía de Kiko Arcos Areosa)

Crego de Lendo diante da igrexa parroquial nos anos 30-40 (Cortesía de Kiko Arcos Areosa)

Imaxe dos anos 30-40 da igrexa de Lendo (Cortesía de Kiko Arcos Areosa)

_________

1 Vid. El Ideal Gallego, 19 de setembro de 1936, páx. 4.

2 A persoa que atendeu a Clementina no parto foi seu irmán Manolo, médico xinecólogo.

INAUGURACIÓN DE VARIAS UNITARIAS EN 1963

La Voz de Galicia, 27 de xullo de 1963

O 'SEMINARIO' DE SAN ROMÁN DE D. MANUEL MATO TOJA

Pois si, houbo un tempo no que en San Román existía unha especie de academia ou pequeno seminario no que iniciaron a súa formación varios mozos da Laracha que, co andar dos anos, acabaron exercendo o sacerdocio.

O promotor daquel 'seminario' fora D. Manuel Mato Toja, nomeado ecónomo¹ de San Román de Cabovilaño o 12 de abril de 1931 e, catro anos máis tarde, o 30 de agosto de 1935, párroco da mesma freguesía por presentación.

Igrexa de San Román de Cabovilaño

Fillo de Francisco Mato e de Dolores Toja, Manuel nacera no ano 1897 en San Tirso de Cospindo, parroquia do municipio de Ponteceso, e era irmán de Prudencia, Concepción, Eduardo, Francisco, Juan, Leonardo e José María.

Manuel segue os pasos de seu tío materno Manuel, cura en San Tirso de Vilanova (Malpica), e tras estudar no seminario de Santiago, ordénase sacerdote o 12 de marzo de 1921. Ao pouco da súa ordenación aparece nomeado como coadxutor da parroquia de San Fins de Anllóns (Ponteceso), converténdose ademais en pouco tempo no superior do Seminario Conciliar no que cursara os seus estudos. Seguíndolle o rastro na hemeroteca, unha información dos primeiros días de xuño de 1924 daba fe de que...“En la Universidad Pontífica recibió con la más alta censura el grado de doctor en Derecho canónico el profesor de dicho centro don Manuel Mato Toja, quien desarrolló la tesis siguiente: “Confessio extraindicialis, omnibus requisitis munita, probat plena in civilibus, non autem in criminalibus”.²

En 1927 seu irmán Eduardo tamén se ordena cura. Curiosamente, ao mes seguinte da súa ordenación, aparece nomeado como coadxutor de San Fins de Anllóns, onde Manuel seguía sendo ecónomo.

Imaxe de Eduardo Mato Toja (Foto do libro Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo II, Manuel Blanco Rey, páx. 982)

Tres anos máis tarde, en outubro de 1930, D. Manuel Mato Toja é nomeado ecónomo de Ponte do Porto (Camariñas). En outubro dese mesmo ano seu irmán Eduardo toma posesión como párroco de Monteagudo (Arteixo).

Tras unha breve estadía en Piloño (Vila de Cruces, Pontevedra), en marzo de 1931 D. Manuel chega a terras larachesas, onde exerce de ecónomo de Cabovilaño. A súa chegada a esta freguesía coincide coa morte de D. Ramón Casal Pérez, de 68 anos, natural de Leiloio (Malpica) que dende o ano 1924 era o párroco de Cabovilaño e de Vilaño.

Despois da Guerra Civil os irmáns Mato Toja habíanse de converter en persoeiros de certo peso na política e na sociedade da época. Eduardo, párroco de Monteagudo, sería tamén Rexente de Caión. Precisamente, na visita que Franco realiza á vila mariñeira en xuño de 1939, ante a presenza do ditador, o crego sorprendeu aos alí presentes coas súas dotes musicais ao entonar unhas regueifas que dicían:

“Nunca tal cousa se viu

na nosa hermosa nación

que o noso Caudillo Franco

viñese ver Caión”

Meses despois, xa en 1940, D. Eduardo faríase cargo da parroquia de Bergondo. Pola súa banda, Leonardo foi fiscal municipal de Ponteceso, concello do que sería alcalde (a partir da segunda metade dos anos 50) José María; Juan, procurador dos tribunais de Carballo, contrae matrimonio con Jesusa Canedo González, filla dos propietarios de Montes Claros; e o noso protagonista D. Manuel, andando no tempo (en xaneiro de 1960) convertiríase no primeiro arcipreste do arciprestado de Laracha.³

Anos antes deste nomeamento, ao longo da dura posguerra, foi cando tivo a iniciativa de activar unha especie de academia ou pequeno seminario no que iniciaron a súa formación varios mozos da Laracha que, como diciamos ao principio desta crónica, acabaron exercendo o sacerdocio. Sendo o antigo director da Universidade Pontificia de Compostela, como non ía montar o seu propio 'seminario' en Cabovilaño!

Polo que nos contou a señora Maruja do Igrexario, as clases impartíaas na antiga casa reitoral, situada no mesmo lugar no que está a actual, e seica mesmo había alumnos internos. “Os de máis lonxe -recorda a señora Maruja- durmían alí. Había mozos da parte de Coristanco. Da Laracha había varios mozos de Vilaño, un deles era dos de Negreira. De Vilaño saíron tres ou catro curas. Aquí tamén estaba un sobriño de don Manuel que, se non recordo mal, creo que se chamaba Pepe e que despois foi para a parte de Betanzos. Un tío del, don Eduardo, era cura en Bergondo e viña moito a Montes Claros porque estaban emparentados”.

Imaxe actual da reitoral de Cabovilaño

Ao fío do que nos contou a señora Maruja, parécenos de moito interese a información publicada en El Ideal Gallego en setembro de 1945, nun artigo que daba boa conta da relación que tiñan Cabovilaño e Vilaño con Bergondo, parroquias nas que exerceron o sacerdocio os irmáns Mato Toja ata o último dos seus días:

CABOVILAÑO (LARACHA)

El 31 de agosto, en esta parroquia y en la hermosa capilla de Montesclaros, se celebró la fiesta del Catecismo de esta zona de Laracha, resultando en extremo simpática y emocionante. Asistieron los niños de la zona de Soutullo, con sus respectivos párrocos de Golmar, Montemayor y Coiro y los niños del Catecismo de Bergondo, en número de setenta, con sus catequistas, que dieron realce a la fiesta. Después de la misa, que celebró el párroco de Bergondo y en la que comulgaron muchos niños y catequistas, pronunció una plática el párroco de Cabovilaño, don Manuel Mato Toja. A continuación, en la robleda del Brañón, alegre comida campestre y seguidamente los niños y niñas de Bergondo interpretaron las escenas catequísticas “El secuestro del hijo del millonario” y “La cieguecita”. Las niñas Jesusita y Florita Tasende, Julita Astray y Prudenciña Gromá de Laracha, vestiditas de pastoras, interpretaron maravillosamente “El Ángel de Fátima”. Seguidamente, Luís Guntiñas, Manolo Esmorís y Eliseo Montes, de Cabovilaño, pusieron en escena el cuadro titulado “El Divino Prisionero”. Y por último, las niñas Marinita Pérez Jaspe y Lolita Campos Ríos, de Bergondo, interpretaron el gracioso diálogo “La venta de anteojos”. Todos los actos fueron amenizados con canciones regionales por un afinado coro del Catecismo de Cabovilaño. Cerró el acto, con unas sentidas palabras, el señor Abad de la Colegiata.⁴

Continuando cos recordos sobre o 'seminario' de Cabovilaño, don Manuel Mallo Mallo, párroco de Soandres (e doutras parroquias) sempre disposto a colaborar con estas Crónicas da Laracha contounos que “efectivamente entre os anos 40 e 60 don Manuel Mato Toja preparaba aos rapaces para o ingreso no seminario, ou instituto, pois as academias para os que eramos do campo quedaban un pouco lonxe. O que non me explico eu, que sendo de Erboedo, a min me levaran a case 100 quilómetros para a preparación en Bugallido, no concello de Ames. Supoño que sería por influencia doutros párrocos da Laracha que tamén foran alí: Ramiro Amor Suárez, que faleceu sendo cóengo da Colexiata da Coruña; ou o seu parente José García Verdía, que foi párroco de Guísamo e que sabía moitos idiomas, mesmo ruso e chino, que estaba perfeccionando un ano antes de morrer. Dos rapaces que preparou don Manuel en Cabovilaño saíron polo menos catro párrocos. Eu recordo a José Mato Amado, que era sobriño de don Manuel, e a Santiago Varela Pet, Eliseo Negreira Pazos e a Fidel Fernández Bello, os tres naturais de Vilaño. Tamén houbo outros rapaces que foron ao seminario pero logo, ao terminar o bacharelato, estudaron outras carreiras.”

De José Mato Amado sabemos que levou a parroquia de Requián (Betanzos); Santiago Varela Pet foi párroco de Buño e Cambre (Malpica); Eliseo Negreira Pazos levou Tabeaio (Carral) e Fidel Fernandez estivo en Allo e Pazos (Zas).

Entrevista a José Mato Amado (La Voz de Galicia, 24 de xullo de 1970)

Don Manuel Mato Toja segue estando moi presente na Laracha. Hai quen o recorda polas súas pregarias e polo bo cantor que era, aínda que tamén hai quen non esquece o seu xenio. E mesmo hai quen o ten presente nos seus recordos da infancia, coma un veciño do lugar de Cardois que lembra unha visita que fixo co crego ao castro de Montes Claros cando era neno: “Tería eu oito ou nove anos, cando o párroco de San Román, Manuel Mato Toja, levounos aos nenos ao castro de Montes Claros, a ver o Petón da Mula, onde se ve o sinal do cu dela cando caeu, e o Petón da Ferradura, onde está a marca desta.”⁵

Manuel Mato Toja faleceu en Cabovilaño o 24 de xaneiro de 1962 aos 64 anos de idade. Os seus restos están enterrados no panteón dos párrocos do cemiterio desta parroquia.

Lápida de D. Manuel Mato Toja

_______________

1 Eclesiástico que substitúe interinamente a outro nas súas funcións.

2 Vid. El Ideal Gallego, 5 de xuño de 1924, p. 5.

3 En 2009 houbo unha reorganización dos arciprestados, pola que desapareceron algúns arciprestados históricos, entre eles o de Laracha, repartido dende ese ano entre Bergantiños e Riazor.

4 Vid. El Ideal Gallego, 4 de setembro de 1945, páx. 6.

5 Vid. José Antonio Andrade Figueiras, Fernando Cabeza Quiles, Evaristo Domínguez Rial, Xan X. Fernández Carrera, Antón García Losada, Luís A. Giadás Álvarez (2016 ): Andando por Bergantiños n.º 17. Parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño, Instituto de Estudos Bergantiñáns, páx. 39.

A ESCOLA DE ERBOEDO

Nas Crónicas da Laracha desta semana recordamos a antiga escola de Erboedo, un edificio que se construíu nos anos corenta do século pasado e que estivo en pé ata finais da década de 1980.

Panorámica dos anos anos 80 da escola de Erboedo (La Voz de Galicia)

Antes da edificación deste centro educativo, segundo nos contou don Manuel Mallo Mallo, párroco de Soandres (e doutras parroquias) nacido en 1934 en Paredes (Erboedo), a escola nesta freguesía impartíase na chamada casa grande do Igrexario, lugar no que deron clase Fidelina Seco Filgueiras, Manuel Barbeito Ramos ou, entre outras e outros, Perfecto Collazo Amado, mestre nacido no lugar da Pereira (Erboedo) en 1913 sobre o que falaremos máis polo miúdo ao longo das próximas semanas.

Unha vez construído o edificio, o colexio de Erboedo dividiuse en dúas escolas separando aos nenos das nenas, tal e como marcaba o sistema educativo franquista. Anos despois pasou a ser unha escola unitaria mixta.

A finais dos anos oitenta, catro décadas despois da súa construción, o local íase derrubar tras considerar os técnicos que era máis rendible construír un novo centro que reparar o xa existente, tal e como estaba previsto inicialmente.

A Deputación da Coruña, dentro do plan de mellora das instalacións de ensino preescolar, ía destinar a este inmoble unha subvención de 958.051 pesetas, aportando o Concello da Laracha a cantidade restante ata completar o presuposto inicial de 1.965.000 pesetas.

Na súa edición do 5 de outubro de 1988, La Voz de Galicia publicaba a seguinte información:

Hasta el momento no está estipulada la cuantía exacta de la inversión a realizar en esta escuela, a la que asisten una veintena de niños, puesto que el proyecto inicial era sólo de reforma. Estos días dichos alumnos están recibiendo las clases en un local cedido por un vecino de la localidad.¹

^{La Voz de Galicia, 5 de outubro de 1988, páx. 27.}

O novo centro educativo, construído nas proximidades do antigo, poucos cursos ía funcionar como tal. O declive demográfico ía ser a causa do seu peche definitivo converténdose posteriormente no Centro Sociocultural da parroquia. No ano 2024 o edificio foi obxecto dunha rehabilitación integral, interior e exterior, executada polo obradoiro de emprego A Laracha VIII.

Panorámica actual do Centro Sociocultural de Erboedo

_______

1 Vid. La Voz de Galicia, 5 de outubro de 1988, Bergantiños, páx. 27.

PERFECTO COLLAZO AMADO, O MESTRE DA ESCOLA DE ERBOEDO (1ª parte)

Hai uns días rematamos a lectura de “Contos e conversas da nosa Terra”, libro editado en abril de 1997 no que o seu autor, o mestre larachés Perfecto Collazo Amado, revolvendo no caixón dos seus recordos, reflicte a verdadeira realidade do carácter e idiosincrasia das xentes da aldea da época que lle tocou vivir.

Perfecto Collazo Amado na década de 1990

Portada do libro "Contos e conversas da nosa terra", da autoría de Perfecto Collazo Amado

Fillo de pais labregos, Perfecto sentiu toda a súa vida un profundo amor por este sector social que el consideraba pouco apreciado a través dos tempos a causa, segundo a súa opinión, do baixo nivel cultural que a inmensa maioría dos traballadores do agro tiñan naquela época. Por ese motivo o noso protagonista cría que a redención do campo galego estaba na elevación da súa formación cultural e tecnolóxica, como así o demostrou ao longo de medio século da súa vida adicándose con todas as súas forzas á formación da xuventude da aldea. Ben claro o xustifican os centos de alumnos e alumnas que recibiron as súas ensinanzas e o recordo nunca esquecido, que aínda reina nos lugares donde exerceu a súa docencia.

Perfecto nace no lugar da Pereira, na parroquia de Erboedo, o 24 de maio de 1913. Era o segundo dos nove fillos que tiveron Ramón Collazo Vázquez e Carmen Amado Salgado. Catro dos rapaces, Francisca, José, María e Dolores, morreron de moi cativos. Os outros cinco, Manuel, Perfecto, Cándida, Mercedes e Ángel, pasaron a súa infancia e xuventude na Pereira botando unha man na casa ata que uns foron abandonando o niño familiar e outros quedaron alí. Andando no tempo Ángel íase converter no párroco de Ardemil (Ordes) e posteriormente de Loureda, freguesía arteixá na que estivo case medio século. Manuel e Mercedes morreron solteiros e sen descendencia. Os que si a tiveron foron Perfecto e Cándida. Precisamente un dos fillos de Cándida -José Manuel Suárez Collazo- rexenta na Pereira a Granxa O Rosal, coñecida pola súa produción de leite de vaca pasteurizada.

(mapas.xunta.gal)

Vista aérea do lugar da Pereira (mapas.xunta.gal)

Tras realizar os estudos primarios e o bacharel, Perfecto estuda Maxisterio en Santiago de Compostela, carreira que remata en 1932. Os seus primeiros pasos como docente efectúaos nunha escola habilitada do Mosteiro de Soandres facendo substitucións como interino. Curiosamente, don Manuel Mallo Mallo, natural do lugar de Paredes (Erboedo) e párroco de Soandres desde 1979, contounos que o mestre da Pereira “era moi boa persoa; con el aprendín as primeiras letras na casa grande do Igrexario, que era o lugar onde se facía escola antes de que os veciños construíran o colexio de Erboedo. Eu tamén fun alumno seu na escola de Coiro. Se non recordo mal, fun alí porque se debía estar construíndo en Erboedo e por iso os rapaces da miña parroquia fumos durante un tempo á escola de Coiro”. Don Manuel Mallo tamén nos confesou que “eu puiden estudar grazas a insistencia que Perfecto lle fixo a meus pais. Sendo neno recordo que á saída da misa gustáballe falar cos seus veciños e seguramente foi nesas conversas onde convenceu a meus pais para que eu estudara, e eles, con moito sacrificio, así o fixeron”.

A finais de decembro dese ano de 1932 o seu nome aparece entre os aspirantes a interinidades de escolas nunha listaxe publicada polo “Consejo provincial de Primera Enseñanza”. O seu primeiro destino oficial como mestre interino ía ser no seu municipio de nacemento, concretamente na parroquia de Lemaio:

Maestros Interinos

Para las escuelas de la provincia de la provincia de la Coruña que se indican han sido nombrados los maestros siguientes:

Don Perfecto Collazo Amado, para Lemaio, en Laracha (...)¹

Nesa época o noso homenaxeado aínda tiña pendente cumprir coas obrigas castrenses e, por tal motivo, en xuño de 1934 dase de alta na Caixa de Reclutas número 50 da Coruña.

A consecuencia da Guerra Civil, en agosto de 1936 (época na que a Delegación Militar de Instrucción Pública noméao mestre interino da escola de nenos número 1 de Arzúa) ía ser mobilizado ao rexemento de costa do monte de San Pedro da Coruña. Nesta unidade ía permanecer ata agosto de 1939, data da súa licenza como reservista. É ben curiosa a anécdota de que, obtendo o permiso de conducir desde a súa época na milicia, nunca tivo coche e nunca conduciu mais iso si, renovou puntualmente o documento ata o seu falecemento. Segundo nos contou a súa familia, a Perfecto gustáballe máis o coche de San Fernando, xa sabedes… un pouco a pé e outro pouco andando!

Perfecto Collazo Amado nos anos 40-50 (Cortesía da súa familia)

(...CONTINUARÁ)

_____________

1 Vid. El Compostelano, 15 de febreiro de 1933, páx. 1.

PERFECTO COLLAZO AMADO, O MESTRE DA ESCOLA DE ERBOEDO (2ª parte)

Rematada a Guerra Civil, Perfecto Collazo tivo que agardar a que o seu título de mestre, do que xa tomara nota de razón en 1933, fora recoñecido xunto con outros moitos tras recuperarse as actas que se depositaran durante aqueles duros anos nos sotos do Banco de España da Coruña, circunstancia que motivou unha nova anotación de toma de razón en 1939 e, deste xeito, poder optar a unha praza en propiedade.

Tras estos condicionantes, o seu primeiro destino para exercer maxisterio foi na escola da parroquia de Sedes, no municipio de Narón, á cal o mestre de Erboedo se refería como “a feira do trece”. Precisamente alí Perfecto ía realizar, como pasatempo ocasional, os seus primeiros experimentos mineiros, dando de alta algunha que outra cata na compaña dun amigo sobre o que, segundo a súa familia, nunca comentou o nome e a dedicación. O mestre e seu “socio” non obtiveron resultado positivo algún en Narón. Seguramente que se aventuraron neste pasatempo a causa da febre do volframio que naquel mesmo intre se vivía na súa comarca natal de Bergantiños.

Posteriormente, para estar cerca de seus pais e irmáns, Collazo solicitou o traslado á escola de Lemaio, onde xa estivera anos antes e que estaba situada na recta de Proame. Segundo non apuntou a súa familia, tamén parece ser que estivo como interino en Larín (Arteixo) e Coristanco entre 1941 e 1943.

Perfecto Collazo Amado nos anos 40-50 (Cortesía da súa familia)

Ao tempo que desempeña a súa vocación como interino por distintos lugares da provincia, tamén prepara as oposicións ao Maxisterio Nacional polo tribunal da Coruña, obtendo praza por oposición en 1945 para a escola da Ponte do Porto, en Camariñas. A súa chegada a esta localidade descríbea con certa dose de humor no capítulo “Rir sen ganas e con elas” do seu libro “Contos e conversas da nosa Terra”, capítulo que podedes ler deseguido grazas á amabilidade da súa familia, que nos permitiu compartir este tesouriño con todas e todos vós:

“Corría a última metade da década de 1940. Estaba eu recén nomeado mestre da vila da Ponte do Porto. A segunda viaxe que tiven que facer a aquel pintoresco e fermoso lugar partiu da Cidade de Cristal. A Empresa Guillén era a encargada do transporte de viaxeiros a aquela comarca. O empregado que despachaba os billetes detrás da ventaniña, entón pouco amable, díxome:

-O coche está completo. Eu non podo servir máis billetes. Enténdase co revisor e a ver se lle consigue sitio.

O itinerario tiña que percorrelo en dúas etapas: Coruña-Vimianzo, Vimianzo-Ponte do Porto. Esta última, de 10 quilómetros, de longo, de non encontrar algún vehículo de casualidade, tiña que salvala a pé, é decir, andando. Por outra banda, aquel día estaba de rigoroso inverno. As chuvieiras non cesaron en todo momento.

Faltaban poucos minutos para a saída daquela tartana, que funcionaba a gasóxeno, alimentado con carbón ou, a falta deste, con carozos de millo. Xa estivera ao servizo do exército de Franco durante a Guerra Civil. Tódolos viaxeiros se situaron na berlina ata deixala completa. Ninguén se sentou no interior. Daquela, estos coches estaban divididos en dous apartamentos: berlina e interior, correspondentes a primeira e segunda clase. Na berlina viaxaban os ricos e presumidos; no interior, os pobres e tacaños, porque o billete costaba algo menos. Aqueles considerábanse a si mesmos coma a crema da sociedade e calificaban a estoutros coma a quincalla da mesma. O chofer acendeu o motor e o coche comezou a acanear todo coma se tivera medo de ser incapaz de salvar aquel longo percorrido. Entón acerqueime ao revisor e supliqueille un sitio dentro do armatoste, aínda que fora de pé. Este, no cal a amabilidade brillaba pola súa total ausencia, espetoume o seguinte:

-Vostede non pode ir, que non hai sitio.

-Eu son funcionario do Estado e teño que cumprir co meu deber. Para ir andando é moi lonxe -díxenlle con certa enerxía para convencelo.

-Manda carallo con esta xente. ¿Pero non lle dixen a vostede que non hai sitio? Eu non podo estricar o cacharro este porque non é de goma, senón que é de ferro e de latas todas enfurruxadas ¿Entende? Eu non sei como lle vou decir as cousas para que comprenda.

-¿Pero cómo se atreve a decir que non hai sitio se o interior está completamente baleiro?

-Nesa parte non pode ir ninguén porque está sen piso. O único que poder facer vostede é viaxar na baca, pois alí ata agora non vai ninguén.

-¿Pero vou ir alí ata Vimianzo con este tempo tan invernoso que corre? Terían que enterrarme mañán.

-Pois , amiguiño, non lle queda outra alternativa: ou viaxa na baca ou se queda en terra.

Xa o conductor tiña todo preparado para arrincar cando o revisor, despois de falar cos viaxeiros da berlina, veu dereito a min e díxome:

-Mire ho, vaia na baca ata Carballo. Alí apéase un capitán da Garda Civil e pasa vostede a ocupar o sitio del. Pero suba rapidiño que vai arrincar o coche.

Senteime na baca. A altura de Pastoriza comezou a orballar. Abrín o paraugas. Como xa levaba a gabardina vestida e o coche corría pouco, engruñado, empuñando o paraugas fronte a choiva, funme defendendo dela. Pero ao entrar en Carballo, por aquela costa abaixo, o chofer parece que quixo presumir de que o coche non era tan malo como pensaban os carballeses, acelerou de tal maneira que se non cerro o paraugas, co roce do vento, se me esbardallaba todo. Aquela curta distancia foi suficiente para deixarme a gabardina toda empapada por diante.

Na capital de Bergantiños o coche facía una parada dun cuarto de hora. Alí baixei da baca e entrei a ocupar o asento baleiro que deixara o garda civil. A berlina, debido a diferenza de temperatura existente entre esta e o cupé, parecía un forno. Os asentos non eran numerados e os viaxeiros iamos coma as sardiñas na banastra.

O vento procedente da parte de Fisterra, polo xeral, trae case sempre chuvieiras suaves e miudiñas que en Galicia lle chamamos orballo ou calabobos. Pois así ocorreu tamén todo aquel día. Pero ao chegar a Agualada, o cambiar o vento para o Vilán, veu semellante treboeiro que mesmo ao chofer lle costaba traballo ver a estrada debido a cantidade de auga que baixaba polo parabrisas. Entón empezou tamén a chover na berlina. Nen corta nen perezosa, unha señora, que podíamos decir de alto copete porque parecía pertencer a esa aristocracia que se ve obrigada, debido ao seu status, a vivir prisioneira no mundo rural, abriu o seu paraugas para defenderse da goteira que, a bo ritmo, caía enriba do seu dourado peinado. Unha gargallada xeral rompeu dentro da berlina. Un señor que ía fronte a ela houboselle de dislocar a queixada de tanto que abriu a boca a rir. Aínda dalí a un bo anaco seguía retorcéndose e tapando a boca co moqueiro.

Con esta distracción, o percorrido ata Vimianzo fíxose máis curto. Seguía chovendo a cántaras. Eiquí tiven que deixar o coche de liña e tamén aqueles viaxeiros que tan alegres fixeron aquel anaco de distancia, sobre todo, a do peinado dourado.

Dende esta vila ata Ponte do Porto non había servizo público de viaxeiros. Se non aparecía algún vehículo de casualidade, había que salvar a distancia -dez quilómetros- a pé. O correo portábao un señor en bicicleta.

A noite estaba terrible. Golpes de vento, lóstregos, tronos e saraibadas, procedentes da parte do Cabo Vilán, sucedíanse a intervalos curtos. A primeira cousa que fixen foi encargar unha cama na fonda de Enrique coa condición de que se aparecía algún vehículo que me levase ata Ponte do Porto, quedaba rescindido o contrato.

Cun vaso de ribeiro no taboleiro, esperaba impaciente a chegada dalgún “cacharrito” procedente de calquera lugar daquela comarca, ou da Coruña, e que puidera conducirme ao meu punto de destino. Aló polas nove da noite baixou unha camioneta, procedente da Coruña, e, deixando a estrada xeral que conduce a Fisterra, enfilou a estrada que se dirixe a Ponte do Porto e a Camariñas. No cruce destas dúas estradas, parou. Entón fun correndo, desafiando o vento, as saraibas, os lóstregos e tronos ata chegar á devandita camioneta.

-Por favor, ¿poderían levarme ata Ponte do Porto?

-Na cabina, como vostede ben ve, non hai sitio, pois case imos uns enriba doutros; pero mire a ver se pode meterse na caixa. Se é de que atopa sitio, nós non temos inconveniente en levalo- dixo moi amable o conductor.

-Entón espéreme unha miaxiña mentres vou levar un recado alí á fonda. Veño deseguidiña.

-Non tarde; levamos moita presa.

Non mirei se había sitio. Iría aínda que fora colgado na camioneta. Rapidamente cheguei á fonda.

- Por favor dispoñan da cama que lles encarguei. Marcho agora mesmo nunha camioneta. Se vostedes queren, eu págolles a cama. Ao mellor perderon de darlla a outro.

-¡Ai, señor, por favor non diga iso, caramba! ¿Cómo lla imos a cobrar se vostede non a usou nada? Váise tranquilo -dixo moi amable a dona de Enrique.

Rápido coma un lóstrego, cheguei perto da camioneta. Na caixa non había sitio. A baldeira de atrás estaba aberta en posición horizontal e suxeitada aos dous lados polos extremos, co fin de ampliar o piso da caixa. Dentro non había un só cornecho onde poidera meterme. Os viaxeiros e as caixas de mercancía non deixaban un oco libre. Colguei o paraugas do pescozo e, con el á espalda como fan os campesiños, apoiei as puntas dos pés na baldeira, agarreime fortemente coas mans ao toldo que cubría a caixa do vehiculo e, deste xeito percorrín aquela distancia. Aínda que as treboadas non daban tregua, eu, coa gabardina vestida e o coche en dirección contraria a do vento e a da chuvia, non me mollaba.

O malo foi o chegar a un lugariño que lle chaman Braño. Alí parou o vehículo. Dous viaxeiros trataron de saír para apearse. Ían sentados enriba das caixas de mercancía. Para saír armaron un pequeño revoltixo o ter que facer erguerse a outros que tamén viaxaban sentados do mesmo xeito. Todos eles debían ser máis altos co teito que facía o toldo. Este, no medio, tiña acumulado cerca dun metro cúbico de auga procedente da chuvia. Ao erguerse eles, coas cabezas empuxaron o toldo para enriba. Como a camioneta estaba costa arriba, toda aquela cantidade de auga caeu por min abaixo, deixándome coma un pito cando cae e o quitan dunha desas pozas grandes que se forman nos días de moita chuvia.

Cinco mulleres estraperlistas que viaxaban na mesma camioneta, tres de mediana idade e dúas máis mozas, houbo de pasarlles coma ao viaxeiro da berlina: estiveron a punto de darlles un ataque de risa. Unha delas, con palabras entrecortadas, dicía:

-Mirade, mirade como quedou este señor. Parece un pito cando o sacan dun caldeiro de auga.

Eu tamén facía esforzos para rirme co fin de darlle color axeitado o conto; pero aló por dentro de min circulaba unha procesión en sentido contrario. Moi poucas veces ten un ocasión de rirse de si mesmo.

Por fin chegamos a Ponte do Porto. Seguía chovendo arroios. Aínda que resulte paradóxico, tiven que quitarme a gabardina. Tan empapada estaba, que de seguir con ela vestida non me deixaba fiaño enxoito na miña roupa interior. Entón aquelas mulleres dobraron as gargalladas, dicindo en ton xocoso:

-Pero santo de Deus, chovendo como chove, ¿cómo quita vostede a gabardina?

-Porque estou suando a chorros con tanta calor -contestei tamén en ton de broma e facendo esforzos para rirme.

Imaxe antiga de Ponte do Porto (www.todocolección.net)

Ríndome sen ganas, despedínme daquelas veciñas que aínda non coñecía debido o pouco tempo que levaba naquela vila, e dirixinme ao meu hospedaxe. Non quería que ninguén se enterase do conto. As estraperlistas que tanto se riran a conta miña, non sabían aínda quen era eu. Coa gabardina na man, apartándoa de min porque me mollaba máis que a mesma chuvia que caía do ceo, moi paseniñamente, entrei na miña pousada. Era unha casa particular. Non había máis hóspedes que eu. Detrás da porta da entrada, que estaba aberta naquel intre, había un colgadeiro. Alí deixei a miña gabardina. Ninguén se enterou, ata entrar na cociña, que chegara eu.

-Boas noites -saudei.

-Boas nolas dea Deus. De momento están ben malas. ¿Vostede non trouxo paraugas? -preguntoume a dona da casa.

-Si, señora.

-Entón non ben mollado -afirmaron a filla e maila sobriña que estaban ceando.

-Non -mentín eu.

-¿Vostede quere cear agora ou parécelle moi cedo? -preguntou a dona da casa.

-Cando vostede queira. Se pode ser agora; mellor; porque veño un pouco canso e teño gana de irme a deitar.

O que tiña eu eran ganas de irme a mudar a roupa exterior e interior que tiña no armario da miña habitación; pero quixen cear antes para que non sospeitasen que estaba mollado coma un San Bieito. O traxe e a camisa, de cor escuro, que levaba postos disimulaban a molladura.

Antes de servirme a cea, a dona da casa foi cerrar a porta da rúa. Debaixo da gabardina viu unha poza colosal. Ao voltar para a cociña, sen rir, dixo:

-Pero vostede ten que estar mollado coma un pito, pois a súa gabardina, en tan pouco tempo, xa ten feito unha boa poza detrás da porta onde a colgou.

Apalpándome a chaqueta polos ombreiros, engadiu:

-Vaia, vaia mudar a roupa, que boa falta lle fai. É moi mala cousa estar parado coa roupa mollada. Cando acabe, baixe a cear.

Eu non puiden negar a verdade. Entón aquelas rapaciñas, filla e sobriña, comezaron a rir a gargalladas. Despois de cear, conteilles o ocorrido na viaxe. Tódolos da casa rían con máis ganas que antes de coñecer tódalas peripecias ocorridas durante o percorrido. Sobre todo, aquelas dúas rapaciñas, que non pararon de rir durante varios días cando me vían. Algunhas veces, cando se acordaban do conto, rían soas. Eu ben as oía dende a miña habitación. Contaxiado coa risa delas, tamén cheguei a rir con ganas”.¹

(...CONTINUARÁ)

______

1 Vid. Perfecto Collazo Amado (1997): Contos e conversas da nosa Terra, Capítulo “Rir sen ganas e con elas”, pp.133-140, Autoedición.

PERFECTO COLLAZO AMADO, O MESTRE DA ESCOLA DE ERBOEDO (3ª parte e fin)

Na Ponte do Porto o noso homenaxeado ía coñecer ao amor da súa vida e convertiríase nun persoeiro de prestixio. Perfecto chega a esta vila do municipio de Camariñas con 31 anos. Alí, malia o illamento da poboación e as enormes limitacións de aqueles duros anos da posguerra, que el tentaba paliar aínda a costa de enfrontamentos co Concello e cos inspectores de Educación, tratou de que o seu alumnado adquirira os coñecementos que realmente lles foran máis útiles nos seus quefaceres cotiáns. A súa familia díxonos que dedicaba moito tempo á xeometría e medidas de superficie para que, en calquera momento, os cativos puideran axudar a seus pais na comprensión da extensión das terras da súa propiedade e equivalencias nas medidas ou capacidades (hectáreas, áreas, ferrados, cuartillos, etc.)

Imaxe antiga de Ponte do Porto (www.todocolección.net)

Ao igual que xa fixera en Narón, en Camariñas tamén realizaría algunha que outra cata nos montes deste municipio, uns esforzos que malia o seu grande interese nunca frutificaron e que segundo o seu xenro Crisanto ían dirixidos “mais ben á súa distracción persoal nos tempos mortos nas súas cacerías do coello e perdiz por aquela zona, deporte do que era e foi, ata os 81 anos, un entusiasta practicante xunto coa pesca de río e de mar.”

Na Ponte do Porto, o mestre de Erboedo tamén dedicou moitas horas e fóra dos horarios lectivos, a impartir aos adultos que querían emigrar para que tiveran as mínimas nocións que lles permitisen conseguir un pasaporte e saber estampar unha firma lexible nos documentos que así o esixían.

A súa bondade e o seu carisma na vila íanse consolidar nos primeiros días de 1951, ano no que foi elexido presidente do Casino da localidade. Perfecto ocupou este cargo durante uns catro anos e posteriormente sería socio de honor xunto ao seu gran amigo e recoñecido pintor coruñés José Fernández Sánchez¹ quen, de forma totalmente altruísta e sendo Perfecto presidente, elaborou e doou á sociedade cadros paisaxistas da Costa da Morte que aínda hoxe locen no seu interior.

Durante aqueles primeiros anos da década dos cincuenta, coincidindo coa súa presidencia á fronte do Casino, Perfecto Collazo tamén escribía con certa frecuencia na prensa da época sobre as necesidades e os problemas existentes na Ponte do Porto “(…) Un pueblo así, bien merece que se le dote de las mejoras más imprescindibles que la vida moderna exige. El teléfono, el lavadero público, la fuente y, sobre todo, la instalación de sus siete escuelas, encerradas en diminutos y míseros locales, mediante la construcción de un grupo escolar que permita graduar la enseñanza y obtener así un mayor rendimiento de la docencia primaria”.²

Na Ponte do Porto o noso homenaxeado ía casar coa porteña Carmen Ventura Lampón Novoa coa que tería dous fillos: María Ángeles e José Ramón, nacidos ambos nesta localidade. Con Ángeles e co seu marido Crisanto tivemos a sorte de conversar ao longo das últimas semanas, e foron precisamente eles os que nos contaron moitas das anécdotas que se comentan nesta crónica que pretende ser unha homenaxe á memoria deste querido mestre e benfeitor.

Carmen e Perfecto no día do seu casamento (Cortesía da familia)

Carmen e Perfecto nun xantar (Cortesía da familia)

No ano 1965 Perfecto Amado faise cargo da escola de nenos de Erboedo, a súa parroquia natal, un edificio que estaba dividido en dúas escolas: a de nenos e a de nenas (co tempo sería escola mixta).

Perfecto e Carmen coa súa filla Ángeles (Cortesía da familia)

Deste xeito, a familia abandona Ponte do Porto e trasládase a vivir á Coruña. Dende a cidade herculina o mestre trasladábase a diario no “Finisterre” ata a parada de Larín e desde aquí ía camiñando ata o Igrexario de Erboedo, lugar onde estaba a antiga escola a poucos metros do que hoxe é o centro social da parroquia. Era a segunda vez que impartía clase na escola de Erboedo.

Perfecto e Carmen cos seus dous fillos Ángeles e José Ramón (Cortesía da familia)

Perfecto impartiu clase alí ata 1984 ano no que chegou a súa merecida xubilación que el desexaba que nunca chegara. Cando se xubilou a veciñanza fíxolle unha merecida homenaxe no exterior da escola en recoñecemento á súa labor docente colocouse unha placa na súa honra.

Placa en recoñecemento á labor docente de Perfecto Collazo Amado na parroquia de Erboedo (Foto cortesía do Concello da Laracha)

Desde entón dedicouse a súa familia, a lectura, a caza, a pesca e á agricultura (acudía regularmente á casa paterna donde cultivaba a súa horta) e, finalmente, a tratar de plasmar a súas anécdotas e múltiples vivencias no seu libro “Contos e conversas da nosa Terra”. Aínda que Perfecto relatou estas anécdotas de xeito impersoal e xeográficamente ilocalizables, os máis achegados danse conta da súa veracidade “en base ás horas de gargalladas derivadas dos seus comentarios sobre elas”, contounos a súa familia. Agardemos que o libro, descatalogado dende hai anos, se volva a editar no futuro.

Perfecto Collazo no Casino da Ponte do Porto, entidade que presidiu nos anos 50 (Cortesía da familia)

Perfecto faleceu na Coruña o 9 de abril de 1997.

Para a nosa particular homenaxe fixemos un chamamento nas redes sociais para obter algunha información a maiores e, sorprendentemente, non foron poucas as persoas que nos cederon fotografías e nos contaron algunha que outra anécdota. A maioría da xente falounos do mestre de Erboedo con moito cariño e mesmo houbo quen quixo recordar as mentalidades e as realidades daqueles tempos. Susana Varela Barbeito díxonos que “eu era zurda e para don Perfecto iso era un gran problema. Atábame a man esquerda á silla para que me defendera coa dereita. Un día miña nai foi falar con el e díxolle que na casa había máis zurdos e que se defendían ben na vida. A partir de aquela conversa deixou de atarme a man (RISAS)”.

Dolores Mallo Mallo: “Como maestro era moi bo e tamén escribiu un libro pero entereime tarde. De don Perfecto, teño bonitos recordos."

Perfecto Collazo co seu alumnado de Erboedo nos anos 60 (Cortesía de Daniel Montes Mallo)

María Dolores Calvete Varela comentaba en Facebook que “eu tamén fun alumna do Sr. Perfecto porque íamos a Primaria nas escolas unitarias. Era impresionante como escribía! Eu aprendín a ler e escribir moi ben grazas a el”.

Outra das persoas que nos falou do mestre da Pereira foi José Manuel Buño Fraga, que nos dixo que “era unha gran persoa e gran profesor; con el preparáronse moitos para funcionarios, etc. Entre eles coincidimos eu e miña irmá cando íamos á pasantía con Plácido Pedreira Álvarez, garda civil que no ano 1983 matou o Grapo. Este rapaz era natural do lugar do Maseo, na parroquia de Coiro".

Perfecto Collazo co seu alumnado de Erboedo nos anos 70 (Cortesía de José Manuel Buño Fraga)

Ana Rodríguez Cedeira recordaba que “eu tiven a sorte de poder tratar co señor Perfecto moitos anos, primeiro como alumna súa e despois de que se xubilou. De nena, cando ía a escola de Erboedo, cando saíamos ao mediodía para ir a comer, porque nesa época había clase pola tarde, el ía comer a casa onde se criou, na Pereira, que tiña uns 20 minutos de camiñata e como tiñamos parte do traxecto na mesma dirección sempre nos acompañaba. E as palabras del que me quedaron gravadas era que si el notaba que ía chover dicíanos:

-Nenos… cielo empedrado, suelo mojado!

… e a día de hoxe cando vexo o ceo encapotado recórdanme as súas palabras. Moito despois cando casei en Loureda, onde seu irmán, don Ángel, era o cura da parroquia. Viña por aquí moito coa filla e co xenro porque tiñan un fin de semana, e paraban sempre no bar San Fins a tomar o “chiquito”. Nese bar traballei varios anos antes de casar, e como baixaba a tomar café era cando me encontraba co señor Perfecto. Quedáronme moi bos recordos del”.

(Cortesía de Ana Rodríguez Cedeira)
(Cortesía de Ana Rodríguez Cedeira)

E xa por último, Miriam Sánchez Canedo contounos que súa avoa Carmen Pallas (93 anos) tamén foi alumna do mestre de Erboedo e que ten moi bos recordos del. "Aprendeu moito co señor Perfecto -recordaba Miriam- e el animábaa a que seguira estudando. A avoa sempre di que o estimou ben, pero non puido seguir estudando pola pobreza e a morte repentina de seu pai (meu bisavó)”.

FIN

_______

1 José Fernández Sánchez (1913-1994) cultivou a paisaxe realizada do natural, o retrato e o bodegón, destacando a reproducción de escenas cheas de personaxes e sobre o mundo rural e do traballo. Obtivo numerosos premios polas súas obras e foi moi mimado pola crítica. Foi presidente de honor do Casino de Ponte do Porto e do Centro Cultural e Deportivo de Os Castros; socio de mérito del Circo de Artesáns da Coruña, da Sociedad Artística Ferrolana, do Centro Asturiano da Coruña e da Sociedad Cultural e Recreativa de A Gaiteira.

2 Vid. Perfecto Collazo Amado (1953): Cróniquilla regional. “Puente del Puerto y sus problemas”, El Ideal Gallego, 3 de xullo, páx. 7.

EDUCACIÓN E ENSINO

Ningún comentario:

Publicar un comentario