A ESCOLA DE LENDO NOS ANOS 30-40 E O SEU MESTRE RAMÓN ARCOS REINOSO
Nas Crónicas da Laracha desta semana compartimos con todas e todos vós unhas fotografías inéditas da autoría de Ramón Arcos Reinoso que nos cedeu o seu fillo Kiko Arcos Areosa, natural do Igrexario de Lemaio e mestre xubilado de Xeografía e Historia en Málaga.
As fotos, tomadas nos anos 30-40, representan un verdadeiro tesouriño etnográfico sobre a parroquia de Lendo xa que, por primeira vez, podemos observar como eran nesa época algúns dos lugares da freguesía e ver, ademais, a varios veciños de Lendo daqueles “tempos incestuosos”, como dicía o poeta Manuel María.
Polo que nos contou Kiko, seu pai Ramón nacera en 1911 en Ciudad Real e ao rematar a carreira de maxisterio foi mestre da escola de Lendo durante algúns anos da Segunda República. “Meu pai chegaría a Lendo sobre o ano 1933, aproximadamente. Alí coñeceu a miña nai Clementina, que tamén era mestra. Papá foi un moi bo mestre. Vivía na casa da escola. Faloume del un alumno, o carpinteiro de Lendo que vive en Caión ao lado do consultorio médico. Outro alumno foi un tal Barbeito, que tiña tenda en Carballo. A casa da escola era dunha señora que se chamaba María, da cal non recordo o seu apelido. O que si sei é que a súa filla Clarisa tivo un bar en Caión, o “Plaza”, e logo emigrou a Nova York. Ao volver dos Estados Unidos estableceuse en Santiago de Compostela”, recordaba Kiko.
 |
| Imaxe dos anos 30-40 da escola de Lendo (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
 |
| A antiga escola de Lendo na actualidade (Cortesía de Jesús Meniño) |
 |
| A antiga escola de Lendo na actualidade (Cortesía de Jesús Meniño) |
 |
| Escola de Lendo nos anos 30-40 (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
Clementina Areosa Martínez nacera en 1914 no Igrexario de Lemaio na casa dos de Areosa, tamén coñecida como “a dos cinco médicos”. Sobre esta casa, construída en 1923 e situada en fronte da igrexa de Lemaio, prometemos falar máis polo miúdo no futuro.
Clementina ía ocupar de xeito interino a praza de mestra da escola de Lendo durante o tempo que o titular da mesma, Ramón Arcos Reinoso, estivo na Guerra Civil loitando na zona republicana. O nomeamento de Clementina localizámolo na prensa da época:
Nombramiento de maestros interinos
A propuesta del delegado militar de Instrucción Pública, han sido nombrados los siguientes maestros y maestras interinas (…) Clementina Areosa Martínez, para Lendo, en Laracha1.
Kiko tamén nos contou que “a miña nai cesárona como mestra ao acabar a Guerra. Aprobara as oposicións en 1936, pero declaráronas nulas para dar entrada a moitos ex combatentes. Nesa época meu pai volve a ocupar a praza de mestre na escola de Lendo e, pouco tempo despois, xa cousou con mamá. Un tío dela, D. Manuel Areosa Castro, que era o cura da parroquia de Lemaio, foi quen os casou”.
 |
| O mestre Ramón Arcos Reinoso na Coruña nos anos 30-40 cun grupo de amigas (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
 |
| Ramón na súa etapa en Lendo (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
 |
| Ramón diante da igrexa de Lendo (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
Os dous primeiros fillos do matrimonio ían vir ao mundo en Lemaio, na casa dos de Areosa. Kiko, o primoxénito, naceu2 o día de San Xoán de 1948. O segundo, Ramón (andando no tempo economista e alto cargo na Universidade de Castela-A Mancha), ía nacer en 1951.
Foron moitos os nenos e nenas de Lendo que aprenderon as primeiras letras co mestre Ramón Arcos Reinoso. Algunha daquela rapazada pódese ver nestas fotografías nas que se cadra identificades aos vosos avós (se é así, avisade por favor):
 |
| Cortesía de Kiko Arcos Areosa |
 |
| Cortesía de Kiko Arcos Areosa |
 |
| Cortesía de Kiko Arcos Areosa |
A familia Arcos Areosa abandona A Laracha na primeira metade da década dos cincuenta e establécense no municipio de Malagón (Ciudad Real), onde en 1959 naceu a máis nova da familia: Conchi, mestra recentemente xubilada que na actualidade vive a cabalo entre Málaga e Lanzarote.
Ramón, o antigo mestre de Lendo, foi director do colexio de Malagón, onde curiosamente, segundo nos contou Kiko “traballamos os tres, meu pai, miña nai e eu. Cousa curiosa e pouco frecuente. A mamá e a todos os “cursillistas” do 36 recoñecéronlles a súa praza en 1950 e foi aí cando puido volver á docencia. Deu clase en Malagón ata a súa xubilación”.
Ramón, Clementina e os seus tres fillos nunca perderon o contacto coa Laracha xa que cada ano pasaban aquí o verán, “ao principio -recorda Kiko- na casa matriz de Lemaio e máis tarde na casa que tiñan meus avós en Proame. Miña avóa María era de Arteixo, do lugar da Branquenza, na parroquia de Barrañan”.
Vaia dende aquí o noso agradecemento a Kiko Arcos Areosa por compartir con nós moitos dos recordos da súa familia e o tesouriño etnográfico que tivo a ben ceder para estas Crónicas da Laracha.
 |
| Veciños de Lendo nos anos 30-40 (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
 |
| Veciños de Lendo nos anos 30-40 (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
 |
| Veciños de Lendo nos anos 30-40 (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
 |
| Crego de Lendo diante da igrexa parroquial nos anos 30-40 (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
 |
| Imaxe dos anos 30-40 da igrexa de Lendo (Cortesía de Kiko Arcos Areosa) |
_________
1 Vid. El Ideal Gallego, 19 de setembro de 1936, páx. 4.
2 A persoa que atendeu a Clementina no parto foi seu irmán Manolo, médico xinecólogo.
INAUGURACIÓN DE VARIAS UNITARIAS EN 1963
 |
| La Voz de Galicia, 27 de xullo de 1963 |
O 'SEMINARIO' DE SAN ROMÁN DE D. MANUEL MATO TOJA
Pois si, houbo un tempo no que en San Román existía unha especie de academia ou pequeno seminario no que iniciaron a súa formación varios mozos da Laracha que, co andar dos anos, acabaron exercendo o sacerdocio.
O promotor daquel 'seminario' fora D. Manuel Mato Toja, nomeado ecónomo1 de San Román de Cabovilaño o 12 de abril de 1931 e, catro anos máis tarde, o 30 de agosto de 1935, párroco da mesma freguesía por presentación.
 |
| Igrexa de San Román de Cabovilaño |
Fillo de Francisco Mato e de Dolores Toja, Manuel nacera no ano 1897 en San Tirso de Cospindo, parroquia do municipio de Ponteceso, e era irmán de Prudencia, Concepción, Eduardo, Francisco, Juan, Leonardo e José María.
Manuel segue os pasos de seu tío materno Manuel, cura en San Tirso de Vilanova (Malpica), e tras estudar no seminario de Santiago, ordénase sacerdote o 12 de marzo de 1921. Ao pouco da súa ordenación aparece nomeado como coadxutor da parroquia de San Fins de Anllóns (Ponteceso), converténdose ademais en pouco tempo no superior do Seminario Conciliar no que cursara os seus estudos. Seguíndolle o rastro na hemeroteca, unha información dos primeiros días de xuño de 1924 daba fe de que...“En la Universidad Pontífica recibió con la más alta censura el grado de doctor en Derecho canónico el profesor de dicho centro don Manuel Mato Toja, quien desarrolló la tesis siguiente: “Confessio extraindicialis, omnibus requisitis munita, probat plena in civilibus, non autem in criminalibus”.2
En 1927 seu irmán Eduardo tamén se ordena cura. Curiosamente, ao mes seguinte da súa ordenación, aparece nomeado como coadxutor de San Fins de Anllóns, onde Manuel seguía sendo ecónomo.
 |
| Imaxe de Eduardo Mato Toja (Foto do libro Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Tomo II, Manuel Blanco Rey, páx. 982) |
Tres anos máis tarde, en outubro de 1930, D. Manuel Mato Toja é nomeado ecónomo de Ponte do Porto (Camariñas). En outubro dese mesmo ano seu irmán Eduardo toma posesión como párroco de Monteagudo (Arteixo).
Tras unha breve estadía en Piloño (Vila de Cruces, Pontevedra), en marzo de 1931 D. Manuel chega a terras larachesas, onde exerce de ecónomo de Cabovilaño. A súa chegada a esta freguesía coincide coa morte de D. Ramón Casal Pérez, de 68 anos, natural de Leiloio (Malpica) que dende o ano 1924 era o párroco de Cabovilaño e de Vilaño.
Despois da Guerra Civil os irmáns Mato Toja habíanse de converter en persoeiros de certo peso na política e na sociedade da época. Eduardo, párroco de Monteagudo, sería tamén Rexente de Caión. Precisamente, na visita que Franco realiza á vila mariñeira en xuño de 1939, ante a presenza do ditador, o crego sorprendeu aos alí presentes coas súas dotes musicais ao entonar unhas regueifas que dicían:
“Nunca tal cousa se viu
na nosa hermosa nación
que o noso Caudillo Franco
viñese ver Caión”
Meses despois, xa en 1940, D. Eduardo faríase cargo da parroquia de Bergondo. Pola súa banda, Leonardo foi fiscal municipal de Ponteceso, concello do que sería alcalde (a partir da segunda metade dos anos 50) José María; Juan, procurador dos tribunais de Carballo, contrae matrimonio con Jesusa Canedo González, filla dos propietarios de Montes Claros; e o noso protagonista D. Manuel, andando no tempo (en xaneiro de 1960) convertiríase no primeiro arcipreste do arciprestado de Laracha.3
Anos antes deste nomeamento, ao longo da dura posguerra, foi cando tivo a iniciativa de activar unha especie de academia ou pequeno seminario no que iniciaron a súa formación varios mozos da Laracha que, como diciamos ao principio desta crónica, acabaron exercendo o sacerdocio. Sendo o antigo director da Universidade Pontificia de Compostela, como non ía montar o seu propio 'seminario' en Cabovilaño!
Polo que nos contou a señora Maruja do Igrexario, as clases impartíaas na antiga casa reitoral, situada no mesmo lugar no que está a actual, e seica mesmo había alumnos internos. “Os de máis lonxe -recorda a señora Maruja- durmían alí. Había mozos da parte de Coristanco. Da Laracha había varios mozos de Vilaño, un deles era dos de Negreira. De Vilaño saíron tres ou catro curas. Aquí tamén estaba un sobriño de don Manuel que, se non recordo mal, creo que se chamaba Pepe e que despois foi para a parte de Betanzos. Un tío del, don Eduardo, era cura en Bergondo e viña moito a Montes Claros porque estaban emparentados”.
 |
| Imaxe actual da reitoral de Cabovilaño |
Ao fío do que nos contou a señora Maruja, parécenos de moito interese a información publicada en El Ideal Gallego en setembro de 1945, nun artigo que daba boa conta da relación que tiñan Cabovilaño e Vilaño con Bergondo, parroquias nas que exerceron o sacerdocio os irmáns Mato Toja ata o último dos seus días:
CABOVILAÑO (LARACHA)
El 31 de agosto, en esta parroquia y en la hermosa capilla de Montesclaros, se celebró la fiesta del Catecismo de esta zona de Laracha, resultando en extremo simpática y emocionante. Asistieron los niños de la zona de Soutullo, con sus respectivos párrocos de Golmar, Montemayor y Coiro y los niños del Catecismo de Bergondo, en número de setenta, con sus catequistas, que dieron realce a la fiesta. Después de la misa, que celebró el párroco de Bergondo y en la que comulgaron muchos niños y catequistas, pronunció una plática el párroco de Cabovilaño, don Manuel Mato Toja. A continuación, en la robleda del Brañón, alegre comida campestre y seguidamente los niños y niñas de Bergondo interpretaron las escenas catequísticas “El secuestro del hijo del millonario” y “La cieguecita”. Las niñas Jesusita y Florita Tasende, Julita Astray y Prudenciña Gromá de Laracha, vestiditas de pastoras, interpretaron maravillosamente “El Ángel de Fátima”. Seguidamente, Luís Guntiñas, Manolo Esmorís y Eliseo Montes, de Cabovilaño, pusieron en escena el cuadro titulado “El Divino Prisionero”. Y por último, las niñas Marinita Pérez Jaspe y Lolita Campos Ríos, de Bergondo, interpretaron el gracioso diálogo “La venta de anteojos”. Todos los actos fueron amenizados con canciones regionales por un afinado coro del Catecismo de Cabovilaño. Cerró el acto, con unas sentidas palabras, el señor Abad de la Colegiata.4
Continuando cos recordos sobre o 'seminario' de Cabovilaño, don Manuel Mallo Mallo, párroco de Soandres (e doutras parroquias) sempre disposto a colaborar con estas Crónicas da Laracha contounos que “efectivamente entre os anos 40 e 60 don Manuel Mato Toja preparaba aos rapaces para o ingreso no seminario, ou instituto, pois as academias para os que eramos do campo quedaban un pouco lonxe. O que non me explico eu, que sendo de Erboedo, a min me levaran a case 100 quilómetros para a preparación en Bugallido, no concello de Ames. Supoño que sería por influencia doutros párrocos da Laracha que tamén foran alí: Ramiro Amor Suárez, que faleceu sendo cóengo da Colexiata da Coruña; ou o seu parente José García Verdía, que foi párroco de Guísamo e que sabía moitos idiomas, mesmo ruso e chino, que estaba perfeccionando un ano antes de morrer. Dos rapaces que preparou don Manuel en Cabovilaño saíron polo menos catro párrocos. Eu recordo a José Mato Amado, que era sobriño de don Manuel, e a Santiago Varela Pet, Eliseo Negreira Pazos e a Fidel Fernández Bello, os tres naturais de Vilaño. Tamén houbo outros rapaces que foron ao seminario pero logo, ao terminar o bacharelato, estudaron outras carreiras.”
De José Mato Amado sabemos que levou a parroquia de Requián (Betanzos); Santiago Varela Pet foi párroco de Buño e Cambre (Malpica); Eliseo Negreira Pazos levou Tabeaio (Carral) e Fidel Fernandez estivo en Allo e Pazos (Zas).
 |
| Entrevista a José Mato Amado (La Voz de Galicia, 24 de xullo de 1970) |
Don Manuel Mato Toja segue estando moi presente na Laracha. Hai quen o recorda polas súas pregarias e polo bo cantor que era, aínda que tamén hai quen non esquece o seu xenio. E mesmo hai quen o ten presente nos seus recordos da infancia, coma un veciño do lugar de Cardois que lembra unha visita que fixo co crego ao castro de Montes Claros cando era neno: “Tería eu oito ou nove anos, cando o párroco de San Román, Manuel Mato Toja, levounos aos nenos ao castro de Montes Claros, a ver o Petón da Mula, onde se ve o sinal do cu dela cando caeu, e o Petón da Ferradura, onde está a marca desta.”5
Manuel Mato Toja faleceu en Cabovilaño o 24 de xaneiro de 1962 aos 64 anos de idade. Os seus restos están enterrados no panteón dos párrocos do cemiterio desta parroquia.
 |
| Lápida de D. Manuel Mato Toja |
_______________
1 Eclesiástico que substitúe interinamente a outro nas súas funcións.
2 Vid. El Ideal Gallego, 5 de xuño de 1924, p. 5.
3 En 2009 houbo unha reorganización dos arciprestados, pola que desapareceron algúns arciprestados históricos, entre eles o de Laracha, repartido dende ese ano entre Bergantiños e Riazor.
4 Vid. El Ideal Gallego, 4 de setembro de 1945, páx. 6.
5 Vid. José Antonio Andrade Figueiras, Fernando Cabeza Quiles, Evaristo Domínguez Rial, Xan X. Fernández Carrera, Antón García Losada, Luís A. Giadás Álvarez (2016 ): Andando por Bergantiños n.º 17. Parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño, Instituto de Estudos Bergantiñáns, páx. 39.
Ningún comentario:
Publicar un comentario