OFICIOS TRADICIONAIS

 

 OS ANTIGOS OLEIROS DA LARACHA

    Unha das informacións que aparecen no Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, é a que fai referencia á existencia de oleiros na Laracha. O seu autor Pascual Madoz, cando describe a industria que había naquela hora neste municipio, dinos que “se dedican muchos brazos sin perjuicio de la agrícola; se encuentran tambien molinos harineros, telares caseros, algunos tejares y alfarerías, así como artesanos de primera necesidad”¹.

    Esta noticia levounos a procurar referencias documentais en diferentes arquivos sobre os lugares da Laracha nos que, algúns veciños, se dedicaron á fabricación e venda de pezas de olaría nas “alfarerías” das que daba fe Madoz a mediados do século XIX no seu Diccionario. É moi probable que se tratara dalgunhas simples rodas instaladas ao amparo dos hórreos das casas nas que algúns labregos traballaban temporalmente como oleiros cando as faenas do campo llo permitían. Nestos casos o centro oleiro, máis ou menos familiar, efectivamente existía, pero os seus operarios tiñan como profesión principal outra distinta. Desgraciadamente, o feito de que o Concello da Laracha perdera a documentación do seu arquivo nun incendio acaecido hai xa bastante tempo, foi un factor determinante nesta procura de referencias sobre eses oleiros laracheses dos que, tras un arduo traballo de investigación, só podemos ofrecer exiguos datos.

Foto do libro La alfarería de Galicia

    Polo que nos conta o investigador etnográfico Luciano García Alén no seu marabilloso libro La alfarería de Galicia², a maior expansión da olaría galega prodúcese no transcurso do século XVIII ata o primeiro terzo do século XX. No caso da comarca de Bergantiños, a primeira noticia documental que se ten da existencia de olaría en Buño, capital galega da artesanía do barro, data do século XVI, cando a cidade da Coruña contratou aos artesáns desta vila malpicá para elaborar os canos da súa primeira traída de augas. O nivel técnico amosado para crear esas pezas indica que os oleiros de Buño tiñan xa décadas, se cadra séculos, de experiencia e tradición.

    A mellora da economía labrega entre os séculos XVII e XVIII ía motivar o desenvolvemento da produción oleira para o consumo das xentes do campo. A evolución desta parte da nosa historia podémola seguir a través das “memorias” de algúns dos historiadores da época como Eugenio Larruga, que en 1799 informaba que en toda a xeografía galega había naquela época cento setenta e sete fábricas de olaría e que “en la jurisdicción de Mens, y Feligresía de San Esteban de Buño, se encuentran unos setenta vecinos que fabrican loza muy ordinaria³”. En 1804 Lucas Labrada, na súa Descripción económica del Reino de Galicia⁴, menciona as fabricas de “loza ordinaria” que había no país e dinos, ademais, que na Coruña celebrábanse “dos mercados semanales los miércoles, y sábados, á donde se lleva harina, pan cocido, gallinas, pollos, lechones, huevos, manteca, y algunos otros comestibles, como también telas de lienzo del país, y loza de las parroquias de Buño, y Leiloio.” Hai que aclarar que cando Labrada emprega a palabra “loza” refírese únicamente a vasillas en arxila ou barro cocido, e ao empregar “fábrica” alude a obradoiros ou talleres familiares característicos dos oleiros-labregos.

    Labrada tamén informa de que en contadas ocasións existiu algún taller con incipiente organización industrial que, por diversas razóns, non tiveron unha prolongada existencia. Conclúe o autor a súa obra cunha recopilación numérica destos artesáns, considerando que naquel momento existían en Galicia 143 mestres e 25 oficiais oleiros, engadindo 6 mestres e 8 oficiais de “loza”, utilizándoa nun sentido diferenciador. Acaso con isto aludise a algún intento entón de fabricar “loza” con baño de sales de estaño, ou ben alude xa á incipiente Fábrica de Sargadelos para aquela época.

    Algúns anos despois, en 1846, Pascual Madoz enumera no seu Diccionario geográfico-estadístico nomeado ao inicio desta crónica as “fábricas de loza” -enténdase novamente que se fala de talleres de oleiros- existentes en toda a xeografía galega e tamén as “alfarerías”, entre elas, as que afirma que había na Laracha naquela altura.

   A produción oleira e telleira en Galicia ten ata finais do século XVIII características exclusivamente artesanais e rurais, unha actividade intermitente na que se aproveita a estación de menos choivas para efectuar unicamente a cocción necesaria para cubrir as necesidades locais. Porén, hai xa zonas que acadan unha certa especialización como agrupacións de vivendas-taller e que actúan como centro de distribución comarcal, como foi o caso de Betanzos, Buño, Mondoñedo, Bonxe, Samos, Gundivós, Lobios, Niñodaguia, Portomourisco, Ramirás, Tioira, Bamio ou Prado, entre outras.

   As aldeas e vilas destos artesáns galegos ían acadar o seu maior grao de expansión a finais do século XIX. O aumento da productividade do campo (aínda que foi a expensas dun maior esforzo humano), a introdución de novos produtos como o millo e a pataca, a mellora da gandería, o aumento da poboación, ao mesmo tempo que outros diversos factores como a apertura de novos camiños e o desenvolvemento de mercados, xunto á posibilidade do labrego a adquirir, polo menos, unha parte da terra que cultivaba, ían significar un aumento no consumo de utensilios para a casa e para as faenas do campo.

   En Galicia importábase olaría e louza de heteroxénea procedencia: de Portugal, de Castela, posteriormente de Cataluña e a relación podería prolongarse extensamente. A isto hai que engadir a constante emigración dos galegos que, á súa volta, aportaban novas ideas. “Alguna vez contamos con una referencia expresa de esas aportaciones, como el 'paragüeiro' conocido por 'O Luintra', que trajo para Niñodaguia una 'pota' de Castilla. Se dice que a finales del siglo XIX era frecuente 'a passagem dos galegos como artistas de compor louça e guarda-sois, os quáis deixavam marcas ou nomes excritos nas paredes caiadas da Igreja Matriz de S. Tiago de Areias, al N. de Portugal. La aldea de 'louceiros' de Prado es consecuencia de un campesino que durante años trabajó en Barcelos. En nuestra opinión las aldeas próximas a Samos son una consecuencia de quienes iban a Castilla como segadores. Y las gentes marineras de Galicia han sido un incesante vehículo de aporte de cultura material. A Galicia llegaron alfareros oriundos de la comarca de la Bañeza y portugueses de Barcelos, que establecieron sus talleres por diversos lugares de nuestro país, importando los caracteres de la alfarería de su comarca de origen⁵.”

   Tamén debemos subliñar que nos séculos XIX e XX, houbo moito intercambio de ideas entre oleiros de distintos puntos da xeografía galega. Así, os artesáns de Buño pasaron polos talleres de Bonxe e viceversa. Parece ser que a estadía dos primeiros nos obradoiros da Terra Chá motivou un aumento da riqueza decorativa. Outros de Buño, xa por épocas pasadas, fóronse a Betanzos, Ares, Narón e outros lugares, ocasionando formas híbridas na nosa olaría. E en tal sentido é de singular interese a emigración dos oleiros da Guarda, entre 1935 e 1950, que traballaron nun importante taller de cerámica galego-portuguesa.

Oleiro de Buño coa súa familia no primeiro cuarto do século XX (Foto do libro La alfarería de Galicia)

    No transcorrer da produción oleira característicamente ruralizada en Galicia, houbo varios intentos de industrialización, que esporadicamente e con diversa fortuna foron producíndose xa no século XVIII. Unha veces pretendíase industrializar a produción oleira e outras o que se intenta é a fabricación de louza. Ao fío disto, referíndose a Pontevedra, Alfredo Brañas opinaba que “(...) además no sería difícil en determinados puntos de la provincia montar pequeños establecimientos que tuviesen por objeto la fabricación de utensilios de porcelana y barro, algo más perfectos que los famosos de Buño, en la provincia de La Coruña. En efecto, pucheros, barreños, platos, caños, tiestos para jardín, etc., podrían elaborarse con las arcillas más groseras que se dedican a fabricar tejas y ladrillos; y con el caolín bien preparado, las mejores vajillas que pudieran competir ventajosamente con las que proceden de las fábricas catalanas y sevillanas⁶.”

    Xa polo ano 1765 pretende D. Pedro Costal a creación dunha fábrica de louza ordinaria en Tui, que ía ter unha duración efémera. Dúas décadas máis tarde, en 1786, D. Lorenzo de Riba y Otero trata de desenvolver unha fábrica de louza basta no lugar de San Caetano de Mondoñedo. E é ben coñecida a creación na parroquia de Santiago de Sargadelos (Cervo, Lugo) da fábrica de louza de Sargadelos en 1804 por D. Antonio Raimundo Ibáñez, coa pretensión de fabricar auténtica louza a imitación da de Bristol. A actividade desta fábrica finalizou polo ano 1875, pero no seu tempo a produción foi dunha elevada calidade, diferenciándose en catro épocas polos seus característicos modelos e decoracións e as diversas pastas cerámicas empregadas.

    Nesa época foron xurdindo outros proxectos para a industrialización da olaría e para fabricar diversos tipos de cerámica, proxectos que na súa maioría non terían unha duración moi longa. Neste concepto é destacable a pretensión dun notable número de fabricantes de tella, ou telleiros, tan abundantes por determinadas áreas da xeografía galega, entre elas A Laracha, para desenvolver a súa produción mediante a fabricación da olaría. O propio Ibáñez posuía unha telleira en Xove, lugar próximo a Sargadelos, antes de iniciar a fábrica de louza. E tal é, como outro exemplo, a “Fábrica El Progreso” da Guarda (Pontevedra), antiga telleira que á parte de contar cos mellores oleiros do lugar, incorpora a un grupo de artesáns emigrados de Portugal e inicia a produción dunha ampla gama de vasillas de barro e mesmo obxectos de barro fino e louza, durante os primeiros anos do século XX.

   A desexada transformación das telleiras en fábricas de olaría tamén tiveron o seu exemplo na Laracha, onde, segundo as informacións que localizamos no Anuario del Comercio, de la Industria, de la Magistratura y de la Administración, sabemos que un tal Antonio Varela foi propietario a finais do século XIX dunha telleira e dun obradoiro de olaría existentes no municipio.

A  páxina 15 de revista Vida Gallega do 10 de novembro de 1920 representa a desexada transformación das telleiras en olarías

   O devandito Anuario del Comercio, de la Industria, de la Magistratura y de la Administración é unha continuación, a partir de 1881, do Anuario-almanaque del comercio, de la industria, de la magistratura y de la administración que, en 1879, comezara a editar o libreiro madrileño Carlos Bailly-Baillière, e que máis tarde tamén farían os seus fillos, ao estilo dos que se publicaban nesa altura noutros países de Europa e en Estados Unidos, seguindo a estrutura do francés Annuaire-almanach, de Diderot-Bottin.

   Na colección da Biblioteca Nacional faltan os anuarios correspondentes aos anos 1889-1893 e 1907. Debido ao estado da colección e á inxente paxinación dos seus volumes, a dixitalización do ano 1886 está dividida en 64 entregas, e algúns anos posteriores en diversas partes. Algúns carecen de portada e primeiras páxinas. Despois de trinta e tres anos publicándose baixo este título, en 1912 fúndese coa guía catalá Anuario-Riera (Barcelona: 1896-1911), para seguir editándose, iniciando a súa segunda época e numeración, baixo o título Anuario general de España (1912-1978), o cal non está incluido na Hemeroteca Dixital ao estar suxeito a dereitos de propiedade intelectual.

   Pois ben, na edición do ano 1881 do devandito Anuario figura Antonio Varela como propietario de una “fábrica de tejas”. Como anécdota, comentar que nese mesmo ano (e nos seguintes) aparece Juan Astray López como propietario dunha fábrica de xabón sen especificar, en ambos os dous casos, o lugar da Laracha na que estaban situados esos negocios.

   No 1882 o nomeado Varela non figura no Anuario, mais volve a aparecer en 1883, 1884 e 1885, desta volta como propietario dunha “fábrica de alfarería”, polo que supoñemos que foi un daqueles telleiros que transoformaron a súa telleira nun obradoiro de olaría.

   Non nos aventuramos a determinar o lugar no que estaba o taller de Antonio Varela, artesán do que non temos máis noticias desde 1885, mais o que si apostamos é que fabricaba os seus cacharros de barro con caolín (que é unha arxila branca de gran pureza que se emprega para a fabricación de louzas e porcelanas) extraído nalgún dos barreiros da Laracha.

   Segundo as informacións de Luciano García Alén, na época da que estamos a falar non deixaban de acudir aos mercados galegos as vasillas de barro, ademais de louza, con orixe de moi diversos lugares, e que en maior abundancia procedían de Portugal, Castela e Cataluña. Con inusitada frecuencia, o seu mellor acabado e máis abundante decoración relegaban a un segundo plano á sinxela olaría dos artesáns do país. E por este dominio comercial e ante a ausencia do máis mínimo apoio á industria que perduraba no campo como fundamental medio de subsistencia dos labregos, o historiador Ramón Otero Pedrayo crispábase de indignación ao expresar… “A revolución foi non industrial senón comercial na miña terra. Ela quedou como país colonizado pola tenda, non veu en troques de unha farta e tradizoal industria caseira ou popular outra nova. Fíxose a Galicia mercado… Manexouse a arma da bulra contra as industrias e labouras antigas enxebres (...)⁷.”

   Despois dos ensaios industriais sucedidos durante o século XIX e ata traspasar o primeiro cuarto do século XX non foi posible en Galicia o desenvolvemento dunha apropiada fabricación de louza e porcelana, en tanto que están destinados á exportación unha parte importante dos caolíns que se gardan no seu subsolo.

   Ao fío da información anterior cabe lembrar que, cando o empresario de Vilalonga (Pontevedra) Epifanio Campo Núñez comezou coa súa actividade empresarial na Laracha, foi precisamente coa explotación dun xacemento de caolín en Lendo, material que exportou a Alemaña, País Vasco, etc., durante varios anos, ata que construíu a primeira fábrica de Cerámica Campo. Mais disto xa falaremos noutra ocasión.

Panorámica actual do barreiro de Cerámica Campo no que se observa, cun ton máis claro que o resto da imaxe, o xacemento de caolín

   A información sobre os oleiros que houbo na Laracha é moi exigua, sabémolo. Só temos o apuntamento de Pascual Madoz, cando informa de que a mediados do XIX había no municipio “algunos tejares y alfarerías”, e as referencias do Anuario del Comercio nos que figura Antonio Varela como propietario dunha “fábrica de alfarería”. Mais, con todo, estos exiguos datos parécennos de moito interese para a historia local xa que axudan a ter unha nova perspectiva da relación do municipio larachés coa cerámica.

Ata a semana que vén!

 

____________

1 Vid. Pascual Madoz (1847): Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. Tomo X. Madrid, p. 76.

2 Vid. Luciano García Alén (1983): La alfarería de Galicia, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña.

3 Vid. Eugenio Larruga (1799): Memorias políticas y económicas sobre los frutos, comercio, fábricas y minas de España, con inclusion de los reales decretos, ordenes, cedulas, aranceles y ordenanzas expedidas para su gobierno y fomento. Tomo XLIV, Madrid, páx. 295.

4 Vid. Lucas Labrada (1804): Descripción económica del Reino de Galicia, Ferrol, páx, 40.

5 Vid. Luciano García Alén (1983): La alfarería de Galicia, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, pp. 33-34.

6 Vid. Alfredo Brañas (1889): Memoria acerca de las pequeñas industrias que conviene establecer en la provincia de Pontevedra, que por el corto capital de sus productos pueden desarrollarse con facilidad, Galicia, revista regional, A Coruña, III, marzo de 1889, nº 3. páx. 170.

7 Vid. Ramón Otero Pedrayo (1958): Relación entre montana e ribeira na Galiza Central no antigo réxime, Actas do coloquio de estudos etnográficos Dr. Leite de Vasconcelos. Junta de la provincia do Douro Litoral, (18-23 xuño, 1958), II, Porto, pp. 29-53.

 

 

AS CASAS DOS LEGOEIROS DE FOFELLE E PROAME

(1ª PARTE)

 

   A figura do legoeiro ou peón camiñeiro fora creada en España en 1759, durante o reinado de Fernando VI, para cuidar, a pé de camiño, a rede de estradas do Estado. A raíz dunha Real Orde de 1852, empezaríanse a construir as chamadas "casillas", uns pequenos edificios que tiñan pozo e, nalgúns casos, un pequeno horto que estos operarios utilizaban como vivenda e como lugar para gardar as ferramentas de traballo.

   O cometido destos peóns, que nos primeiros tempos cobraban uns cinco reais diarios e vestían traxe de pana e gorro de prato, era o arranxo, limpeza e coidado das vías nun treito determinado: unha legua, equivalente a 5.572 metros, de aí que en toda a xeografía galega se chamaran popularmente legoeiros.

Panorámica actual da casilla dos legoeiros de Fofelle

   Segundo a Real Orde promulgada en Madrid o 30 de decembro de 1909, todo aquel home que quixera entrar no corpo de legoeiros para ter en propiedade unha praza de peón, tiña que saber ler, escribir e contar; estar licenciado do exército; ter un mínimo de vinte anos e un máximo de trinta e cinco; non ter impedimento algún persoal para o traballo; e acreditar boa conduta coa oportuna certificación do xefe ao que servira con anterioridade ou, en todo caso, do alcalde da súa vila de residencia. A devandita Real Orde tamén estipulaba que entre 15 e 30 quilómetros de estrada habería un xefe ou peón capataz formando unha sección. Os peóns de treitos consecutivos configuraban unha cuadrilla e debían vixiar se había posibles sospeitosos, delincuentes e, de ser así, trasladalos ao centro de postas¹ máis próximo.

   Durante moitas décadas os legoeiros serían esenciais para as comunicacións. Todos os días, desde o amencer ata o solpor, percorrían a súa legua correspondente coas súas ferramentas ao lombo para comprobar que as vías estaban nas mellores condicións posibles que permitían os medios da época. Limpaban e desbrozaban as gabias para que non se acumulara a auga ou, entre outras tarefas, arranxaban os furados que a choiva e o tránsito formaban na calzada parcheándoos con area, grava e unha mestura de auga con betume coa que conseguían unha masa semellante ao cimento.

   No século XX, a medida que se ía incrementando o tráfico rodado, o número de peóns e de capataces tamén aumentaría. No que ao municipio da Laracha se refire, os legoeiros encargados do mantemento da estrada A Coruña-Fisterra tiñan "casilla" en Fofelle (parroquia de Lestón) e en Proame (parroquia de Lemaio), edificacións que aínda se manteñen en pé e das que falaremos nas vindeiras semanas.

Panorámica actual da casilla dos legoeiros de Proame

(CONTINUARÁ...)

_____________________

1 As casas de postas eran lugares de parada situados nas estras e camiños, onde antigamente se efectuaba o cambio das dilixencias, correo, etc.

 

 

AS CASAS DOS LEGOEIROS DE FOFELLE E PROAME

(2ª PARTE)

   Grazas a amabilidade coa que nos atendeu Miguel Vázquez, neto do legoeiro José Cambón Vitureira, hai unhas semanas tivemos a oportunidade de entrar na casilla de Fofelle, que xa leva varias décadas abandonada. Ao entrar comprobamos que o edificio fora construido para que habitaran nel dúas familias, e vemos un pasillo con tres portas. Unha delas está ao fondo; dá a un terreo que os legoeiros utilizaban como horta, onde hai un pozo e un alpendre no que gardaban as ferramentas de traballo. Ese pendello tamén se utilizaba como galiñeiro e corte dos porcos. As outras dúas portas, unha á dereita e outra á esquerda do pasillo, abren as respectivas vivendas que ofrecen simétrica división con dous cuartos cada unha e unha cociña con lareira ao fondo.

Imaxe da casilla dos legoeiros de Fofelle nos anos 70 (Cortesía de Miguel Vázquez)

   Estas casillas dos legoeiros tamén se utilizaron no seu momento como colexios electorais, como foi o caso da de Fofelle que, polo que poidemos comprobar no Boletín Oficial da Provincia, desempeñou este papel durante os primeiros anos do século pasado:

Certifico: que la Junta municipal de este término, en sesión del día de hoy, acordó designar los locales en donde han de constituirse las Mesas electorales para el próximo año de 1910, en la forma siguiente:

Primer distrito.= Sección 1ª.= Casa-escuela de Dª. María Gómez, sita en Laracha.

Sección 2ª.= Casa de D. Ramón Varela García, sita en el lugar de Bragunde, de la parroquia de Lendo.

Sección 3ª.= Casa del peón caminero, sita en el lugar de Fofelle, de la parroquia de Lestón (…)¹

   Polo que nos contou Miguel Vázquez, seus avós maternos, José Cambón Vitureira (Vilaño, 1904) e Manuela Marta Ramos (Cabovilaño, 1909), casaron en xaneiro de 1932 e xa foron pais de Esther, a nai de Miguel, nese mesmo ano. “Meu avó estudara nos xesuítas da Coruña; se cadra puido vir por aí a posibilidade de traballar como legoeiro. Miña avoa era dos Marta de Cardois. Era filla de Xosé Marta, que foi concelleiro da Laracha durante a II República. Emigrou de moi mociña ao Uruguai. Fora con súa nai e estiveran servindo na casa duns cuáqueros² de Montevideo. Nunha ocasión, na que viñeran pasar unhas vacacións, coñeceu a meu avó e xa casaron ao pouco. Ao desposaren, viviron de alugueiro nunha casa de San Román, que foi onde naceu miña nai en 1932. Cando mamá tiña 6 ou 7 anos, deixaron San Román e viñeron para a casilla de Fofelle, polo que eu calculo que meu avó empezou a traballar como peón camiñeiro ao acabar a Guerra Civil. Descoñezo quen era o legoeiro que había antes alí”. 

Imaxe do legoeiro José Cambón Vitureira (Cortesía do seu neto Miguel Vázquez)

   Na casilla de Fofelle, Manuela Marta e o legoeiro José Cambón, que era irmán de Ramón e Manolo, panadeiros coñecidos como os de 'Paxín', ían ser pais de Susa, Carlos e Carme, os outros tres fillos do matrimonio.

   É certo que os legoeiros tiñan o grao máis baixo na cualificación profesional do mundo das infraestructuras viarias, mais abofé que tiveron unha vida peculiar. De feito, como conta Xan Fraga nas súas Crónicas de Carballo³, ata o artista galego Carlos O Xestal rendíralles unha pequena homenaxe ao realizar unha gravación en 1962 (Ep. Hispavox) titulada "Música y cuentos gallegos", onde ten un tema titulado "O peón camiñeiro".

  José Cambón era o legoeiro encargado de arranxar o treito que vai dende Fofelle ata Proame, ata a casilla na que residía Manuel López Mesejo, de quen falaremos a vindeira semana. Segundo o seu neto Miguel, José foi o primeiro veciño da zona que tivo un aparato de radio. “Polo que me ten contado miña nai, a xente ía á casa dos avós a escoitar na cociña, ao carón do lume da lareira, as noticias e programas de música como 'Desfile de Estrellas', un concurso que emitía Radio Nacional.”

   Cambón, o derradeiro legoeiro de Fofelle, finou en decembro de 1964 aos 60 anos de idade. A súa viúva e os seus fillos ían seguir residindo na casilla ata que a emigración, ou a crueldade do destino, se cruzaron no seu camiño. Susa fixo a maleta rumbo a Alemaña, país no que coñeceu a Werner Harmann, un mozo teutón co que creou a súa propia familia. Esther casou co peisaqués Julio Vázquez e, ao pouco de nacer o seu fillo Miguel (que veu ao mundo na casilla de Fofelle), emigraron primeiramente a País de Gales e despois a Londres, cidade na que botaron varias décadas antes de retornar e establecer o seu domicilio en Paiosaco. Carmen, a máis nova dos catro fillos do legoeiro e de Manuela Marta, morreu vítima dun accidente de tráfico cando era unha moza. “A miña tía atropelouna un coche cando ía para unha horta que tiñamos ao outro lado da estrada, entre a casilla e a casa do Zapateiro, que está antes da pista que baixa para a igrexa de Lestón. Carme tería 21 anos. Eu era moi pequeno e apenas me acordo dela”, lembraba Miguel.

Carlos e Susa na casilla de Fofelle (Cortesía de Miguel Vázquez)

   O destino quixo que Carlos falecera nos anos oitenta do mesmo xeito que súa irmá Carme. O pobre xa sufrira un atropelo en 1971, accidente do que se facía eco La Voz de Galicia por aqueles días:

HERIDO AL SER ALCANZADO POR UNA FURGONETA

A las once y media de la mañana de ayer, en el lugar de Laracha, una furgoneta «D.K.W.» matrícula LU-14.154, conducida por Mario García Riveira, vecino de Lugo, atropelló a José Carlos Cambón Marta, de 33 años⁴.

   Carlos era un dos barbeiros laracheses da época. Aínda hai quen o recorda cortando o pelo na casilla de Fofelle. Seica a súa clientela era, principalmente, das parroquias de Lestón e de Torás, clientes aos que lles cobraba 25 pesetas polo corte. O seu sobriño Miguel contounos que morreu en 1984 cando tiña 47 anos. “Atropelouno un coche onde estaba a granxa de Corzo, en Larín, cerca da Parrillada Cabanas. Ingresou no hospital e botou varias semanas moi grave ata que finalmente morreu alí. Non me acordo do tempo exacto que estivo ingresado, pero foron varias semanas. Eu viñera ao seu enterro dende Londres”.

   A casilla de Fofelle continuo con vida ata finais de 1989, que foi cando faleceu, aos 80 anos de idade, a señora Manuela Marta Ramos, a viúva do legoeiro José Cambón Vitureira.

A  señora Manuela coas súas fillas Esther-no centro- e Susa na lareira da casilla de Fofelle (Cortesía de Miguel Vázquez)

   Teño que confesar que cando vexo unha casilla, deixome levar pola imaxinación e penso que algún día escribirei un conto sobre un deses antigos legoeiros como personaxe principal. Trataría dun peón que, na súa zona de traballo, gozaba de ilimitado prestixio porque o saudaban coa man, ao pasar, todos os condutores dos coches de liña. Ou mesmo porque un enxeñeiro lle confiaba as misións máis difíciles, distinguíndoo co seu particular afecto, segundo pregoaba incansablemente o legoeiro. Nun dos capítulos faríao entrar altivamente na taberna da aldea, lucindo nos galóns vermellos da súa viseira -coma se fose un sol cegante- esa chispiña de autoridade que lle concedían os poderes públicos. E ata pode ser -todo dependerá do meu humor do momento- que o una en matrimonial enlace con algunha alta dama, que o legoeiro salvara en calquera sinistro acontecido no hectómetro sete do quilómetro cincuenta e cinco.

   Quen sabe? Se cadra algún día escribo ese conto. Polo de agora quedades citados para a vindeira semana na que falaremos, nestas Crónicas da Laracha, dos legoeiros de Proame.

(CONTINUARÁ...)

_______________________

1 Boletín Oficial da Provincia, 7 de decembro de 1909, páx. 6.

2 Os cuáqueros son membros dunha seita protestante fundada en Inglaterra no século XVII por George Fox, que se caracteriza polo gran rigor moral, o rexeitamento dos sacramentos e a xerarquía eclesiástica.

3 Vid. Xan M. Fraga Rodríguez (2012): Crónicas de Carballo IV, A.C. Lumieira, Carballo, páx. 100.

4 Vid. La Voz de Galicia, 15 de agosto de 1971, páx. 4.

 

 

AS CASAS DOS LEGOEIROS DE FOFELLE E PROAME

(3ª PARTE )

    Chegamos ao final deste paseo polos tempos dos legoeiros da Laracha falando da casilla de Proame, na cal estivemos, grazas ás xestións realizadas por Marisa Lema, o pasado 21 de outubro coa señora Manuela Míguez Castro (Sofán, Carballo, 1931), viúva de Manuel López Mesejo, o último legoeiro de Proame.

Manuel López Mesejo, en Proame, co seu traxe de legoeiro (Cortesía da familia)

   Polo que nos contou a señora Manuela, que nos atendeu coa maior das amabilidades no seu domicilio, “a casilla estaba preparada, ao igual que todas as demais, para que viviran nela dúas familias, pero aquí soamente estabamos nós. O meu home e os seus irmáns naceron todos aquí e como el era o máis vello, quedou no sitio do pai, que tamén fora legoeiro”.

   O proxenitor de Manuel, Manuel López Blanco, legoeiro de Proame antes da Guerra Civil e durante os primeiros anos da posguerra, casara con Filomena Mesejo García, que era natural do lugar do Regado, na parroquia de Cabovilaño. O matrimonio ía establecer o seu domicilio na casilla de Proame, que foi onde viñeron ao mundo os seus sete fillos. O maior, Manuel, o defunto marido da señora Manuela, nace o 4 de maio de 1928 e empeza a traballar como legoeiro de moi novo. “Cando lle tocou facer o servizo militar quedou seu irmán Che ocupando o seu sitio. Tamén tiña un tío por parte da nai, Luciano Mesejo García, que traballaba como legoeiro pola zona de San Román. Debía estar con Cambón, que era o legoeiro encargado de facer o treito dende Fofelle ata Proame. Cando Manolo quedou libre de quintas recuperou o seu posto. Casamos e aquí naceron os nosos tres fillos, Lola, Carmiña e Lolo”, recordaba a señora Manuela.

Filomena Mesejo García e Manuel López Blanco coa súa filla Herminia (Cortesía da familia)

   Manuel López Mesejo era o encargado de arranxar a vía ata Carballo, precisamente ata o barrio coñecido actualmente como “A Casilla”, denominado así por ser este o lugar no que estaba a casilla de Balsa. “Alí vive Carmen, que é sobriña de Balsa. Manolo ténme contado moitas veces que, na ponte que hai cerca da casilla de Carballo, había unha placa co ano da construcción das casillas de alí e desta de Proame. Manolo tamén traballaba noutras carreteras xa que era un dos que andaba co alquitrán. Levantábase ás 6 da mañán para preparalo e quentalo. Ás veces tiña que traballar dende A Coruña ata Carballo”.

   A casilla de Proame foi sempre un lugar de moita vida. Era o sitio onde moitas veces xantaban os operarios dos aserradoiros de Mariñán, do que aínda se poden ver as ruínas ao carón do domicilio dos legoeiros de Proame, e do aserradoiro de Regueira, que estaba en fronte do de Mariñán. Seica cando os empregados destos aserradoiros vían pasar ás pescas de Malpica, berrábanlle á muller do legoeiro dende o alto dos castelos das táboas:

   -Manuela, colle unha ducia de xurelos e cómpralle un molete a Paxín!

   Dito e feito. Manuela asaba os xurelos ou as sardiñas na lareira da casa e collíalle o pan aos Paxín, panadeiros da Laracha que eran irmáns de Cambón, o legoeiro de Fofelle.

   Pola tarde, despois do traballo, os obreiros destos aserradoiros botaban a partida na casilla. Naquela altura non había tabernas na zona. “Xogaban a garrafeta (unha botella de viño de 2 litros). Uns xogaban na artesa e outros na mesa redonda que teño aí no pasillo. Saían ás presas dos aserradoiros para coller esta mesa redonda… claro, estaban máis cómodos porque podían apoiar os pés nela; na artesa tiñan que xogar de lado”, contou a señora Manuela.

A casilla de Proame na actualidade

   Outro dos recordos que conserva a memoria desta muller é de cando a xente de Proame e doutros lugares da parroquia de Lemaio escoitaban a radio na súa casa. “A xente viña aquí a escoitar o programa 'Desfile de Estrellas', no que cantara Celsa Bolón, unha moza de Carballo que creo que ganara un ano ese concurso. A radio comprámola con algúns cartos que mandou de Montevideo meu cuñado Che e, arrimados aos que puxemos nós, poidemola comprar. Aquí viñan todos os veciños. Esta sempre foi unha casa de xente. Esa radio aínda a ten meu fillo Lolo no seu piso de Carballo.”

   Andando no tempo, despois da morte de Franco e coa chegada da democracia, a casilla de Proame foi o lugar ao que acudiu a votar a veciñanza de Lemaio, unha xente que exerceu o seu dereito a voto no lugar no que hoxe a señora Manuela ten o salón da súa casa. Así aparecía o lugar da votación nos medios da época:

DISTRITO UNICO-SECCION SEXTA

Comprende la parroquia de Lemayo

Local electoral: Casa de Peones Camineros de Proame¹.

   Xan Fraga conta nas súas Crónicas de Carballo que cando xa non "pateaban" os correspondentes 5.572 metros de estrada, o que coñecían como "cacho", e sobre o que, cada un, tiña responsabilidade e vixianza, os legoeiros pasarían de depender das Deputacións provinciais a ser adscritos ao Ministerio de Fomento, logo a Obras Públicas (MOPU), e posteriormente as súas competencias foron transferidas á Xunta e á consellaría correspondente. No 2001 aínda houbo unha convocatoria para "categoría 31 (peón camiñeiro) do grupo IV de persoal laboral fixo da Xunta de Galicia."

   No caso de Manuel López Mesejo traballou certo tempo con Luciano Esmorís, o constructor do Regado antes da súa xubilación. Faleceu en xuño de 1998 aos 70 anos de idade. A súa viúva, a señora Manuela, camiño dos 92 anos, segue conservando na súa memoria un feixe de anécdotas dos tempos dos legoeiros e dos aserradoiros que había nas proximidades do seu domicilio, das que daremos boa conta noutra ocasión.

Manuel López e Manuela Míguez nos anos 90 (Cortesía da familia)

   Rematamos cunha curiosidade sobre a casilla de Proame, que mesmo foi a redacción dunha das primeiras publicacións que se realizaron na Laracha, da cal nos falou o seu editor Kiko Arcos Areosa, mestre xubilado de Xeografía e Historia en Málaga. “Intentei facer unha gaceta na parroquia que se chamaba A Folla de Lemaio. Era un folio A3 doblado que daba para catro páxinas. Pero morreu a directora, que era quen me enviaba os artículos, e soamente se editou o primeiro número”. Kiko estaba a falar de Elena Viña Louro, que a pobre morreu no 2006 con tan só 44 anos. Elena era a muller de Lolo, o fillo máis novo da señora Manuela e do legoeiro Manuel López Mesejo. Se alguén ten un exemplar dese único número de A folla de Lemaio, por favor que nolo comunique!

  O noso agradecemento a todas as persoas que colaboraron nestas Crónicas da Laracha sobre as casas dos legoeiros de Fofelle e Proame.

FIN

______________________

1 Vid. Hoja Oficial del Lunes, 2 de abril de 1979, páx.15.

 

 

CELSO SANDE E OS OUTROS ZOQUEIROS DE GOLMAR

    O veciño do Ramallal Celso Sande, nacido neste lugar en 1932, leva ligado ao seu apelido un dos oficios tradicionais máis característicos da parroquia de Golmar. Na súa casa vella, situada a poucos metros da nova vivenda e á esquerda da estrada que une A Laracha con Cerceda, elaboráronse cada ano centos de zocos que logo vendían polas feiras da contorna.

O señor Celso en novembro de 2023

 O señor Celso fora adquirindo de moi novo os coñecementos do oficio ao carón de seu avó materno Mariano Sande Rodríguez, zapateiro e zoqueiro que vivira os bos tempos da feira de Golmar que se celebrou, o primeiro e o terceiro mércores de cada mes, nuns terreos existentes entre os lugares de Lamas e O Igrexario dende 1916 ata 1927 ou 1928.

 

Zoqueiro nunha feira (Ruth Matilda Anderson)

    Mariano estaba casado con Generosa Fraga Queijo, matrimonio do que naceron cinco fillos: Manuel, Evaristo, Antonio, Carmela e Jesusa, a nai de Celso. Os varóns ían aprender o oficio co pai e, ao abandonar o niño familiar, traballaron como zoqueiros nos lugares nos que casaron: Manuel no Igrexario de Golmar, Evaristo en Lañas (Arteixo) e Antonio en Requesende (Golmar).

   Cunha xovialidade envexable Celso Sande, que vai camiño dos noventa e dous anos, lembraba hai uns días no seu domicilio que na súa parroquia houbo moitos máis zoqueiros que, coma eles, intentaban vender o produto elaborado nas feiras que se celebraban na bisbarra. “Que eu recorde, aquí no Ramallal á parte de nós, tamén facían zocos Jesús Queijo e Jesusa Juncal; na Tabeira facíaos José Pazos; no Igrexario meu tío Manolo e alí tamén era zoqueiro Sabino Vieites; en Folgueiros, Antonio Vieites; en San Cristovo, Manuel Regueiro; e en Requesende estaba meu tío Antonio”.

   O zoco, feito habitualmente con madeira de abeneiro ou bidueiro, é o calzado tradicional de Galicia. Noutras zonas da nosa xeografía coñécese por abarcas, chancas, galocha ou chamancas. A pigoteira é a punteira do zoco, e o reforzo que pode levar no interior é a biqueira ou bigoteira. As puntadas de fío que leva ese reforzo chámase coirel. A superficie de coiro empregada nun zoco denomínase peza, becerro ou empeña. Un zoco pódese facer dunha peza de coiro ou de dúas. Os de dúas tiñan, e teñen, a pigoteira adobiada porque era un calzado para mulleres e rapaces. A pigoteira pode ser recta ou coa forma do empeine do pé. A tireta, veiril, veirón, bira ou cerco é unha tira delgada de coiro que rodea a parte da peza onde se cravan as puntas que fixan o coiro nun reborde na base de madeira chamado releixó, gargalo ou xabre. A parte inferior do zoco, a parte de madeira, é coñecida como cerraxe, sola, sol ou xostra. Así mesmo, cerraxe= tireta+puntas+sola. A lingüeta é a zomba. Os cordóns pasan polos agulletos, para axustar o zoco aos pés. Cando o cordón é de coiro faise dunha peza chamada correal, e o cordón coñécese como courel, mallolo ou amalló¹.

 

Partes dun zoco (www.geocities.ws/coirogalicia/coirogalicia/zocos.html)

   Antes era un calzado que se empregaba por necesidade, mais actualmente varios artesáns de Galicia como Elena Ferro (Premio Nacional de Artesanía 2019), Alberto Geada, Sole Morais ou, entre outros, Zoclos Artesanía conseguiron poñer de moda eleborando zocos de calidade e deseño.

    Na casa do señor Celso o primeiro que se facía para elaborar os zocos “era buscar paus axeitados e despois, aí diante da casa vella, cortabamos as medidas da sola. Nós utilizabamos madeira de abeneiro e, ás veces, tamén de salgueiro. Despois, eu dáballe forma ao pau coa macheta e afinaba coa trencha. Meu avó organizaba ben a xornada. Un día, por exemplo, era para coser e outro día para outra cousa. El sabía cortar as pezas de coiro, sabía coser… Normalmente el cortaba e eu cosía, moitos días ata a noite, porque había luz de carbón, aínda non había luz eléctrica. Se cadra cosía trinta pares no día e de xeito diferente xa que os zocos que ían para a feira da Adina, no Mesón do Vento, cosíanse dunha forma, os que ían para Cerceda doutra… Faciamos un debuxo con fío, un biqueiro picado por diante… había que vestir os zocos doutra maneira porque así o demandaba a xente de cada zona”.

 

Neno zoqueiro (Ruth Matilda Anderson)

    A compra do coiro realizábana nos curtidoiros da bisbarra, especialmente “en Rus (Carballo), nos tres que había en Montemaior: o de Cumiáns, o do Viso e o do Sopé, e nos dous de Golmar: o do Regueiro, que era dun veciño noso, de Antonio Fuentes Pérez, e o de San Cristovo que, se non recordo mal, era propiedade de Antonio Queijo”.

    Con relación ás feiras nas que vendían o seu produto, o noso protagonista comentounos que “os zocos vendíanse en moitos sitios; miña avoa Generosa ía a da Adina e eu ía a da Silva porque as dúas feiras celebrábanse no mesmo día e había que repartirse. Despois tamén íamos ás feiras de Carballo, a de Paiosaco, a de Vista Alegre, onde xa encargaban doutra forma e non lle facíamos ese debuxo darredor aos zocos”.

    O señor Celso traballou uns dez anos de zoqueiro, oficio de moito esforzo e pouco carto, ata que coñeceu a Alicia Súarez Balbís, unha moza de Sofán coa que casou en 1961. A medida que a familia ía aumentando, primeiro foron pais de Felisa e logo de Asunción, José Manuel e Nieves, o antigo zoqueiro empezou a gañar a vida na construción, onde traballou na edificación de obras como a refinería de Meicende ou nalgunha nave do Polígono Industrial de Sabón. 

 

Alicia e Celso no seu casamento (Cortesía da familia)

    En 1967, ao igual que ducias de veciños da Laracha, emigrou a Suíza para traballar por temporada na construción. Estivo así, indo e vindo cada 6 ou 7 meses, ata 1984, que foi o ano no que voltou definitivamente do país helvético para dedicarse á terra e a unha pequena explotación gandeira na que traballou ata que lle chegou a xubilación.

    O señor Celso agora vive tranquilamente na súa casa do Ramallal onde, na compaña da súa familia, que o trata a corpo de rei, recibiron a un servidor coa maior das amabilidades para recordar os tempos nos que os zoqueiros de Golmar tiñan sona en toda a bisbarra!

 

O señor Celso Sande e Xabier Maceiras no Ramallal, diante da casa na que o noso protagonista aprendeu con seu avó Mariano o oficio de zoqueiro (Nieves Sande)

________

1 Vid. www.geocities.ws/coirogalicia/coirogalicia/zocos.html