A TELLEIRA QUE TIÑA JESÚS RÍOS NA BARREIRA NO ANO 1939 (1ª Parte)

   Hai varios meses o Concello da Laracha e un servidor empezamos a traballar no proxecto #AsTelleirasDaLaracha, que naceu co obxectivo de divulgar a riqueza mineral dunha parte do subsolo do municipio larachés no que existen, a pouca profundidade, grandes vetas de arxila de gran calidade para a produción de cerámica. 

   Nada máis obter “luz verde” por parte do Concello, comezamos as entrevistas a diversas fontes orais que nos falaron da evolución dos procesos de fabricación de tellas e ladrillos cocidos neste municipio, desde as primeiras e rudimentarias telleiras que houbo en varias parroquias ata a desaparecida Cerámica “La Perfección” ou, as modernas instalacións de Cerámicas Campo.

   Unha das persoas entrevistadas foi José Álvarez Alonso, máis coñecido polo alcume de 'Buraco', que sempre nos atende coa maior das amabilidades nas numerosas ocasións que falamos con el telefonicamente, e mesmo nos recordou algunhas das palabras do “verbo do cabaqueiro” ou “latín do cabaqueiro”, a xerga na que se comunicaban os telleiros do Baixo Miño. Nacido no municipio do Rosal (Pontevedra) en 1942, Pepe 'O Buraco' traballou cando era un mociño de 13 ou 14 anos na telleira de Anselmo Álvarez, cabaqueiro da Guarda que xa vos adianto que será un dos protagonistas do libro As telleiras da Laracha. Ademais, grazas á cortesía de Elena Cividanes, neta de Anselmo, tamén veremos numerosas fotografías da telleira de seu avó.

   Mais vaiamos ao tema que nos ocupa hoxe. Pepe 'O Buraco', a quen coñecemos grazas ao amigo Antonio Fontenla, é un dos grandes piares deste proxecto, un piar ao que lle estaremos eternamente agradecido polas investigacións que leva a cabo acotío sobre os telleiros do Baixo Miño que traballaron na Laracha. Hai un par de semanas recibo unha chamada de Pepe e dime:

    -Xabier, mira, acabo de enviarche por correo un libro que escribiu no ano 1995 José de la Santísima Trinidad, que foi compañeiro de traballo meu. Non chegou a editalo pero fixo varias copias para os seus amigos. Eu tiña dous exemplares e un deles é o que che enviei. Creo que che vai resultar de moito interese!

   Aos dous días recibo o sobre enviado por Pepe. Era o devandito libro, que “devorei” en pouco tempo. Mi madriña! Que xoia! O autor, José de la Santísima Trinidad, describe con todo luxo de detalles as súas estadías nas diferentes telleiras nas que traballou ao longo de quince anos fabricando tella e ladrillo durante os 150 días de cada temporada de primavera-verán, que era o tempo que habitualmente duraban os desprazamentos estacionais dos telleiros do Baixo Miño. Nunha destas temporadas, a de 1939, José de la Santísima Trinidad traballou na telleira que naquela hora tiña Jesús Ríos entre A Barreira e Estramil.

 

Panorámica actual do barreiro da telleira de Jesús Ríos, unha telleira que explotaría a partir de 1940 José Manuel Ferreira

   Como o capítulo dedicado á Laracha pareceunos de máximo interese para contribuír á recuperación da memoria do municipio, contactamos con Ana Trinidad, filla do autor, para solicitarlle o oportuno permiso para reproducir nesta bitácora o texto de seu pai. Á parte de darnos a súa aprobación, Ana tamén nos cedeu algunha fotografía do seu proxenitor (grazas pola túa xenerosidade Ana), imaxes que compartiremos con todas e todos vós no texto que publicamos de seguido e ao longo das vindeiras semanas.

 

Portada do libro da autoría de José de la Santísima Trinidad

 

A LARACHA, ANO 1939

Aquel inverno do ano 38-39 os “das Peras” falábanme moito e tamén a meu pai. A miúdo nos atopabamos polos camiños das leiras e tamén no Calvario os domingos. Parecía que eles, ao meu modo de ver, xa contaban comigo. Daquela, quen nos axustaba era o noso pai. O tempo para os amos de buscar xente ía chegando. Un día dixéronlle a meu pai:

-¿Que? ¿O teu rapaz está disposto a volver a Xinzo?

-Home, o rapaz parece que veu contento. Paréceme que non terá inconveniente en volver sempre que cheguemos ao trato.

E empezan a falar. Meu pai pediulle cen duros:

-Cen duros! ¿Pero ti que dis? O teu rapaz non serve para tendedor do banco dianteiro.

-Pois, segundo el, xa tendeu o ano pasado. 

-Si, pero no banco traseiro. Para tenderlle ao oficial perderíalle moitos golpes!

Total, que non chegaron a acordo. Enterámonos de que non levaban outro tendedor, e meu pai dicíame:

-Eses din que non vales para non pagarche a temporada coma a calquera tendedor.

Logo, ao chegar alí, tendes todo o verán porque outro tendedor non levan. O ano pasado xa mo dicían… Ala rapaz, que para o ano xa ves para o banco dianteiro! Non daban máis de sesenta duros. Meu pai non pechou o trato porque un tendedor gañaba máis.

O tempo foi pasando, no mes de marzo deste ano 1939 chamouselle o “III Año Triunfal”. Un día chegou á nosa casa Manuel de Novás, coñecido polo “Rubio” ou o das “Casianas”. Era portugués e oficial na telleira. Viña acompañado dun señor que era da provincia da Coruña chamado Jesús Ríos, que era dono dunha telleira do concello de A Laracha. Viñan co gallo de axustar a meu irmán, para levalo de tendedor, porque tiña sona de ser un bo tendedor. Pero, como era da quinta do 43, o paisano colleu medo de que foran a chamalo para o exército e, no medio do verán, quedarse sen tendedor.

Xa se miraba que a guerra estaba chegando ao final. Unha liorta que duraba case que tres anos e estaban soando os derradeiros canonazos. A pesar que aínda morría moita xente, o primeiro de abril foi o último parte oficial da guerra, que dicía así:

PARTE OFICIAL DE GUERRA

CUARTEL GENERAL DEL GENERALÍSIMO

En el día de hoy, cautivo y desarmado el ejército rojo, han alcanzado las tropas nacionales sus últimos objetivos militares. La guerra ha terminado.

Burgos 1º de Abril de 1939

Pero daquela non se podía dicir nada e, ante a dúbida de que a mediados do verán se quedara sen tendedor, empezou a interesarse por min. Como os “das Peras” dixéranlle a meu pai que non valía para o banco dianteiro, xa non tiña gana de ir de tendedor para ninguén, xa dubidaba. Pero meu pai e meu irmán dicíanme…

-Se non vas de tendedor, ¿de que pensas ir á telleira? Con dezaseis anos, ¿que é o que vas facer?

Manuel preguntoume cantas tellas podía tender. Díxenlle que nunca tendera un día enteiro. Meu irmán aclaroulle un pouco a cousa dicíndolle que lle tendera tella a Xoán e a Sergio e que nunca contaron corte, pero o ladrillo tendérallo ao oficial, que era o tío Serafín do Grilo. E díxolle meu irmán:

-Eu sei o que pode cortar tanto Sergio coma seu irmán. O que pasa é que nunca cortaban días completos. Eran xefes e tiñan as súas paradas, pero sobre as dúas mil cincocentas facíanas.

-Si, pero caíanme moitas... aínda que tamén lle caían ao tendedor.

Tanto Manuel coma meu irmán dicíanme que o barro de Xinzo é moi malo de tender. E Manuel dixo:

-Se en Xinzo tendiches dúas mil tellas para onde imos nós sóbrache tempo de tender as tres mil porque o barro de alí e moi bo de tender. E eu non fago moitas, tres mil algúns días.

Leria de aquí, leria do outro lado, animáronme e empezaron co trato. Quen falaba era o meu pai. Tanto de aquí, tanto do oputro lado, pecharon o trato nas cincocentas pesetas (cen duros). O paisano non quería saber de viaxes, cada un que fora como quixera. Ía gañar corenta duros máis do que me daban os “das Peras”. Logo do trato feito, pregunteille como eran as costumes, as comidas e o traballo dos domingos. Falouse de todo. De que os barreiros eran a cestos, de que os domingos coma en todos os sitios, e de que alí ao carón había outra telleira e íamos, coma eles, ata o domingo ao mediodía. En canto ás comidas, un día faríase caldo, coa súa ración de touciño e unhas patacas, e no outro día comeríamos peixe fresco. Isto quen o falaba era o cata¹. Dicía que alí, ao carón da telleira, vivía unha señora que ía todos os días a Caión e traía de toda clase de peixe e que nós colleríamos o que quixeramos xa que logo ela ía cobrar a súa casa, e o peixe que o coméramos coma nós quixeramos. O que menos me gustou foi o asunto dos barreiros, pero todo o que falou o paisano gustoume. Pero a cousa non foi así. Xa o iremos vendo.

 

José de la Santísima Trinidad na súa xuventude (Cortesía da súa filla Ana)

Despois de que todo quedou falado quedaron en avisarme o día da marcha. E o aviso foi para o día 27 de abril. Como alí, ao carón daquela telleira, había outra e traballaban uns de Buxán², xuntámonos e marchamos xuntos. No día antes fun levar a maleta a Novás³, á casa de Manuel. No outro día pola mañá alí chega nun coche turismo o chofer Francisco “Cageno”. Parece ser que cando trataron a viaxe díxolles que levaran a equipaxe en sacos porque así acomodábase mellor no coche. A min ninguén me dixo nada e mirei que todos levaban maleta. Cando chegou a xunto de nós e viu dúas maletas xa se enfadou. Porque xa traía catro fulanos e catro maletas de Buxán e en Novás outras dúas. E cando chegou a Tabagón⁴ e tiña que coller dous que ían na nosa cuadrilla e mirou as maletas, moito maldeciu, rifou e xurou dicindo que así non nos levaba á Laracha. Dixo que nos levaba a Guillarei⁵ e alí que foramos no tren. Dende logo, o coche ía moi cargado, oito persoas cada unha coa súa maleta. Aínda que tres eramos rapaces, íamos moi apertados e moi incómodos. Alí en Tabagón, mentres os de Buxán ataban a carga, o chofer dáballe aire ás rodas sen parar de berrar e de maldicir. Un dos que ía connosco tiña a casa alí ao carón e trouxo unha botella de augardente e unhas copas e convidounos. Tamén lle ofreceu ao chofer e, cando lla foi dar, díxolle moi enfadado…

-Métea nos huevos!

Despois de revisar as rodas seguimos a viaxe ata Tui. Parou a coller gasolina, e cos da gasolineira e uns taxistas que había alí falou con eles moi sosegado. Preguntáronlle a onde ía con aquela viaxe.

-Vou levar esta xente á Coruña.

-Carallo, macho! Unha viaxe desas non se colle todos os días!

Todo aquel enfado era polas maletas. Pero ben se puideron dar conta de que se levas unha roupa un pouco boa para vestir os domingos dentro dun saco, non estaría nada ben. Seguimos ata Caldas de Reis. Alí parou para coller tabaco, mexar e estirar un pouco as pernas porque íamos moi encollidos. En Santiago preguntoulle a un garda por onde iría mellor para Carballo, se por Portomouro ou por Ordes. Non sei o que lle dixeron. Foi po Portomouro. Chegamos á Laracha sobre as doce e media. Paramos mesmo diante da casa de Ríos, o noso xefe, ao carón da igrexa de Santa María de Torás.

 

Casa de Ríos na actualidade. Á esquerda, a igrexa de Santa María de Torás

Descargamos, e o Ríos convidou ao chofer a que comera alí connosco. Agradeceullo, pero díxolle que ía a Santiago que, ao mellor, collía xente do tren. E falando alí con todos dixo:

-Se vos poñedes de acordo para setembro escribide, que vos veño a buscar.

Aquela viaxe custounos 27 pesetas a cada un. Así que naquel tempo unha viaxe á Coruña valía 226 pesetas.

A estrada non chegaba á telleira. Os da outra telleira viñeron despois co carro buscar as maletas. Nós, despois de xantar na casa do xefe coa familia, cargamos o carro dos bois coas maletas, patacas, freixóns, pan e palla para encher as colchonetas. O pobo onde estaba a telleira chamábase Estramil e quedaba a un quilómetro pouco máis ou menos. Naquel día xa non fixemos nada, miramos aquilo por alí, enchemos as colchonetas, comemos algo e deitámonos. Como diciamos nós, a primeira noite había que amansar as pallas.

(...CONTINUARÁ)

______________

1 Na xerga do latín do cabaqueiro ou verbo do cabaqueiro a palabra cata significa, segundo Praxiteles González Martínez, “paisano do pobo donde traballan os telleiros. Persoa allea aos telleiros”. O cata ao que se refire o autor do texto era Jesús Ríos Arias.

2 Buxán é un lugar da parroquia de Salcidos (A Guarda, Pontevedra)

3 Novás é un lugar da parroquia de O Rosal (O Rosal, Pontevedra)

4 Tabagón é unha parroquia do municipio de O Rosal.

5 Guillarei é unha parroquia do municipio de Tui que ten estación ferroviaria.