A FOLLA DE LEMAIO (n.º 1. Inverno de 1998)

  No ano 1998 Kiko Arcos Areosa, Xerardo Calvete Cotelo e Elena Viña Louro iniciaban en Lemaio un humilde pero fermoso proxecto cultural ao que decidiron chamarlle A folla de Lemaio.

   Tratábase dunha modesta gaceta, un folio A3 que daba para catro páxinas, na que o equipo de redacción pretendía poñer en valor a historia desta freguesía da Laracha.

   A revista foi unha das primeiras publicacións deste tipo que se realizaron no municipio. Xerardo Calvete era o director, o que se movía pola parroquia na procura dos temas a publicar, o que daba a cara coa veciñanza e o que buscaba a publicidade. Era, en difinitiva, a cara visible do proxecto.

   Elena Viña, nora da señora Manuela Míguez (da que xa temos falado nestas Crónicas da Laracha cando homenaxeamos aos antigos legoeiros de Fofelle e Proame), era a outra cara coñecida da gaceta e facía practicamente o mesmo que Xerardo, traballando arreo como unha verdadeira redactora xefa.

   Elena e Xerardo reuníanse na casilla de Proame, o mesmo lugar no que anos antes, cumprindo funcións de colexio electoral, votara a veciñanza de Lemaio, despois da morte de Franco e coa chegada da democracia, nas primeiras eleccións municipais celebradas en 1979. Os veciños e as veciñas exerceran o seu dereito ao voto no lugar no que hoxe a señora Manuela Míguez ten o salón da súa casa, o mesmo que anos despois utilizarían Elena e Xerardo como redacción do boletín para elaborar os textos que, posteriormente, lle enviaban por correo postal a Kiko Areosa, o editor da Folla de Lemaio.

   Kiko, que naquela altura vivía en Malagón (Ciudad Real), era a cara invisible desta modesta revista, que nacera coa idea de publicarse trimestralmente. O primeiro número sairía hai exactamente agora 25 anos, no inverno de 1998, e tivera unha gran acollida entre a veciñanza. 

  En cada casa de Lemaio había un “Folla” e agardaban impacientemente polo seguinte número. Mais desgraciadamente só se publicarían dous máis: o número 2 e o número 3, publicados respectivamente na primavera e no verán de 1999.

   Kiko Arcos, profesor de historia de secundaria en Málaga foi quen nos pasou unha copia dos tres números deste boletín que el editaba, e contounos, ademais, que “a repentina morte de Elena, que se foi con tan só con 44 anos, foi o motivo polo que soamente se editaran tan poucos números.”

   Como homenaxe a aquel fantástico traballo realizado por Xerardo, Elena e Kiko, ao longo das vindeiras semanas reproduciremos nestas Crónicas da Laracha os tres números da Folla de Lemaio. Deseguido, aí vai o número 1:

 

 

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

 

CELSO SANDE E OS OUTROS ZOQUEIROS DE GOLMAR

  O veciño do Ramallal Celso Sande, nacido neste lugar en 1932, leva ligado ao seu apelido un dos oficios tradicionais máis característicos da parroquia de Golmar. Na súa casa vella, situada a poucos metros da nova vivenda e á esquerda da estrada que une A Laracha con Cerceda, elaboráronse cada ano centos de zocos que logo vendían polas feiras da contorna.

O señor Celso en novembro de 2023

 O señor Celso fora adquirindo de moi novo os coñecementos do oficio ao carón de seu avó materno Mariano Sande Rodríguez, zapateiro e zoqueiro que vivira os bos tempos da feira de Golmar que se celebrou, o primeiro e o terceiro mércores de cada mes, nuns terreos existentes entre os lugares de Lamas e O Igrexario dende 1916 ata 1927 ou 1928.

 

Zoqueiro nunha feira (Ruth Matilda Anderson)

    Mariano estaba casado con Generosa Fraga Queijo, matrimonio do que naceron cinco fillos: Manuel, Evaristo, Antonio, Carmela e Jesusa, a nai de Celso. Os varóns ían aprender o oficio co pai e, ao abandonar o niño familiar, traballaron como zoqueiros nos lugares nos que casaron: Manuel no Igrexario de Golmar, Evaristo en Lañas (Arteixo) e Antonio en Requesende (Golmar).

   Cunha xovialidade envexable Celso Sande, que vai camiño dos noventa e dous anos, lembraba hai uns días no seu domicilio que na súa parroquia houbo moitos máis zoqueiros que, coma eles, intentaban vender o produto elaborado nas feiras que se celebraban na bisbarra. “Que eu recorde, aquí no Ramallal á parte de nós, tamén facían zocos Jesús Queijo e Jesusa Juncal; na Tabeira facíaos José Pazos; no Igrexario meu tío Manolo e alí tamén era zoqueiro Sabino Vieites; en Folgueiros, Antonio Vieites; en San Cristovo, Manuel Regueiro; e en Requesende estaba meu tío Antonio”.

   O zoco, feito habitualmente con madeira de abeneiro ou bidueiro, é o calzado tradicional de Galicia. Noutras zonas da nosa xeografía coñécese por abarcas, chancas, galocha ou chamancas. A pigoteira é a punteira do zoco, e o reforzo que pode levar no interior é a biqueira ou bigoteira. As puntadas de fío que leva ese reforzo chámase coirel. A superficie de coiro empregada nun zoco denomínase peza, becerro ou empeña. Un zoco pódese facer dunha peza de coiro ou de dúas. Os de dúas tiñan, e teñen, a pigoteira adobiada porque era un calzado para mulleres e rapaces. A pigoteira pode ser recta ou coa forma do empeine do pé. A tireta, veiril, veirón, bira ou cerco é unha tira delgada de coiro que rodea a parte da peza onde se cravan as puntas que fixan o coiro nun reborde na base de madeira chamado releixó, gargalo ou xabre. A parte inferior do zoco, a parte de madeira, é coñecida como cerraxe, sola, sol ou xostra. Así mesmo, cerraxe= tireta+puntas+sola. A lingüeta é a zomba. Os cordóns pasan polos agulletos, para axustar o zoco aos pés. Cando o cordón é de coiro faise dunha peza chamada correal, e o cordón coñécese como courel, mallolo ou amalló¹.

 

Partes dun zoco (www.geocities.ws/coirogalicia/coirogalicia/zocos.html)

   Antes era un calzado que se empregaba por necesidade, mais actualmente varios artesáns de Galicia como Elena Ferro (Premio Nacional de Artesanía 2019), Alberto Geada, Sole Morais ou, entre outros, Zoclos Artesanía conseguiron poñer de moda eleborando zocos de calidade e deseño.

    Na casa do señor Celso o primeiro que se facía para elaborar os zocos “era buscar paus axeitados e despois, aí diante da casa vella, cortabamos as medidas da sola. Nós utilizabamos madeira de abeneiro e, ás veces, tamén de salgueiro. Despois, eu dáballe forma ao pau coa macheta e afinaba coa trencha. Meu avó organizaba ben a xornada. Un día, por exemplo, era para coser e outro día para outra cousa. El sabía cortar as pezas de coiro, sabía coser… Normalmente el cortaba e eu cosía, moitos días ata a noite, porque había luz de carbón, aínda non había luz eléctrica. Se cadra cosía trinta pares no día e de xeito diferente xa que os zocos que ían para a feira da Adina, no Mesón do Vento, cosíanse dunha forma, os que ían para Cerceda doutra… Faciamos un debuxo con fío, un biqueiro picado por diante… había que vestir os zocos doutra maneira porque así o demandaba a xente de cada zona”.

 

Neno zoqueiro (Ruth Matilda Anderson)

    A compra do coiro realizábana nos curtidoiros da bisbarra, especialmente “en Rus (Carballo), nos tres que había en Montemaior: o de Cumiáns, o do Viso e o do Sopé, e nos dous de Golmar: o do Regueiro, que era dun veciño noso, de Antonio Fuentes Pérez, e o de San Cristovo que, se non recordo mal, era propiedade de Antonio Queijo”.

    Con relación ás feiras nas que vendían o seu produto, o noso protagonista comentounos que “os zocos vendíanse en moitos sitios; miña avoa Generosa ía a da Adina e eu ía a da Silva porque as dúas feiras celebrábanse no mesmo día e había que repartirse. Despois tamén íamos ás feiras de Carballo, a de Paiosaco, a de Vista Alegre, onde xa encargaban doutra forma e non lle facíamos ese debuxo darredor aos zocos”.

    O señor Celso traballou uns dez anos de zoqueiro, oficio de moito esforzo e pouco carto, ata que coñeceu a Alicia Súarez Balbís, unha moza de Sofán coa que casou en 1961. A medida que a familia ía aumentando, primeiro foron pais de Felisa e logo de Asunción, José Manuel e Nieves, o antigo zoqueiro empezou a gañar a vida na construción, onde traballou na edificación de obras como a refinería de Meicende ou nalgunha nave do Polígono Industrial de Sabón. 

 

Alicia e Celso no seu casamento (Cortesía da familia)

    En 1967, ao igual que ducias de veciños da Laracha, emigrou a Suíza para traballar por temporada na construción. Estivo así, indo e vindo cada 6 ou 7 meses, ata 1984, que foi o ano no que voltou definitivamente do país helvético para dedicarse á terra e a unha pequena explotación gandeira na que traballou ata que lle chegou a xubilación.

    O señor Celso agora vive tranquilamente na súa casa do Ramallal onde, na compaña da súa familia, que o trata a corpo de rei, recibiron a un servidor coa maior das amabilidades para recordar os tempos nos que os zoqueiros de Golmar tiñan sona en toda a bisbarra!

 

O señor Celso Sande e Xabier Maceiras no Ramallal, diante da casa na que o noso protagonista aprendeu con seu avó Mariano o oficio de zoqueiro (Nieves Sande)

________

1 Vid. www.geocities.ws/coirogalicia/coirogalicia/zocos.html

O ÁMBAR GRIS QUE APARECEU EN CAIÓN A FINAIS DO SÉCULO XVI

  Se paseades pola praia e atopades unha pedra o máis probable é que efectivamente sexa… unha pedra. Mais tamén existe a remota, moi moi remota posibilidade, como lle pasou a unha moza de Caión no último terzo do século XVI, de que esteades parados fronte a un tesouro: un anaco de ámbar gris, o nome elegante co que se coñece a certo tipo de materia fecal dos cachalotes.

Praia das Salseiras de Caión

  O ámbar gris é unha secreción biliar dos intestinos do cachalote que podedes ver, case coas mesmas posibilidades de atopar unha agulla nun palleiro, flotando no mar ou na area da costa. Segundo nos contou Alfredo López, á voz máis coñecida da Coordinadora para o Estudo dos Mamíferos Mariños de Galicia (CEMMA), este material é unha egagropila, por así dicir, que producen os cachalotes dos restos de picos e pezas dos cefalópodos que comen estos grandes mamíferos oceánicos.

   Algúns científicos propuxeron a teoría de que o intestino destos cetáceos produce esta sustancia como medio para facilitar o tránsito de obxectos duros e afiados que o animal come de xeito inadvertido. Christopher Kemp, autor do libro Floating Gold: A Natural (and Unnatural) History of Ambergris ("Ouro flotante: unha historia natural (e pouco natural) do ámbar gris"), conta en BBC Mundo que este material “é produto dun problema intestinal e a súa rareza débese a que en principio prodúceno soamente unha mínima fracción da poboación dos cachalotes -cerca do 1%- en circunstancias particulares”.

 

  Trátase dunha especie de resina viscosa e cheirenta, de cor gris mate ou negra, con tonalidades variadas como o marmol, pero, co paso do tempo -anos, décadas- e a medida que as correntes a levan de aquí para alá, vai adquirindo un corpo ceroso e unha fragrancia particular, ata que finalmente as ondas a empurran cara a costa. Canto máis tempo pase no mar, máis refinado e complexo se torna o seu aroma, e máis elevado o seu valor.

    Desde hai moitos séculos, o ámbar gris foi considerado un produto de verdadeiro luxo. Usado antigamente en cerimonias relixiosas, como afrodisíaco en Medio Oriente, delicatessen en China ou como ingrediente en pocións de mediciña tradicional, na actualidade este material utilízase maiormente na industria do perfume, principalmente, para fixar e exaltar fragrancias máis delicadas e moi volátiles. Cada vez é máis complicado atopalo e, dende a década de 1990, é moi difícil que se engada en algún perfume. Moitas veces utilízase ambroxan, un sustituto sintético, pero que non consegue igualar o seu poder. Para que me entendades, é como escoitar tocar a Luar na Lubre ou unha banda que interpreta un tema de Luar na Lubre. Soan dalgún xeito igual, pero definitivamente fáltalles unha certa cualidade imposible de definir.

 

Anaco de ámbar gris (Cristopher Kemp)

    Aínda que normalmente non supera uns centos de gramos, o bloque de maior tamaño de ámbar gris rexistrado pesaba 63 quilos e proviña dun cachalote cazado nas Indias Orientales Neerlandesas no que hoxe se coñece como Indonesia.

   Como xa apuntamos, estímase que só un de cada 100 cachalotes é capaz de “fabricar” ámbar gris, o que lle confire a este produto un halo de extremada rareza e desorbita o seu valor no mercado. Por exemplo, un ámbar gris de nove quilos e medio de peso e 60 centímetros de diámetro localizado hai uns anos valorouse nuns 500.000 euros.

   Nalgúns países, aínda se taxa con prezos máis elevados que o ouro, pero poucos saben de onde vén realmente. Por outra parte, e malia a que en moitas partes (como Europa) a comercialización é legal, en Estados Unidos, por exemplo, unha lei de 1972 para protexer aos mamíferos mariños prohibe a comercialización desta sustancia e mesmo penaliza o feito de recoller un anaco de ámbar gris na praia.

   Na nosa contorna sabemos a historia, grazas ás investigacións de José Raimundo Núñez-Varela y Lendoiro, Cronista Oficial de Betanzos, Miño e Paderne, dunha caionesa que atopou no areal da súa vila un anaco deste raro residuo abdominal nun momento no que Caión era un dos grandes portos baleeiros galegos.

    Viaxamos, pois, ata o último terzo do século XVI, época na que unha moza, solteira e menor de idade, por non cumprir os vintecinco anos, de nome María Pereira de Toxo e filla de Pedro Toxo, veciños desta vila mariñeira, encontrou «… en la costa de la mar dela dha Villa de cayon…» nada menos que catorce libras de ámbar gris, cunha valoración de trescentos ducados de ouro cada libra.

 

Panorámica aérea de Caión (www.turismo.gal)

     Unha libra equivale a 0,45 quilogramos, polo tanto, 14 libras son 6,350 quilogramos. O ducado do século XVI e de comezos do século XVII tería unha equivalencia actual a uns 196 euros (segundo o prezo do ouro en peso en 2023 de 54.54 € por gramo de 22 K), así que aquelas catorce libras de ámbar gris localizadas en Caión eran todo un fortunón, abofé!

    Informado o comerciante Agustín Garrido de semellante achado, púxose dacordo co pai da rapaza para adquirir o tesouro, e compartilo con Fernando de Cancelo, Juan Catoira e Miguel Rajo, todos veciños da vila mariñeira.

 

Anaco de ámbar gris (Cristopher Kemp)

    Entrementres, no transcurso daqueles días, ten lugar o matrimonio do comerciante Antonio López de Hiebra, veciño así mesmo de Caión, coa afortunada María Pereira, quen entende que se tratou dunha transacción enganosa e en prexuízo da súa muller, polo que procede a reclamar ao nomeado Agustín Garrido, á súa muller Beatriz de Castro e a Claudia, a súa filla, unha compensación pola diferenza que considera se lle pagou de menos, baixo a intimidación de que en caso de non efectualo recorrerá aos tribunais.

   Esta enfastiada situación resolvérona mediante escritura de compromiso formalizada no lugar de Crendes (Abegondo), o 19 de xaneiro de 1587, ante o escribán Juan Pérez Álvarez do número de Betanzos, na que fan constar «…E por que los fines de los Pleitos son dudosos e peligrosos e muy costososos (sic) por nos quitar y ebitar dellos somos convenidos e concertados de nos conprometer con la dhas dudas deferencia En manos E poder de Jueces arbitros…».

   Por parte do reclamante nomease a Gómez Fernández Catoira, Rexedor da Coruña, como o seu mediador, e por parte do comerciante Agustín Garrido ao bacharel Jácome Cortés, Tenente de Corrixidor de Betanzos.

   Segundo nos conta José Raimundo Núñez-Varela, enténdese que os xuíces xa estaban ao tanto do problema existente entre ambos comerciantes, de aternos ao feito de que o mesmo día emiten a sentenza arbitral, na que determinan que o adquirente Agustín Garrido lle aboe ao reclamante Antonio López cento setenta ducados de ouro en dous prazos, e que este último poida demandar «…qualquier quantidad que del dho anbar ayan tomado y llebado quales quier vecinos de la dha Villa de callon…», en clara referencia aos outros tres veciños que negociaran con Pedro Toxo¹.

    Acto seguido Antonio López de Hiebra fai saber, dando o seu testemuño e expresando o da súa muller María Pereira ausente ante o mesmo escribán, data e lugar, de que non irá nin demandará cousa algunha ao comerciante Agustín Garrido, a súa muller e filla en razón do ámbar que «…ayan tomado y llevado…» como así consta na escritura coa que se da por finalizado o proceso.

   Para maior concreción e coñecemento documental, presentamos seguidamente tres apéndices coa transcrición realizada por José Raimundo Núñez-Varela das partes máis relevantes das escrituras públicas formalizadas:

Descargar apéndices

FONTES:

Núñez-Varela y Lendoiro, José Raimundo (2018): Arbitraje de La Coruña y Betanzos para el ámbar gris hallado en Cayón en 1587, Sitio web del Cronista Oficial de Betanzos, 15 de agosto.

Plitt, Laura (2015): ¿Por qué la caca de cachalote se cotiza en miles de dólares?, BBC Mundo, 1 de outubro.

____________

1 Arquivo Notarial da Coruña. Protocolo 11, folio 3, do escribán Juan Pérez Álvarez, do número de Betanzos.