xoves, 29 de decembro de 2022

A PARROQUIA DE LEMAIO NO DICIONARIO DE PASCUAL MADOZ (1845-1850)

  O Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar é unha magna obra publicada por Pascual Madoz entre 1845 e 1850. Composta por dezaseis volumes, describe todas as poboacións de España, así como termos da historia española. Supuxo na época unha mellora importante respecto ao Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, que Sebastián Miñano acabara de publicar en 1829.

   Estas son as referencias á parroquia de Lemaio no devandito dicionario (lembrade que cando Madoz menciona o número de “vecinos” refírese a familias e, cando fala de “almas”, refírese aos habitantes):


LEMAYO (SANTA MARINA DE)

Feligresía en la provincia de la Coruña (4 leg.), diócisis de Santiago (7), partido judicial de Carballo (1), y ayuntamiento de Laracha (½ ). SITUACIÓN a la izquierda del camino que desde Payosaco se dirige a los montes de San Amaro; disfruta de CLIMA templado y sano, por su buena ventilación; cuenta 70 CASAS que constituyen las aldeas o lugares de Fontaina, Iglesario, Pedreira, Pereiro, Pousada, Proame, Quenge, Ramo, Tuige, Tuige de Abajo. La iglesia parroquial (Santa Marina), es única y su curato de entrada y patronato de D. Apolinar Suárez de Deza. El TÉRMINO confina por N. con San Miguel de Vilela; por E. con Santiago de Vilaño; por S. con Santa María de Bértoa, y por O. con San Verísimo de Oza; estendiéndose de N. a S. ¼ de legua e igual distancia de E. a O.: le baña un riachuelo que desagua en el río Grande, el cual le fertiliza tambien por un estremo de E. a O. El TERRENO participa de monte llano, aquel poco poblado y este de mediana calidad. Además del camino ya citado, los hay vecinales y todos mal cuidados, y el CORREO se recibe por la capital del partido. PRODUCE: trigo, maíz, centeno, habas, patatas y lino; cría ganado preferiendo el vacuno. INDUSTRIA: la agrícola, varios molinos harineros. POBLACIÓN: 70 vecinos, 320 almas. CONTRIBUCIÓN con su ayuntamiento (V.).

Lemaio no mapa de Domingo Fontán do ano 1845

xoves, 22 de decembro de 2022

A CARPINTERÍA DE RIBEIRA DE CAIÓN, O TEMPORAL DE 1924 E OS ÚLTIMOS CARPINTEIROS DA VILA

  Ciclón. Cicloxénese explosiva. Furacán. Galerna. Tornado. Tormenta. As palabras, máis ou menos técnicas e cunha aplicación máis ou menos acertada, acumúlanse no imaxinario colectivo. Mesmo semella que cada xeración escolle a súa. Temporal é o termo que capeou mellor o paso do tempo, e nunca mellor dito, entre o común dos cidadáns e, á hora de escoller, hai algúns que marcaron unha pegada tan profunda que son proverbiais ata para aqueles que aínda non naceran cando aconteceron os feitos que lles deron a súa fama.

   Un dos temporais máis lembrados polos nosos devanceiros foi o acontecido nos primeiros días de xaneiro de 1924, cando Galicia sufría o impacto dunha profunda borrasca atlántica que causou uns efectos devastadores en boa parte do noso litoral.

   A crueldade daquel terrible temporal ocasionaría danos irreparables en Caión, onde a desgraza íase cebar no fogar de moitas familias da vila mariñeira, como así o describe a prensa da época:

DAÑOS PRODUCIDOS EN CAYON POR EL TEMPORAL
Aunque no pasó por completo el temporal de estos días, que causó en Cayón enormes daños, como las violencias del mar se han aminorado bastante, los pescadores y demás gente de mar de este pueblecito viene dedicándose a ir recogiendo los efectos que el mar arroja, pertenecientes a las embarcaciones que el oleaje destruyó, y a practicar averiguaciones para saber adonde fueron a parar otras que han desaparecido. Se calculan en 25.000 pesetas los daños causados por el temporal en Cayón.
Las bucetas “Pilar” y “Carmen Barán”, propiedad, respectivamente, de Angel Ventureira y Severino Lois, y registradas a los folios 662 y 760, se las llevó el mar, dejando en la mayor miseria a sus dueños.
La lancha-buceta “Mercedes”, registrada al fólio 144 y propiedad de D. Generoso Viñas, fué estrellada contra el malecón, quedando casi destruida. Otras embarcaciones, en número de diez, sufrieron daños de consideración. La rampa-embarcadero que había construido el Ayuntamiento de Laracha siendo alcalde D. José Castiñeiras, sufrió importantes desperfectos, lo mismo que la rampa de atraque de las embarcaciones que habia costeado a sus expensas D. José Arijón, filántropo hijo de este pueblecito. El vecindario se propone pedir auxilios a los Poderes públicos para que este pueblo no se vea en la miseria.1.

  Hai informacións que indican que, nesa época, en Caión existía unha carpintería de ribeira que era propiedade de José Ricardo Santos Tenreiro e que, probablemente, estaba situada enriba da ribeira do porto, na zona do Rompeolas.

 

Infografía montada de Caión de Marcos. E. Amado

   Ao igual que outros moitos oficios que rodean a pesca de baixura, a carpintaría de ribeira era unha tarefa humilde na que só en casos excepcionais conseguiron dar o paso de obradoiros a converterse en verdadeiras factorías industriais. Por isto os talleres eran edificios sinxelos, normalmente construídos sobre unha base de pedra rematando o resto da estrutura con madeira que en moitos casos eran sobrantes da propia actividade do taller.

   Pois ben, aquel temporal de 1924 tamén ía esnaquizar as instalacións da carpintería de ribeira que Santos Tenreiro posuía en Caión, nova da que se facían eco os medios da época do seguinte xeito:

EL ASTILLERO DEL SEÑOR SANTOS TENREIRO, DESTRUIDO
Continuamente se reciben noticias de los daños que el temporal de estos últimos días causó en los vecinos puertecitos y sobre todo de Cayón continúan llegándonos quejas y lamentaciones de cuantas personas sufrieron allí cuantiosas pérdidas.
Uno de los perjudicados por el temporal fué el constructor de embarcaciones, nuestro amigo D. José Ricardo Santos Tenreiro, a quien la violencia del oleaje dejó casi en la miseria, pues le destruyó completamente su taller derribándole 68 metros lineales del muro de contención que defendía el mencionado taller, además de diez metros del muro qué sostenía la cubierta o “galpón”.
Las olas invadieron el pequeño astillero del Sr. Santos Tenreiro, llevándose los materiales de las embarcaciones que allí se construían tronchando por babor otra que estaba próxima a ser entregada además de haber destrozado varias lanchas que estaban reparándose en aquellos talleres, que eran en Cayón el casi único establecimiento industrial que existía.
Se calculan en unas seis mil pesetas las pérdidas sufridas por el Sr. Santos Tenreiro y las cuales constituían todo su patrimonio2.

   Os carpinteiros de ribeira eran, naquela altura, unha parte esencial da cultura mariñeira, xa que das súas mans nacían as embarcacións que permitían aos mariñeiros extraer os recursos do mar. A súa actividade orixinárase na necesidade dos mariñeiros de posuír unha ferramenta que lles permitira acceder aos distintos caladoiros para poder operar coas diferentes artes pesqueiras. É precisamente esta adaptación ao entorno no que se desenvolveron os mariñeiros de antano, xunto coa actividade a que se adicaron, a que determinou as formas e a evolución das diferentes tipoloxías de embarcacións.

   Nun momento no que xa poucas carpinterías de ribeira quedan na comarca de Bergantiños, estes artesáns pódense considerar como auténticos enxeñeiros, pois apoiándose no saber popular transmitido oralmente de xeración en xeración, eran capaces de realizar un produto tan complexo como é unha embarcación, no que entran en xogo un número moi amplo de factores, e só o equilibrio entre eles garantía un bo resultado.

   O capital humano da carpintaría de ribeira procedía normalmente da aprendizaxe directa da profesión, mediante a iniciación –aínda xuvenil- nos obradoiros de traballo xa establecidos, resultando bastante común a transmisión familiar do oficio. Tamén era usual que mariñeiros autodidactas practicasen o oficio.

   Consultada a hemeroteca da época, despois de que o temporal anteriormente nomeado levara por diante o pequeno estaleiro caionés nos primeiros días de xaneiro de 1924, non volvemos a ter novas de Santos Tenreiro, polo que seguramente aquela foi a última carpintería de ribeira da vila caionesa, opinión que tamén comparten Marcos Amado, Manel Raposo e Paco López, veciños de Caión cos que falamos habitualmente sobre a historia da vila mariñeira, e que nos dixeron que non teñen constancia de que houbera outro estaleiro naval no seu lugar de nacemento. Segundo as informacións de Marcos, seica posteriormente os armadores de Caión construían os seus barcos no Esteiro do Anllóns, en Cabana de Bergantiños, moitos deles na carpintería O Baladiño propiedade de Martín Senande Vázquez.

   Cando a actividade pesqueira en Caión era a que non é hoxe, na vila si que houbo varios carpinteiros de pequenas embarcacións. Os nosos informantes Marcos, Manel e Paco faláronnos de José Rozamontes Vázquez 'Reperte', Daniel Rega Martínez 'Sarete' e de Francisco López, que foron os carpinteiros da vila que construiron as últimas chalanas feitas en Caión. 

 

Imaxe do carpinteiro José Rozamontes Vázquez (Cortesía da súa familia)

   O que escribe garda gratos recordos de Francisco López, da súa muller María Antonia López e de Chucho e Lola, os fillos deste matrimonio, xa que eran bos amigos da miña familia. Lembro que viñan moito á nosa casa, onde aínda se conserva algunha fotografía que acredita aquela boa relación entre as dúas familias.

 

Arriba, 2º e 3ª pola dereita, Francisco 'O Carpinteiro' e a súa muller María. Abaixo, o autor desta crónica diante de súa nai Melucha e, detrás dela, Lola de Caión (Arquivo familiar)

    As visitas ao domicilio dos 'do Carpinteiro' en Caión tamén eran frecuentes. Recordo que nos setenta, cando tiña 8 ou 9 anos, ía moito con miña nai, Melucha, no seu Seat 127 a ver a Lola e a seus pais Francisco e María. Precisamente alí, dende a atalaia oceánica que era (e sigue sendo) a súa casa, souben da afouteza dos bravos mariñeiros deste porto bergantiñán e dos tempos pretéritos nos que se dedicaban, ao igual que os seus veciños de Malpica, á captura da balea. Observando a inmensidade oceánica, dende a ventá da cociña da casa dos 'do Carpinteiro' soñei con Moby Dick e imaxinei que o capitán Ahab, Ismael e o resto da tripulación do bergantín Pequod eran de Caión e de Malpica.

  Andando no tempo souben das carpinterías de ribeira bergantiñás, moitas delas xa desaparecidas como a que tivo Santos Tenreiro en Caión. Construiríase o bergantin Pequod nalgunha delas? O soñar non ten cancelas!

  Felices festas a todos e a todas!


 

FONTES:

 
Alfeirán, Xurxo & Rama, Juan A. (1997): As carpinterías de ribeira de Cabana, O Berro Seco de Cabana, 17 de maio.

Asociación de Amigos das Embarcacións Tradicionais Os Galos (Bueu). O Estaleiro de Purro. A carpintería de ribeira. X Encontro de de Embarcacións Tradicionais.

 
Gago, Marcos (2017): Temporales que dejaron huella, La Voz de Galicia, 12 de febreiro.


____________________________

1 Vid. La Voz de Galicia, 17 de xaneiro de 1924, páx 1.

2 Vid. La Voz de Galicia, 18 de xaneiro de 1924, páx 1.

 

xoves, 15 de decembro de 2022

DAVID AÑÓN, O FUTBOLISTA DE LENDO QUE XOGOU NA PRIMEIRA DIVISIÓN CO DEPORTIVO

  En febreiro de 1998, a parroquia larachesa de Lendo vía como Carlos García, o fillo de Fina Becerra, unha das veciñas do lugar que había pouco tempo que regresara de Venezuela da emigración, debutaba na Primeira División co R.C. Deportivo da Coruña, feito que naquela altura a veciñanza levaba con moita fachenda e que se ía repetir once anos máis tarde, cando facía o propio David Añón González, o protagonista desta historia.

  David Añón medra entre A Coruña e A Laracha, pasando boa parte da súa infancia na Torre de Lendo, un lugar no que tiñan o seu domicilio seus avós paternos Pepe e Aurora, na coñecida como a casa dos de Añón. Alí tamén nacera seu pai José Antonio, un home que xogara ao fútbol na peña de Lendo, xunto cos seus irmáns Javier e Manolo, e no San Román, cando o equipo de Cabovilaño estivera federado e competira durante tres tempadas na Liga da Costa a mediados dos anos oitenta.

    Nesa época José Antonio déralle o “si quero” a Yini González, unha bonita moza de Zas coa que, nada máis casar, establece o seu domicilio nun piso do barrio coruñés das Adormideiras, onde ían vir ao mundo os tres fillos do matrimonio: Marta, que naceu en 1985, e os xemelgos Cristina e David, nados catro anos despois, o 3 de abril de 1989.

    O futuro futbolista dálle as primeiras patadas a un balón no Liceo, o colexio onde estudaba, e de alí pasa ao Ural, club no que só permanece un ano, xa que posteriormente entra nas categorías inferiores do Deportivo. Como por aqueles días a entidade herculina aínda non contaba coas instalacións que actualmente ten en Abegondo, os diferentes equipos do fútbol base deportivistas tiñan que disputar os seus partidos nos campos da bisbarra e, por iso, as casualidades da vida farían que o cadro alevín, do que formaba parte David Añón, xogase unha tempada no de Lendo, unha coincidencia ben fermosa que o futbolista larachés lembra con emoción por tratarse do campo no que pasaran boa parte da xuventude seu pai e seus tíos Javier e Manolo. Tamén, como anécdota daquela época, hai que dicir que David era un dos recollepelotas de cando o Dépor eliminou o Milan co lendario 4-0 na Champions League do 2004.

    Tras pasar por todas as categorías do R.C Deportivo, o noso protagonista xoga a tempada 2008/09 na Terceira División cedido no Montañeros, aquel equipo da Coruña presidido por Fausto Vázquez e amparado economicamente polo Banco Gallego, que conseguira unha impresionante xeira de tres ascensos consecutivos. Nesa campaña, Añón é peza importante na liña de ataque do equipo herculino axudando, cos seus dez goles anotados, a que os “banqueiros” rematasen o campionato ligueiro na segunda posición. Este posto outorgáballes o premio de disputar a promoción de ascenso. Malia que non conseguiron subir de categoría no terreo de xogo, xa que perderon contra o Hellín Deportivo, o descenso administrativo do Ciudad de Santiago fíxolles ocupar a súa praza como mellor equipo galego clasificado. Por esta razón, o Montañeros debutou na tempada 2009/10 na Segunda División B, quedando no décimo lugar.

    Tras xogar cedido durante aquela campaña no equipo presidido por Fausto, David Añón regresa á disciplina do Deportivo e forma parte do plantel do Fabril de Tito Ramallo no curso seguinte, se cadra o mellor da súa carreira. O rapaz de Lendo non só logra o ascenso á Segunda División B co filial, senón que, ademais, o adestrador do primeiro equipo, Miguel Ángel Lotina, faríao debutar co conxunto deportivista no partido de ida da eliminatoria dos cuartos de final da Copa do Rei que os herculinos perden en Riazor co Sevilla por 0-3, enfrontamento no que David saltaba ao campo no minuto 55 xunto a Valerón, nun dobre troco no que ambos substituían a Antonio Tomás e a Iván Pérez.

    Añón ía seguir contando coa confianza de Lotina, que o faría debutar na Primeira División o 28 de febreiro do 2010, no partido correspondente á xornada 24 que os coruñeses perderon 1-0 no campo do Vilarreal e no que o de Lendo entraba no minuto 82 en substitución do dianteiro Adrián López. Unhas semanas máis tarde, o 1 de maio, David disputaba en Riazor os últimos 10 minutos do partido que o Deportivo perdeu 0-1 co Zaragoza. A guinda daquela inesquecible tempada para o fillo de José Antonio e de Yini chega en Pamplona na xornada seguinte, a 36, que foi cando o larachés xogou o seu primeiro partido como titular, choque que o Deportivo, xa cos deberes da permanencia feitos, perdeu 3-1 contra o Osasuna coa seguinte aliñación: Aranzubía; Laure, Rochela, Lopo, Colotto, Manuel Pablo; Valerón, Juan Rodríguez, Juca; David Añón e Riki.

 

David Añón no partido Deportivo-Zaragoza da tempada 2009/10 (La Opinión A Coruña)

    Despois de saborear o mel da Primeira División naqueles tres partidos contra o Vilarreal, Zaragoza e Osasuna, David soñaba con seguir tendo máis minutos co Dépor durante a campaña seguinte, a 2010/11, sobre todo tras o bo papel realizado na Segunda B co Fabril, anotando 9 goles en 33 partidos. Mais ese bo facer individual, que non axudou a evitar o descenso á Terceira do filial, non valeu para que o noso futbolista contase nese curso coa confianza de Lotina, un adestrador que non ía ser quen de manter o equipo entre os grandes e, tras vinte tempadas consecutivas na Primeira, o cadro herculino descendía á Segunda División.

    Ao remate desa escura campaña para o deportivismo, David acaba contrato coa entidade coruñesa. O seu destacado papel no Fabril ía dar pé a que a directiva da Praza de Pontevedra lle ofrecese a renovación para seguir no filial. As opcións eran competir na Terceira ou saír, e, finalmente, o rapaz de Lendo decántase por unha oferta do Albacete, para xogar no Grupo I da Segunda B, categoría na que disputa cos manchegos 23 partidos nos que anotou un gol.

    No verán do 2012 regresa á súa terra e ficha no Celta B. Unha gran xeira goleadora nas primeiras xornadas no campionato da Terceira División íalle servir para que Paco Herrera o fixese debutar co primeiro equipo en Balaídos nun partido amigable ante o C.D. Lugo. Con quince goles anotados, Añón convértese nun dos xogadores máis importantes do filial celeste nesa tempada, na que o Celta B acada o ascenso á Segunda División B.

    O curso 2013/14 foi un tanto decepcionante para o futbolista da Laracha, quen, malia xogar un total de 29 partidos na división de bronce do fútbol estatal, non mantivo o seu idilio de cara á porta e soamente anotou un gol en todo o campionato (o que lle marcou á U.D. Logroñés na primeira xornada). David pon fin á súa etapa na cidade olívica ao remate da tempada e, unha vez desvinculado do Celta, asina co C.D. Boiro. Alí non tarda en se converter nunha das principais pezas do once e, cos seus goles, axuda a que o cadro da Barbanza se mantivese na Terceira ocupando o 15º posto da táboa, antesala do exitoso ano seguinte, no que o Boiro, xa sen David no seu cadro de xogadores, se proclamou campión da categoría e conseguiu o ascenso á Segunda B por vez primeira na súa historia.

    Naquela inesquecible campaña 2015/16 do Boiro, Añón defende as cores da U.D. Somozas que dirixía o técnico Antonio José López ‘Stili’, un equipo que xogaba a súa segunda tempada na Segunda B e que remata o curso no oitavo posto da táboa clasificatoria despois de que o noso protagonista xogase 36 partidos e anotase dez goles. Eses bos números no cadro de Ferrolterra lévano a fichar na tempada 2016/17 nun dos históricos do fútbol galego, o Pontevedra CF. Ofrecendo en cada enfrontamento un recital de mobilidade e de hiperactividade na liña de ataque, características coas que gañou o corazón dos seareiros pontevedreses dende a súa chegada á cidade do Lérez, David Añón permanece neste equipo durante dúas tempadas na Segunda B, anotando na última delas, a 2017/18, doce goles.

    Con ganas de ver algo diferente e de probar fortuna noutros lares, na campaña seguinte sáelle a oportunidade de xogar na Segunda División do campionato polaco co GKS Katowice. Non o pensou dúas veces e na aventura europea anota dous goles nos vinte e catro partidos que disputa con este equipo.

   Rematada a experiencia polaca, o atacante de Lendo fai as maletas e regresa a España, onde soa como reforzo de equipos como o Castellón, Hércules, Badaxoz, Logroñés, Racing de Ferrol e Coruxo, que foi o que finalmente se fixo cos seus servizos. Nesa campaña 2019/20, suspendida na xornada 28 por mor da COVID-19, os olívicos quedan quintos do Grupo I da Segunda División B e David xoga 28 partidos nos que marca sete goles.

 

David Añón coa camiseta do Coruxo (https://www.coruxofc.com/ )

   O noso homenaxeado disputa as dúas tempadas seguintes (a 20/21 en Segunda B e a 21/22 en Primeira Federación) co Talavera de la Reina, club no que xoga 23 partidos e anota 3 goles na primeira campaña. Na segunda tempada marca 4 goles nos 35 partidos disputados con este club.

    E xa, no actual curso 2022/23 ficha de novo co Coruxo para competir na Segunda Federación. Ata o momento da publicación desta crónica, o larachés levaba xogados 14 partidos co cadro olívico nos que anotou un gol.

    Por se é do voso interese, a biografía de David Añón González, e a de outros futbolistas do municipio, forma parte de 100 anos de fútbol en Arteixo e A Laracha, libro que contou coa colaboración dos dous concellos e que tedes ao voso dispor nas librarías da bisbarra.

 


martes, 6 de decembro de 2022

A PARROQUIA DE LEMAIO NO DICIONARIO XEOGRÁFICO DE SEBASTIÁN MIÑANO (1826-1829)

  O Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal é unha magna obra composta por once volumes que foi publicada por Sebastián Miñano y Bedoya entre 1826 e 1829. Malia que no seu momento tivo certas críticas como a do xeógrafo Fermín Caballero, quen lle reprochou a Miñano que as principais fontes de información seguían sendo, como en tempos de Felipe II, os cregos, a obra ten unha importancia extraordinaria xa que nos ofrece unha completa visión de como era o noso país naquela época. Ante as recriminacións de Caballero, Miñano defendeuse dicindo, en alusión aos curas párrocos, que… “á cada uno de los cuales he escrito separadamente, pidiéndoles nociones ciertas y positivas de sus respectivos pueblos y de los inmediatos”, cregos aos que Miñano agradeceu a súa axuda, o mesmo que ao director da Real Academia da Historia, Martín Fernández de Navarrete, e ao censor Juan Agustín Ceán Bermúdez. 

  Estas son as referencias á parroquia de Lemaio que aparecen no devandito dicionario: 

 

LEMAYO (SANTA MARINA DE)

Feligresía Secular de España en Galicia, provincia de la Coruña, jurisdicción de Herboedo, sujeta al corregidor de la capital, arzobispado de Santiago; 75 vecinos, 366 habitantes, 1 parroquia compuesta de las aldeas de Tuige, Tuige de Abajo, Proame, Quenge, Pousada, Pereiro, Fontaíña, Ramo, Iglesario y Pedreira. La figura de esta parroquia es casi triangular, y está situada la mayor parte en llano. Confina por el E. y S.E. con San Román de Cabo Vilaño, por N.E. con la de San Julián de Lendo, por N. con la de Santa María de Noicela, por N.O. con la de San Miguel de Vilela, por O. y S.O. con la de Santa María de Bértoa y por S. con la de San Lorenzo de Berdillo. Se estiende ¼ de legua de N. a S. y otro algo corto de E. a O.

Tiene 12 ferrados de tierra labrantía. El clima es templado y hay abundancia de aguas. La atraviesa de N.E. a S.O., el camino que desde Payosaco pasa a los Baños de Carballo. Baña a esta feligresía un riachuelo que baja de N.E. á S.O., y en parte le sirve de término divisorio de la de San Román de Cabo Vilaño, y va a desembocar en el río grande que también la atraviesa por un estremo de E. a O., quedando toda la población y campo a la margen derecha.

Produce 750 fanegas de trigo, 1500 de maíz, 10 de centeno, 103 de habas, 120 de patatas, y 140 libras de cerros de lino. Industria: 5 molinos de agua y 4 telares. 

 

Muíño 'dos de Areosa' situado no Rego Maior, preto do lugar da Pedreira

Dista 4 leguas de la Coruña, 7 de Santiago, 6 de Betanzos, 2 ¾ de Malpica, y ¾ largos de Cayón. Contribuye 235 reales por encabezamiento, 286 por utensilios, 300 por caminos, y 136 por comercio. Esta feligresía, y las restantes del partido, reparten entre si 365 reales para diputado general y 260 para procurador de provincia.

venres, 2 de decembro de 2022

LINO GÓMEZ CANEDO, O GRAN HISTORIADOR FRANCISCANO DE COIRO

O protagonismo das Crónicas da Laracha desta semana é para o infatigable estudoso americanista P. Lino Gómez Canedo, un dos historiadores galegos máis notables do século XX. 
Lino Gómez Canedo (El Eco Franciscano: revista mensual, 15 de maio de 1934, páx. 52)

    Nado o 24 de xuño de 1908 no lugar de A Tenda, na parroquia de Coiro, o noso homenaxeado era un dos oitos fillos dos labradores José Gómez Domínguez e Carmen Canedo Cambón, el natural de Coiro e ela con orixes en Vilaño, que foron pais de Antonio, María, Manuel, Lino, Jesusa, Florentino, Luciano e Alfonso.

 

Lugar de A Tenda
Casa na que naceu Lino Gómez Canedo

   Tras aprender as primeiras letras na súa Laracha natal (a súa familia non pode precisar se foi en Coiro, en Soandres ou na capital municipal), Lino estuda Humanidades no colexio de misioneiros de Herbón (Padrón) e, despois de pasar polo convento franciscano de San Diego de Canedo (Ponteareas, Pontevedra), cursa Filosofía no da Nosa Señora de Vistahermosa (Ourense), e Teoloxía en Santiago, donde profesou na Orde Franciscana en 1929 e se ordenou sacerdote en 1931.

    Desde a súa etapa de estudante ía florecer nel a vocación de historiador, disciplina na que incursionou nos primeiros anos trinta con colaboracións habituais en medios galegos da época como El Compostelano, El Eco Franciscano, ou en revistas como a prestixiosa Nós ou a pontevedresa Logos na que, entre outros moitos, tamén colaboraban Castelao, Otero Pedrayo ou Filgueira Valverde. O larachés escribiu varios destos artigos en galego.

   En vista da súa gran capacidade intelectual e da súa inclinación aos estudos históricos, foi designado axudante nas investigacións doutro insigne historiador franciscano, o padre Atanasio López Fernández, fundador da Revista Archivo-Iberoamericano, labor que o de Coiro alternaba con outros traballos ministeriais.

    Lino viaxa en 1933 a Roma para traballar na Curia Xeral da Santa Sé. Alí estuda Historia Eclesiástica na Universidade Gregoriana, na que se licenciou en 1937 e se doctorou en 1939 cunha tese sobre a figura do cardeal Juan de Carvajal que foi calificada “summa cum laude”, o mesmo que a lección maxistral que precedeu á defensa. En Roma tamén estuda Biblioteconomía na correspondente escola da Biblioteca Vaticana, e Arquivística, Paleografía e Diplomática na escola do Arquivo Real do Estado de Roma. 

 

Profesores e primeiros laureados da Escola de Biblioteconomía da Santa Sé, creada por iniciativa do Papa Pío XI. Na fotografía, presidida polo Vice-prefecto da Biblioteca Vaticana, monseñor Tisserant, Lino Gómez Canedo aparece co nº 2. (El Eco Franciscano: revista mensual, 1 de decembro de 1935, páx. 17)

   Nesa altura ía ser elexido como un dos primeiros membros do Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC):

Por el Ministerio de Educación Nacional ha sido nombrado Vocal de la Junta Bibliográfica y de Intercambio Científico del Consejo Superior de Investigaciones Científicas el sabio franciscano P. Lino Gómez Canedo.1

    Instalado en Madrid desde 1941, o franciscano de Coiro está á fronte da casa de escritores Cardenal Cisneros, que se encargou de restaurar, ao tempo que daba clases de Historia Eclesiástica, durante o 41 e o 43, no seminario conciliar da capital do Estado. Nesa época, aproveitándose da hospitalidade franciscana, tamén comeza a realizar investigacións en arquivos e bibliotecas da antiga Iugoslavia, Italia, Austria, Hungría, Francia, Inglaterra, Alemaña, Bélxica, Países Baixos, Suecia ou Dinamarca.

    En 1946 obtén unha beca da Junta de Relaciones Culturales del Ministerio de Asuntos Exteriores, e viaxa a Nova York. Gómez Canedo bota dous anos percorrendo todos os países de América e, tras unha ardua investigación na procura de informacións nos arquivos de medio planeta, en 1951 ingresa na Academy of American Franciscan History de Washington, na que traballou durante as décadas seguientes. Este “desembarco” en América, soño da súa vida, íalle brindar as mellores oportunidades para levar a cabo as súas iniciativas historiográficas.

    En 1952 regresa a España e ao ano siguiente traballa no British Museum e no Public Record Office. Posteriormente, sobre 1958, volve a Washington grazas ás axudas da Fundación Creole e ao Programa de Becas da Organización de Estados Americanos. Con este apoio puido percorrer boa parte dos países hispanoamericanos, Estados Unidos e Canadá, para obter novas informacións sobre a acción española en América, sobre a historia dos franciscanos no Novo Mundo e sobre a educación das poboacións indianas, tema polo que sentía gran paixón.

    Sen gran atractivo pola docencia, ditou cursos na Saint Bonaventure University de Estados Unidos, na Universidad de Puerto Rico e na Universidad Nacional Autónoma de México, acerca da historia de América e a súa metodoloxía. Lino asistiu a diversos congresos internacionais de historia e arquivística. Ademais, tamén participou intensamente en comisións e comités reunidos para establecer criterios ecdóticos actualizados.

 

Lino Gómez Canedo (Biblioteca Franciscana)

    Sempre dentro da súa actividade histórico-documental, reorganizou o arquivo diocesano de San Juan de Puerto Rico, pronunciou conferencias en distintos centros e ofreceu cursillos aos doctorandos de escolas especializadas e universidades. Era académico correspondente da Real Academia Galega, da Real Academia da Historia, da Academia Colombiana de Historia, da Academia Colombiana de Historia Eclesiástica, da Academia Nacional da Historia de Venezuela e da Sociedade Mexicana de Historia.

    Viaxeiro infatigable e home de trato moi cordial, como así o recorda don Manuel Mallo Mallo, sacerdote de Soandres e doutras parroquias larachesas que tivo a ben colaborar con nós nesta homenaxe, Lino Gómez Canedo foi quen de rodearse dunha constelación de amigos nos diversos países sudamericanos e moi especialmente nos caribeños. De feito, residiu gran parte da súa vida en México, país no que publicou os seus mellores estudos históricos. Historiador de recoñecido prestixio no seu tempo, o persoeiro de Coiro era moi estimado no mundo dos hispanistas tanto europeos como americanos, cos que concorría asiduamente aos congresos e asambleas internacionais.

    Á parte dos artigos escritos na súa xuventude nalgúns medios galegos que xa mencionamos anteriormente, tamén colaborou en numerosas publicacións, entre elas o Archivo Ibero Americano, revista da que foi director; Revista de Indias; Archivum Franciscanum Historicum (Museo Histórico, Quito); The Americas (Washington); Revista Interamericana de Bibliografía (Washington); Estudios Históricos (Guadalajara, México); Humanitas (Monterrey, México); Revista de Historia de América (México); Handbook of Latin American Studies (gran publicación anual da Biblioteca do Congreso de Washington, na que tivo ao seu cargo a sección “Sudamérica Colonial” de 1962 a 1970); Dictionnaire de Géographie et d’Histoire Ecclésiastiques (París); Guide to the Diplomatic Archives of Western Europe (Filadelfía, 1959), etc.

    Obras da súa autoría son: Don Juan de Carvajal y el Cisma de Basilea (1443-1448), Madrid, 1943; Un español al servicio de la Santa Sede. Don Juan de Carvajal, cardenal de Sant’ Angelo, legado en Alemania v Hungría (1399-1469), Madrid, CSIC, Instituto Jerónimo Zurita, 1947; Nuevos estudios histórico-críticos acerca de Galicia, del padre Atanasio López, ed. de ~, Santiago, 1947; Crónica franciscana de las provincias del Perú de fray Diego de Córdoba Salinas, ed. de ~, Washington, Academy of American Franciscan History, 1957; Los archivos de la Historia de América, Madrid, Instituto Panamericano de Geografía e Historia, 1961; Los archivos históricos de Puerto Rico, San Juan, 1964; Crónica de los colegios de Propaganda Fide de la Nueva España de fray Isidro Félix de Espinosa, ed. de ~, Washington, 1964; Los archivos históricos de Venezuela, Universidad de Zulia, 1966; Las misiones de Píritu. Documentos para su historia, selecc. e est. prelim. de ~, Caracas [Academia Nacional de la Historia], 1967; Primeras exploraciones y poblamiento de Texas (1686- 1694), Monterrey, 1968; San Francisco de Asís. Sus escritos: las florecillas. Biografías del santo, ed. de ~, Madrid [La Editorial Católica], 1971 (5.ª ed.) (Biblioteca de Autores Cristianos, vol. 4). As súas obras poden encontrarse nas mellores bibliotecas especializadas do mundo.

   Pouco antes de finar, o noso homenaxeado foi o pregoeiro das festas da Laracha. No seu pregón, que tivo lugar na noite do 14 de agosto de 1987, o franciscano falou sobre os emigrantes galegos, en especial dos que ían a América e destacou a importancia de Galicia no continente americano que, “aínda que pouco coñecida, debe terse en conta porque oito Virreis e varios Gobernadores da América posterior ao descubrimento foron naturais de Galicia”.2

 

Lino Gómez Canedo (La Voz de Galicia, 16 de agosto de 1987, páx. 22)

   Lino Gómez Canedo faleceu en México o 24 de decembro de 1990 aos 82 anos de idade. Os seus restos descansan na igrexa de San Francisco de Tilaco, en Querétaro (México). Algúns autores sinalan que preferiu esa morada final ao igual que outros “conquistadores conquistados”, referíndose aos españois que desenvolveron boa parte do seu traballo en América, como así foi no caso do de Coiro, e se enamoraron desa terra. Precisamente, entre os seus moitos estudos e publicacións realizadas en América, está a investigación sobre Junípero Serra, frade franciscano do século XVIII que foi canonizado en 2015 polo Papa Francisco. Con motivo deste acontecemento, José Luis Soto, tamén franciscano, escritor, historiador e amigo persoal de Lino, publicou o libro Junípero Serra en la vida y obra de Lino Gómez Canedo, un monográfico co que Soto ofrece información de ambas figuras.

    Nunha decisión plenamente xustificada, en maio de 2004 o Concello da Laracha decidiu nomear a unha rúa céntrica da capital municipal co nome de Lino Gómez Canedo, incansable home de letras e de palabras que, ao compás dos seus quefaceres clericais, empregou toda a súa vida para furgar nesos atados eclesiástico-historiográficos que hoxe se encontran repartidos polas diversas bibliotecas e institucións culturais da nosa xeografía e as dos continentes americano e asiático, deixando un numerosísimo legado histórico de incalculable valor documental.


FONTES:

García Oro, José (OFM): Lino Gómez Canedo, https://www.dbe.rah.es/biografias

Garrido Ríal, Santiago (2008): El siglo de Lino Gómez Canedo, La Voz de Galicia, 24 de xuño.

____________

1 Vid: El Correo gallego : diario político de la mañana, 7 de abril de 1940, páx 4.

2 Vid: La Voz de Galicia, 16 de agosto de 1987, páx 22.

mércores, 23 de novembro de 2022

PLÁCIDO RODRÍGUEZ, UN DOS GRANDES BATERÍAS DA BISBARRA NA DÉCADA DOS 50

  O protagonismo das Crónicas da Laracha desta semana é para Plácido Rodríguez Cotelo, un dos grandes baterías da bisbarra durante os anos 50 e os primeiros 60 do século pasado.

  Plácido nace en 1932 na parroquia larachesa de Cabovilaño e era un dos sete fillos de Ramón Rodríguez Ríos e Purificación Cotelo Becerra, zoqueiros de profesión. Despois da Guerra os Rodríguez Cotelo abandonan a súa Laracha natal e establecen o seu domicilio en Arteixo, primeiramente en Pastoriza, e sobre o ano 1944 en Meicende, lugar no que continua residindo o noso homenaxeado.

  Xunto a seu irmán Paco, o batería de 'Los Tamara' do que falamos a semana pasada, Plácido estuda solfexo na academia que o mestre Luís Brage tiña na rúa San Andrés da Coruña. Con 16 anos convértese no percusionista da Jazz Melody, unha banda na que o de Cabovilaño permanece varios anos.

 

Plácido Rodríguez tocando a batería coa orquestra Jazz Melody (Cortesía de Plácido Rodríguez)

   Por aqueles días moitos músicos actuaban con diferentes formacións ao mesmo tempo, aproveitando as oportunidades que saían de traballar e facer uns pesiños. Iso de 'fichar' nunha orquestra non ía por contrato, se non por concertos e compromisos. Así foi como Plácido tocou, entre outras, coa banda de Luciano Pazos, 'O Pontevedra de Oseiro', da que formaban parte dous músicos da Laracha: Carmen Mallo, 'A Maricaina' e Segismundo Regueiro, 'Segís'. Plácido Rodríguez Cotelo recorda que “coa orquestra do Pontevedra tocabamos moito pola parte da Laracha, na miña terra de nacemento, e por iso ás veces durmía en Gabenlle, na casa do meu amigo Segís. Moi boa persoa, por certo. Tamén toquei con Carme 'A Maricaina' en Erboedo”.

   En 1950 entra a formar parte da Orquesta X, que andando no tempo ía cambiar a súa denominación, pasando a chamarse Orquesta Radio.

 

Plácido Rodríguez, de brazos abertos no centro da imaxe, coa Orquesta X en 1950 (Cortesía de Plácido Rodríguez)

  Un ano máis tarde, Plácido convértese no batería de Los Capitanes, unha orquestra de Sada moi popular na súa época que fora fundada polos irmáns Manolo e Emilio Capitán, músicos de Mondego. Los Capitanes actuaban moito en locais como La Terraza, o edificio modernista de Sada, ou no Salón Moderno, lugar que albergara o Consistorio municipal e que moitos anos despois convertiríase na Discoteca Baroke.

 

Plácido Rodríguez tocando a caixa coa orquestra Los Capitantes en 1951 (Cortesía de Plácido Rodríguez)

    Nesa altura a voz dun mozo da Ramalleira, entre a Silva e o Ventorrillo, namoraba a toda a cidade da Coruña e a boa parte da provincia. Falamos de Pucho Boedo, persoeiro ao que lle saíran varias 'noivas' ao mesmo tempo despois de triunfar de moi noviño nun concurso radiofónico. O caso é que Pucho canta en varias orquestras como a Eslava, a Spallant, Ubierna, os Mallos de Feáns, Los Capitanes ou a Oriente antes de que o chamara o director Alfonso Saavedra para ser o animador de Los Trovadores. A formación desta orquestra e a incorporación do crooner da Ramalleira deberon estar próximas no tempo, probablemente entre 1952 e 1953, tal e como figura nas fotografías cedidas por Plácido Rodríguez, que nos recordou que “cando eu estaba nos Capitanes de Sada foime buscar Saavedra para ser o batería principal de Pucho Boedo y sus Trovadores. Eu son un dos fundadores desta orquesta”.

 

Unha das primeiras imaxes da orquestra 'Pucho Boedo y sus Trovadores'. Plácido Rodríguez é o primeiro pola esquerda da fila superior (Cortesía de Plácido Rodríguez)

'Pucho Boedo y sus Trovadores'. Arriba, Pácido tocando a batería (Cortesía de Plácido Rodríguez)

'Pucho Boedo y sus Trovadores'. Plácido é o primeiro pola dereita da fila do medio (Cortesía de Plácido Rodríguez)

Plácido tocando a batería coa orquestra 'Pucho Boedo y sus Trovadores' que dirixe Alfonso Saavedra (Cortesía de Plácido Rodríguez)

    O larachés ía permanecer durante algo máis dun ano na orquestra dirixida por Saavedra e capitaneada polo animador Pucho Boedo, ata que pasou a integrar a Orfeo. “Meu irmán Pancho fora o batería desta orquesta durante bastante tempo. Ao marchar para Vigo, para tocar con Los Tamara, quedei eu no seu sitio. Eulogio Gestal, o do Mesón de Pastoriza, e seu irmán Pepe tocaron comigo na Orfeo. Polo inverno actuabamos na Parrilla do Hotel Embajador e nos veráns iamos para o Finisterre e para A Solana”.

  Plácido casa en 1955 con Finita Gómez Longueira, veciña de Meicende (filla dos do ultramarinos Casa Cuña) coa que tería dúas fillas, Gloria e Montserrat. Ao tempo que toca a batería coa Orfeo, o de Cabovilaño fai o propio na orquestra Sintonía da Coruña, na que permanece aproximadamente ata 1958, que foi cando se converteu nun dos integrantes de Los Celtas de España.

 

Placido Rodríguez tocando a caixa coa orquestra Sintonía da Coruña nunha festa celebrada en Pastoriza (Cortesía de Plácido Rodríguez)

    Os Celtas formáraos o director José María Velasco, 'Chemari', de quen Xurxo Souto escribe nos seus Contos da Coruña que “marchara, a principios dos cincuenta, a estudar canto a Madrid. Deseguido enrolouse como tenor nunha compañía de zarzuela e mesmo chegou a gravar algunha película musical. De volta á Coruña formou un grupo que -aproveitando os seus contactos cos representantes- axiña comezou a saír polo mundo co sonoro nome de Los Celtas de España (1).

  Seguindo a mesma tendencia que a sociedade galega, as orquestras proban sorte fora de Galicia. Aquí non podían tocar todo o ano. Cos rigores da ditadura, o cardeal Quiroga Palacios prohibira “aos músicos de toda arquidiciose tocar non só en Semana Santa, senón durante toda a Coresma. Moito tempo de vacacións forzosas para a economía de calquera traballadador(2).

  Este fenómeno ía adquirir notable importancia e repercusión tanto artística como económica, e moitas das nosas orquestras terían grande aceptación, entre elas os Celtas do noso prezado Plácido Rodríguez Cotelo que recordaba que “ toquei varios anos con esta orquesta e viaxei moito con eles. Recordo especialmente as actuacións en Alemaña. Alí tocamos en Heildelberg, que está cerca da fronteira con Francia; en Holf e en Munich”.

 

Plácido Rodríguez, a quen vemos debaixo da batería, na súa etapa cos Celtas (Cortesía de Plácido Rodríguez)

  Os Celtas ía ser a última orquestra na que tocou o noso protagonista, que deixou a música nos primeiros anos 60 para traballar na refinería de Meicende, onde gañou a vida ata a súa xubilación.

   O noso agradecemento a Plácido Rodríguez e a súa familia pola atención e amabilidade coa que recibiron a quen escribe no seu domicilio de Meicende (a antiga Casa Cuña) o pasado 7 de novembro. Grazas tamén a Sergio Naya, por facer posible esta viaxe no tempo, e a Pedro Lamas e Xurxo Souto polos vosos apuntamentos!

 

Plácido Rodríguez e Xabier Maceiras na antiga Casa Cuña de Meicende en novembro de 2022 (Foto de José Bea)

 

FONTES:

-Cuns Lousa, Xulio & Veiga Ferreira, Xosé M.ª (2006): Orquestras populares das Mariñas, Concello de Betanzos.

-Fernández Rego, Fernando (2019): Unha historia da música en Galicia. 1952-2018, Editorial Galaxía.

-Souto, Xurxo (2001): Contos da Coruña, Edicións Xerais, Vigo.

______________ 

1.- Vid. Xurxo Souto (2001): Contos da Coruña, Edicións Xerais, Vigo, páx. 147.

2.-  Ibídem, páx. 145.