REMEDIOS E SUPERSTICIÓNS

 O PINO MACHO DE MONTES CLAROS E OUTROS REMEDIOS PARA A TOSFERINA

  Ata non hai moito, cando o instrumental e os medios non eran os actuais, os nosos devanceiros recorrían aos remedios caseiros e ás crenzas populares para curar enfermidades como a tosferina ou tose ferina, doenza infecciosa e moi contaxiosa producida nas vías respiratorias que causaba terror nas nais de antano.

   Esta doenza combátese dende hai décadas coa chamada vacina da tosferina ou pertusis, que aos bebés se lles aplica dentro da vacina hexavalente, administrada aos 2, 4 e 6 meses para protexelos ante seis enfermidades: o tétano, a difteria, a poliomielite, o Haemophilus influenzae tipo B, a hepatitis B e a devandita tosferina. Aos 18 meses se lles administra dentro da vacina pentavalente, que serve para previr cinco enfermidades, que son as mesmas que a hexavalente mais sen a dose de hepatitis B. E logo, dos 4 a 6 anos, adminístrase dentro da vacina trivalente, xunto ao tétano e a a difteria. Mais un momentiño, despois de deixar estos datos enriba da mesa, viaxemos do presente ao pasado para saber o que facían as nosas avoas para atallar a tosferina e que remedios utilizaban para combatela.

   Unha das crenzas máis arraigadas naqueles tempos era a que dicía que os enfermos curaban levándoos xunto a un Pinus pinea, que é o que da os piñóns (pinea) e ténselle moita estima en toda a xeografía galega. Tamén coñecido como “pino macho” ou “pino manso”, é a árbore das Casas grandes e dos Pazos de Galicia.

   Este tipo de piñeiro, que ten as características de que aparece illado, sen formar bosques e que habitualmente conta cunha copa moi ampla, ten asociados diversos poderes para curar a tosferina dando nove voltas (e unha sen contare) ao seu arredor recitando oracións ou frases como esta:

Tos ferina,

vaite ao piñeiro de resina!

   Seica en cada volta os doentes tiñan que escupir a un punto fixo que tivera resina e, feito o remedio inicial, había quen levaba un anaco da casca do piñeiro macho para os seus respectivos domicilios e continuar alí coa “segunda fase” do proceso.

   Na Laracha don Manuel Mallo Mallo, párroco de Soandres, recorda que no lugar da Tenda (Coiro) había “un pino macho que non crecía para arriba; pero non sei para que se aplicaba. Nós chamabamoslle así, o pino macho, e viamolo desde a nosa casa”.

   Na parroquia de Vilaño existe o chamado “pino macho” de Montes Claros, onde non hai moito aínda se celebraba un rito para curar a tosferina do que mesmo foi testemuña a arqueóloga Puri Soto. “Unha veciña da zona de que aínda está viva veu a Montes Claros a facer un rito para curar a tosferina cando estabamos coa escavación do castro. Aquí antigamente viña a xente e facían un ritual cun salmo. Daban 9 voltas, e unha sen contar, arredor do pino macho e dicían:

Tosferina:

apéghate á resina

pola graza de Dios

e da Virgen María”

 

Muller dando volta arredor do pino macho de Montes Claros (Cortesía de Puri Soto)

Muller dando voltas arredor do pino macho de Montes Claros (Cortesía de Puri Soto)

   Puri Soto tamén nos dixo que o devandito pino macho non é o primeiro que houbo en Montes Claros. “O primeiro estaba no terreo do castro. Era o que tiña o poderío, é dicir, hai determinados ritos e liturxias que aínda as conserva o castro, o que quere dicir que indudablemente foi un centro non só de habitación, senón tamén espiritual durante moitísimo tempo. Este pino macho é fillo do que estaba no interior do castro de Montes Claros”.

 

Pino macho de Montes Claros (Xabier Maceiras)

  Polo que nos contou a señora Peruca de Orxeira, veciña da Baiuca (Arteixo) que residiu boa parte da súa vida no lugar de Laxobre, en Vilarrodís había un pino macho ao que acudía cando era nena. Levábanme meus tíos para que me pasara a tosferina. O pino estaba na aldea vella de Vilarrodís nun terreo dos do Americano. Eu era moi nena e recordo que había que dar voltas arredor del mentres unha señora, que creo era dos do Americano, rezaba un Padre Nuestro ou outra oración. Despois de facer o remedio, os tíos collían un cacho de casca do pino e levábano para Laxobre, onde o colgaban na porta do hórreo. Dicían que tiña que estar onde lle dera o aire do mar. Eu, tose que tose, miraba para a casca e respiraba ese aire.

   Na parroquia de Montemaior, concretamente no lugar de Cumiáns, Suso Souto contounos algúns remedios que lle facían a el de cativo cando tiña tose. “Había algún que outro remedio para cura a tos, a tos forte dos rapaces. Eses remedios facíanse con remolacha, con nabo ou cunha pataca, só con eses bulbos. Se non había un, pois utilizábase outro. O caso é que cortaban as rodaxas e poñíanas a sudar nun prato nun sitio fresco. Iso ía soltando melaza, un zumo coma o xarabe, e tomabamos ese líquido. A tos, esa tos rebelde que non che deixaba facer nada, non sei se pasaba porque tiña que pasar, pero o remedio era recorrente”.

   Visitación Fraga, veciña do Xestal, tamén en Montemaior, recorda que para curar a tos “sendo eu nena, na nosa casa asaban unha cebola no lume. Asábana no lume con leña de toxo e despois desfacíana nun plato e botábanlle azúcar e con aquel remedio pasaba a tos brava”.

   Outro dos remedios que se facían na Laracha para curar a tose é o que nos contou a señora María Rumbo, veciña de Mantiñán (Soandres). “Cando eu era pequena as medicinas facíanse todas con herbas porque ao médico non se podía ir, non había cartos para paghar. Cando había unha tos forte ou catarros collían unhas raices ou nabos de ortigha e logho botábase nunha pota con augha cun pouco de romero e cousas así, se cadra unha pina ou dúas dos piñeiros, destas pequeniñas que van nacendo, e despois ferviase todo ben fervido. Eu aínda me acordo de tomar esa augha para os catarros e para a tos”.

   Marisa Roibal, veciña de Mins, parroquia de Loureda (Arteixo), que casou en Uxes hai máis de sesenta anos, falounos doutro remedio que se facía antigamente para atallar a tosferina. “En Loureda aos nenos mandábannos ao monte a recoller follas dunha planta que lle chamaban codeso. Traiamos unha bolsa delas e despois os maiores machacábanas ben machacadas. Logo espremían nun trapo o líquido que ía soltando as follas. Os cativos tiñamos que beber ese zume, que sabía a pestes, para que nos pasara a tosferina”.

   Outro remedio para atallar este mal foi o que nos contou en Santa Icía, na parroquia de Morás (Arteixo), Alejandro Castro Román, que nos dixo que antigamente, segundo lle escoitou aos maiores do lugar, para curar a tosferina seica levaban aos pequenos á ponte por onde pasaba o tren para respirar o fume que botaba a locomotora. ¿Farían o mesmo no túnel de Vista Alegre? Se tedes algunha información sobre este particular contactade con nós, por favor.

   Tamén nos falaron da semente do toxo e da chorima, as flores desta planta que tinguen de amarelo os nosos montes, como remedio para combater a doenza da que estamos a falar. As chorimas secábanse e despois fervíanse para tomar en infusión. As sementes, que seica é onde está a maior concentración de cistina, parece ser que eran aptas para elevar o ton cardíaco para combater a tosferina, a asma e a dor de cabeza.

   Xabier Monteiro Graña conta na revista cultural Columba que “para curar a tosferina dábase de beber auga de fungo; nun frasco de boca ancha botábase un fungo que, ao cabo dun tempo, ía medrando ata ter a forma dunha medusa. A auga que se formaba dese fungo era a que se bebía1para sandar a tosferina.

   Na procura de remedios para curar a enfermidade, tamén sabemos que os nosos avós recorrían ás propiedades curativas das augas do mesmo xeito que o facemos hoxe. Eu non sei vós, pero un servidor, cando non ten o ánimo que debe ter, unha ollada dirixida ás augas resulta ser de natureza benfeitora. E neste sentido cómpre sinalar, como así nolo conta Vítor Vaqueiro na súa marabillosa obra Mitoloxía de Galizaque ver a roda dun muíño en canto moe, ou o fluír dun río ou regato, son bos remedios para curar a tose ferina. Igualmente, xa no medievo as augas considerábanse elementos eficaces para sandar a sarna2.

   E falando de augas, en Caión a señora Luisa Vázquez díxonos que “a augha do mar é moi boa para a tos e o catarro. Respiras para arriba e límpache todo”. O señor Constante Caamaño é da mesma opinión que Luisa e díxonos “que as praias de Caión sempre acumularon moito gholfe, que ten moito iodo. Vas alí, respiras profundamente e saes limpo. Isto xa se facía sendo eu neno cando tiñas catarro, tos ou ao mellor se andabas algo obstruído. Respirabas e saías novo e eso era polo iodo do gholfe”.

   A medicina popular tradicional está recoñecida pola OMS (Organización Mundial da Saúde), entidade que a ten definida como “a suma total de prácticas, coñecementos e habilidades baseadas nas crenzas, teorías e experiencias indíxenas das diferentes culturas, destinadas ao mantemento da saúde, prevención, diagnóstico, mellora e tratamento das enfermidades físicas e mentais”. Tamén é coñecida por “etnomedicina”, é dicir, a medicina tradicional dos pobos, unha medicina da que seguiremos falando no futuro nestas Crónicas da Laracha!


FONTES:

FILGUEIRAS REY, ANA & RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ, TOMÁS (2000): Estudio Antropolóxico na Área do Xacemento Castrexo de Elviña, A Coruña. Programa Elviña. Estudios Plan Director. Plan Director del Castro de Elviña. LAFC/GIArPa, IIT, USC.

GARCÍA QUINTÁNS, MODESTO (2008): El Ayuntamiento de Dumbría. Historia, tradiciones y costumbres. Deputación da Coruña.

MONTEIRO GRAÑA, XABIER (2017): Medicina e sabiduría popular tradicional na antiga Terra de Serantes. Cultura Espiritual. Etnografía. Columba Revista Cultural, nº 17. Asociación Cultural Columba, Cobas, Ferrol.

SÁNCHEZ, LUISA (2021): El "toxo" y sus propiedades curativas. La Región, 15 de febreiro.

VAQUEIRO, VÍTOR (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Guías A Z. Editorial Galaxia, Vigo.


____________________

1 Xabier Monteiro Graña (2017): Medicina e sabiduría popular tradicional na antiga Terra de Serantes. Cultura Espiritual. Etnografía. Columba Revista Cultural, nº 17. Asociación Cultural Columba, , Cobas, Ferrol. Páx. 9.

2 Vid. Vítor Vaqueiro (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Guías A Z. Editorial Galaxia, Vigo. Páx. 64.

 

 

 A CAPELA DE SAN CRISTOVO E O RITUAL PARA CURAR A UN NENO HERNIADO

 San Cristovo é un dos lugares que conforman a parroquia de Golmar. Alí vive a señora Maruja Pombo Rey, que xa vos podemos adiantar que será unha das persoas protagonistas do libro “Os serradoiros da Laracha” no que xa levamos varios meses traballando baixo o patrocinio do Concello da Laracha.

 Muller afable, de boa memoria e de conversa amena, hai uns meses a señora Maruja tivo a ben recibirnos no seu domicilio na compaña dos seus fillos Isabel a Eladio para contarnos a historia do serradoiro que abriran na Beria (Golmar) en 1940 seu avó Silvestre, seu tío Florencio e seu pai Felicísimo, Felis para os seus amigos.

   Nas entrevistas que realizamos para os nosos respectivos proxectos temos que recoñecer que, na meirande parte das ocasións, as persoas coas que conversamos sempre nos agasallan con verdadeiros tesouriños sobre o noso pasado máis recente. E como non podía ser doutro xeito, iso foi o que tamén nos pasou con Maruja Pombo quen, á parte de ofrecernos numerosas pinceladas sobre o antigo negocio familiar que debullaremos nun futuro próximo, tamén nos falou dunha antiga capela que había a poucos metros do seu domicilio, entre San Cristovo e O  Ramallal, da fonte deste pequeno templo... e mesmo de como se curaba algunha que outra hernia neste lugar.

 

Na parte inferior da imaxe, terreos onde estaba a fonte e a capela de San Bieito que había en San Cristovo, que é o lugar que se observa ao fondo

    Segundo o testemuño da nosa protagonista, a devandita capela tiña advocación a San Bieito, curiosamente o patrón da parroquia de Golmar. “Disque estaba aí abaixo nunha leira nosa. A leira colle un pouco dun terreo doutro veciño e efectivamente chámase A Capilla pero, como se fixeron dúas trenzas diso, actualmente non colle todo. Eu o único que acordo é que alí había unhas pedras e moi cerca delas había unha fonte, que dicían que esa era a fonte da capilla de san Benito. As pedras estaban labradas e algunhas aínda se aproveitaron para as casas. A fonte debía estar a uns 30 metros desas pedras, e alí facíase un ritual para curar a un neno pequeno que estaba herniado”.

 

(https://www1.sedecatastro.gob.es)

-Iso vino eu- dixo Isabel antes de que súa nai nos falara con máis detalle sobre este rito:

Alí había uns carballos pequeniños e un deses carballos abríano ao medio. Por alí, polo medio da vara ou da póla, dúas mulleres pasaban ao neno. Tiñan que ser dúas Marías. Unha María era a que o daba e outra María era o que o recollía. Eu fun unha vez, que me chamara outra María. E ela dicíame:

-Toma, María.

-Ti que me das?

-Douche un herniado

-Dios o reciba sano e salvo e coa gracia de Dios e da Virgen María, un Padre Nuestro e un Ave María.

 

Pólas dun carballo

    A señora Maruja volvía a facer fincapé de que “o carballo tiña que ser unha vara para podelo abrir ao medio porque, se era grande, xa non se podía separar unha parte da outra. Unha vez que pasaba o neno polo medio, volvían a enxertar o carballo. Se o carballo vivía, o neno curaba. E se o carballo secaba, o neno non curaba. Este remedio facíase alí cando a leira era enteira e non as dúas trenzas da actualidade”.

 

A señora Maruja Pombo Rey no seu domicilio de San Cristovo

    Antes de que anoitecera, visitamos o lugar con Eladio e comprobamos que o sitio onde estivera a capela e a fonte do que nos falara súa nai minutos antes xa hai anos que modificou a súa fisionomía. “En Golmar e en Soutullo -díxonos Eladio- houbera unha concentración parcelaria e con ela poidéranse facer fincas máis grandes. Aquí era o sitio onde estaba a fonte de San Benito. Chamábase ou A Capilla ou Susantos. Un pouco máis arriba, hai anos había un camiño que cruzaba por aquí polo medio”.

 

Zona na que estaba a capela e a fonte de San Bieito

Lugar aproximado no que estaba a fonte de San Bieito

   Como ben di o prezado e admirado Miguel Sande, a memoria é o tesouro que cada quen ten gardado de seu e que nos configura como seres, como persoas, coas nosas vivencias; é o noso “chip” particular. Vaia dende aquí o noso agradecemento á señora Maruja (grazas tamén Isabel e Eladio) e a todas as persoas que habitualmente comparten con nós as súas vivencias permitíndonos pasear pola súa memoria.

   Ata a semana que vén!

Ningún comentario:

Publicar un comentario