Decretado o 10 de outubro de 1749 por Fernando VI a proposta do seu Ministro Zenón de Somodevila y Bengoechea, I Marqués de Ensenada (Hervías, Logroño, 1702-Medina del Campo, Valladolid, 1781), o chamado Catastro de Ensenada é un documento de carácter fiscal que se elaborou naquela altura para a implantación da Real Única Contribución co que se pretendía acabar cos privilexios fiscais dos que gozaran tradicionalmente certos sectores da sociedade, así como crear un aparato de recadación fiscal máis eficaz e equilibrado, no que os impostos foran proporcionais á riqueza de cada cidadán.
Trátase dun interrogatorio de corenta preguntas sobre as características económicas e xeográficas de todas as poboacións das vinte e dúas provincias do antigo Reino de Castela no cal se realizou, dende abril de 1750 ata o mesmo mes de 1756, nos 15.000 lugares cos que contaba Castela naquel entón, unha minuciosa indagación a grande escala dos seus habitantes, bens, edificios, oficios, rentas… co obxectivo de obter os datos necesarios para modificar o sistema tributario vixente naquela época.
Con este interrogatorio o Marqués da Ensenada pretendía conseguir información sobre todos os medios de produción e dos ingresos de cada persoa, mais finalmente a iniciativa non chegou a bo porto e acabaría fracasando.
Como era de agardar, o importante papel da nobreza e do clero naqueles días, e o feito de ser un dos grupos máis perxudicados polo establecemento dun imposto único en función da renda, ía impedir, dada a súa postura de rexeitamento e oposición, que finalmente se levara a cabo a devandita Real Única Contribución.
Mais afortunadamente, podemos sacar algo moi positivo deste catastro, e é o feito de que gran parte da información recompilada chegou ata os nosos días a través dos arquivos históricos, que podemos consultar no portal PARES1 e que nos resultan de grande utilidade para elaborar unha reconstrución de cómo sería a España do século XVIII, grazas ás máis de 350.000 imaxes sobre estos interrogatorios ás que podemos acceder. É tamén de agredecer a transcrición do interrogatorio das parroquias que hoxe conforman o municipio da Laracha publicada pola Deputación da Coruña no ano 2017. Quitámonos o sombreiro co traballo de investigación e transcrición que realizou o caionés Marcos Emilio Amado Casdelo neste proxecto.
Aínda que o Concello da Laracha non existía como tal naquela hora, as respostas dadas nas trece parroquias ofrecen unha idea de como se estruturaban no eido social e económico, ofrecéndonos datos de número de veciños coas súas rendas, bens, oficios ou mesmo os tipos de terras de cultivo, colleitas, gandos, e outros recursos que xeraban valor como as colmeas, muíños, embarcacións ou fábricas, que é o que realmente nos interesa para esta crónica.
De seguido imos analizar as contestacións ás preguntas número dezasete e número trinta e tres do devandito Catastro.
Con relación a decimosétima, que pregunta “si hay algunas Minas, Salinas, Molinos Harineros, ú de Papel, Batanes, ú otros Artefactos en el Termino, distinguiendo de qué metales, y de qué uso, explicando sus dueños, y lo que se regula produce cada uno de utilidad al año”, Cabovilaño, Lemaio e Vilaño foron as únicas parroquias do actual municipio larachés no que se deixou constancia que naquela hora había algunha telleira nos seus respectivos termos. Deste xeito, no interrogatorio realizado en Cabovilaño aparece a seguinte información:
Horno de teja
Uno al sitio de Oldán que pertenece a Manuel Cotelo, Andres da Vila y Francisco Cerqueiro, cuya respectiva utilidad ba cargada en el capítulo 24.
Panorámica actual do lugar de Oldán
Durante as investigacións e o traballo de campo realizado para a publicación desta crónica, visitamos en varias ocasións o lugar de Oldán co obxectivo de situar o punto exacto no que estaba a telleira nomeada no Catastro de Ensenada. Mais, desgraciadamente, non fomos quen de cumprir con este propósito xa que ningunha das persoas entrevistadas en Oldán era coñecedora de que houbera alí algunha telleira no pasado. Dous séculos e medio é moito tempo para que o forno se mantivera vivo na memoria oral. Con todo, ante a afouteza e fermosura do topónimo, quixemos saber a procedencia do nome deste lugar da parroquia de Cabovilaño e, para tal fin, contactamos co admirado investigador carballés Fernando Cabeza Quiles, que nos dixo que “en Oldán escóndese un nome de orixe xermánica dun posesor de orixe medieval en caso xenitivo; debe ser o mesmo ca Aldán pero cunha metátase (cambio do primeiro A- a O- por influencia do outro a)”.
Pola súa banda, sen precisar o lugar no que estaban situados, no interrogatorio da parroquia de Lemaio dise que...
Tambien hay tres hornos de fabricar teja: el uno pertenece al expresado Don Diego2, cuio producto de el regulan en veinte reales: otro a Salvador da Vila, el que regulan en quince reales; y en otra tanta cantidad el de Simón Rodríguez; y responden.
Ante a contundente aseveración que nos indica o nome dun monte situado nos lindes dos municipios da Laracha e Carballo, o Monte da Telleira, é doado intuír que estas telleiras nomeadas no Catastro de Ensenada estaban situadas á altura do quilómetro 26 da AC-552, non moi lonxe do muíño da Cheda e das augas do rego de Reiros e do río Anllóns.
 |
| Zona na que supoñemos que estaban as tres telleiras de Lemaio nomeadas no Catastro de Ensenada (http://mapas.xunta.gal/visualizador-de-mapas) |
A gran cantidade de microtoponimia que deixou a súa pegada nos terreos existentes entre os lugares da Estrada, Tuixe de Arriba e Entrerríos, vén a confirmar as nosas sospeitas de que “los tres hornos de fabricar teja”estaban nesta zona da parroquia de Lemaio na que existen leiras con nomes tan suxestivos como A Telleira, A Telleira do Forno, A Tenza do Pozo, Pozos, Camiño dos Pozos ou mesmo o xa nomeado Monte da Telleira. Podemos comprobar a existencia destos vestixios toponímicos que suxiren unha viaxe ao pasado entrando no buscador de inmobles da páxina web da Sede Electrónica do Catastro3.
E, finalmente, transcribimos o que aparece no interrogatorio realizado na parroquia de Vilaño:
Hornos de cocer teja
Dos al sitio da Telleira de don Manuel de Aldao, vecino de Mens, y le productan de utilidad cada uno ciento treinta y cinco reales al año.
O Catastro de Ensenada achéganos outros datos de interese sobre a parroquia de Vilaño. Dinos, entre outras abondosas informacións, que a mediados do século XVIII había dezaseis muíños, todos dunha roda, agás un que tiña dúas. Un deles, o que se podía ver “arruinado de una rueda en el arroyo das Penouqueiras”, pertencía a Manuel de Aldao, veciño de Mens, Malpica, propietario das dúas telleiras e que tamén figura no interrogatorio, xunto a Teresa de Caamaño (viúva) e José Rodríguez Añón, como un dos tres fidalgos que naquela hora había nesta freguesía. Para obter outras referencias sobre Manuel de Aldao consultamos o interrogatorio da parroquia de Mens, onde figura como administrador do Conde de Altamira cobrando polo seu cargo “trescientos y sesenta Reales de Vellón”.
Precisar con exactitude o lugar no que Manuel de Aldao posuía os dous fornos é tarefa complexa. Na actualidade tanto na parroquia de Cabovilaño como na de Vilaño existe un núcleo de poboación denominado A Telleira, que na realidade están un ao carón do outro divididos polos lindes das dúas freguesías. Despois de deixar atrás os últimos edificios da capital municipal e o lugar da Gándara, na parroquia de Torás, á man dereita en dirección a Carballo podemos ver un letreiro no que reza o nome “A Telleira”, que vén sendo o lugar da Telleira da parroquia de Cabovilaño. Uns metros máis adiante deste indicador está o desvío que conduce ao CEIP Otero Pedrayo. Na entrada deste acceso ao colexio, que é a actual rúa José Añón Canedo -antano denominada Camiño da Telleira- está a única casa do lugar da Telleira da parroquia de Vilaño.
 |
| Á
dereita da imaxe podemos ver o indicador do lugar da Telleira
correspondente á parroquia de Cabovilaño. Un pouco máis adiante está o
desvío que conduce ao CEIP Otero Pedrayo |
Coa información que aparece no interrogatorio do Marqués de Ensenada realizado en Vilaño a mediados do século XVIII, “dos al sitio da Telleira”, todo parece indicar que antigamente A Telleira era un só lugar da parroquia de Vilaño e non os dous da actualidade de freguesías diferentes mais, con todo, é algo que non podemos aseverar. Segundo os amigos do Instituto de Estudos Bergantiñáns, “no século IX aparece documentada a igrexa de San Román en Vilaño, daquela pertencente á sede iriense. Naquel tempo había unha soa parroquia dedicada a aquel santo, un dos máis antigos no culto hispánico, en lugar das dúas actuais (Vilaño e Cabovilaño), seguramente a parroquial estaba situada en Vilaño Vello. No século XIV xa aparecen as dúas parroquias diferenciadas (Vilaño e Cabovilaño), co seu patrón correspondente. Parte dos beneficios de Cabovilaño pertencíanlle aos Mariñas, señores de Cillobre. A comezos do século XVII, San Román era anexo de Santiago de Vilaño, así consta en Jerónimo del Hoyo (1607), ao revés do que sucede actualmente. Co cal poderíamos deducir que en Vilaño estivese a primitiva parroquia”4.
Dada a abondosa microtoponimia existente no perímetro cuadrangular formado polo lugar da Telleira, na parroquia de Cabovilaño, a actual rúa José Añón Canedo, e os lugares de Bos Aires, Vilaño Vello e A Telleira, os tres na freguesía de Vilaño, aventurámonos a pensar que os dous “hornos de cocer teja” que eran propiedade do fidalgo de Mens (Malpica) Manuel de Aldao estaban nesta zona, unha zona na que existen varias parcelas con nomes tan esclarecedores como Dos Barreiros, situada ao carón do CEIP Otero Pedrayo; Das Barreiras; Barreiro; Telleira ou Camiño da Telleira. Estos microtopónimos, que son a mellor proba da existencia dunha industria antiga de fabricación de tella nesta parte da xeografía do municipio, pódense consultar, como xa dixemos anteriormente, entrando no buscador de inmobles da páxina web da Sede Electrónica do Catastro5.
 |
| Imaxe do CEIP Otero Pedrayo e da rúa José Añón Canedo, antigamente denominada Camiño da Telleira |
Para a nosa investigación tamén resulta de moito interese as contestacións da pregunta trixésimo terceira do Catastro: “qué ocupaciones de Artes macanicos hay en el Pueblo, con distincion, como Albañiles, Canteros, Albeytares, Herreros, Sogueros, Zapateros, Sastres, Perayres, Texedores, Sombrereros, Manguiteros, y Guanteros, etc. explicando en cada oficio de los que huviere el numero que haya de Maestros, Oficiales, y Aprendices; y que utilidad le puede resultar, trabajando meramente de su Oficio, al dia a cada uno”.
No interrogatorio celebrado en Cabovilaño noméanse a un total de 11 persoas que, á parte de gañar a vida cos traballos do campo, tamén facían algún carto fabricando tellas. Nesa época había na freguesía 62 veciños cabezas de familia e un total de 248 habitantes. A resposta foi a seguinte:
Fabricantes de teja:
Manuel Cotelo, labrador, y como fabricante lucra al año quarenta y cinco Reales. Y como dueño de la tercia parte de un orno de ella situado en Oldán, percive asimismo quarenta y cinco Reales.
Francisco Cerqueiro, Ydem, utiliza al año quarenta y cinco Reales, y por otra tercia parte del orno interesa igualmente quarenta y cinco reales.
Andrés da Vila, Ydem en todo, lucra nobenta Reales.
Domingo Cotelo, como mero fabricante, gana cuarenta y cinco Reales.
Manuel Cotelo, Ydem. Benito Cotelo, Ydem. Antonia Lopez, Ydem. Silvestre Asprobal, Ydem. Alonso Lopez, Ydem. Pablo López, Ydem. Fructuoso de Esmoriz, Ydem.
Panorámica actual do lugar de Oldán
Na parroquia de Lemaio o número de fabricantes de tella era aínda maior que en Cabovilaño. Traballaban un total de 14 dos 43 veciños cabezas de familia que había naquela hora en toda a freguesía6. A contestación á devandita pregunta foi a seguinte:
A la trigesima tercia dijeron que en dicha feligresía hai a Salvador Rodríguez y Vila; Andres de Lago; Alejandro Rodriguez; Gregorio Varela; Lorenzo Sueiro; Pablo Vazquez; Manuel Varela; Fernando Lorenzo Pombo; Jacobo García; Manuel Baston; Gregorio da Vila; Rosendo Correxido; Francisco Posse y Simon Rodriguez, Fabricantes de teja, cuia utilidad, que cada uno tiene, regulan en quarenta reales.
Á esquerda da imaxe vemos a estrada AC-552 e, detrás do letreiro, a leira denominada A Telleira
Imaxe tomada dende o lugar de Tuixe de Arriba na que podemos ver, en primeiro plano, o Monte da Telleira. Á esquerda, o lugar de Entrerríos, pertencente á parroquia carballesa de Bértoa, e, no centro da fotografía, o castro da Condesa
E finalmente, nalgún dos numerosos datos correspondentes á pregunta trixésimo terceira do interrogatorio efectuado na parroquia de Vilaño, onde naquel momento había 75 veciños cabeza de familias7 e 300 habitantes, aparecen seis labradores e un carpinteiro que diversificaban as súas actividades habituais coa de telleiros:
Carpinteros que ganan al día tres reales:
Pablo Cotelo; Manuel de San Christobal, y como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Juan Negraia, y como tabernero lucra al año cien reales.
Labradores
Pedro Boutureyra; Joseph Gomez; Juan Garcia; Pascual do Lago, como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Juan Fernandez; Antonio Patiño; Pasqual Lopez; Cuxenio Verdia; Fabian do Mato; Phelipe Cambon; Matheo Ramilo Zapatero; Benito do Xesto; Alverto da Cruz; Jacobo Mariño; Ygnacio Rodriguez; Andres Teixoeira; Domingo da Viña; Silbestre Mariño; Domingo da Marta; Antonio de Riotorto, y como fabricante de teja lucra al año quarenta y cinco reales; Antonio Freyre, y como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Antonio Varela, y como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Juan Alvarez como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales; Pasqual da Cruz, como fabricante de teja gana al año quarenta y cinco reales: es sastre; Silbestre Esmoriz; Francisco de Andrade; Blas de Baldomir; Carlos Cambon; Domingo de Corral; Francisco Fernandez; Pedro de San Christobal; Juan de Riotorto; Jacobo Nobais; Jacobo Cotelo; Domingo da Piña; Silbestre Fernandez; Domingo Antonio Canedo; Fernando de Castro; Salvador Cambon; Joseph Cotelo; Joseph da Piña; Juan Lopez; Juan Loureyro; Casimiro Cotelo; Pedro Corral; Juan Antonio de Lista; Juan Ramos; Pablo Brandon; Miguel Estevez; Domingo do Mato; Antonio Varela; Domingo Teixoeira; Candido de Areosa; Lucas Fernandez; Marcos Mallo; Alonso do Monte; Antonio Lopez; Joseph da Vila; Agustin Suarez; Bentura de Novas, Miliciano.
Fotografía tomada dende a AC-552, diante da rúa José Añón. Á dereita da imaxe, a única casa do lugar da Telleira da parroquia de Vilaño
Así pois, resumindo os interesantes datos que nos proporciona o Catastro do Marques de Ensenada de 1752, sabemos que nesa hora había seis fornos telleiros no que hoxe é A Laracha, un en Cabovilaño, tres en Lemaio e dous en Vilaño, telleiras que tiñan unha importante produción para a época xa que alí traballaban 32 persoas nun momento no que as parroquias que hoxe forman o municipio larachés sumaban un total de 891 veciños cabezas de familia e 3.564 habitantes.
________________
2 Refírese a Don Diego de Oca y Cadórniga, Señor da Xurisdición de Erboedo que constituían as parroquias de Chamín, Erboedo, Lendo, Lemaio. Monteagudo e Verdillo
4 Vid. José Antonio Andrade Figueiras, Fernando Cabeza Quiles, Evaristo Domínguez Rial, Xan X. Fernández Carrera, Antón García Losada, Luís A. Giadás Álvarez (2016): Andando por Bergantiños nª 17, parroquias de Cabovilaño, Torás e Vilaño, Instituto de Estudos Bergantiñáns, p. 36.
6 Lemaio tiña nesa época 172 habitantes.
7 Dos 75 cabezas de familia de Vilaño, 60 eran labradores.
Ningún comentario:
Publicar un comentario