O SERRADOIRO DA BREA (SOANDRES)

    Un dos lugares coas vistas máis espectaculares do municipio da Laracha é o miradoiro de Santa Marta, abofé! Situado no bico do monte do mesmo nome a unha altura de 432 metros, para visitalo existen varios itinerarios. Partindo da capital municipal, o máis sinxelo pode realizarse pola estrada A Laracha-Cerceda, en dirección á Xesta, na parroquia de Soutullo. Uns dous quilómetros máis adiante deste lugar, á man esquerda hai un desvío ben sinalizado que indica a subida cara o miradoiro. Unha vez alí, dende a parte máis alta, onde aínda se conservan os restos da capela de Santa Marta, podemos contemplar boa parte do municipio e, se a néboa o permite, tamén podemos divisar no horizonte a beleza do Golfo Ártabro e as augas oceánicas de Bergantiños batendo nas illas Sisargas. Mesmo se abrimos ben os ollos, cun ápice de imaxinación, veremos a Urbano Lugrís, o noso pintor do mar, dando trazos co pincel a algunha das baleas que en tempos pretéritos frecuentaban este recuncho do Atlántico.

  Despois de contemplar durante uns intres a fermosura da paisaxe, baixamos de novo ata a estrada A Laracha-Cerceda. Facemos o oportuno stop, xiramos á esquerda e continuamos esta viaxe pola memoria da industria madeireira conducindo durante un quilómetro e pico ata A Brea, na parroquia de Soandres. Xusto antes da sinal que indica que chegamos a este lugar, que tamén sinala a vía de acceso a Compañeiro, á man esquerda, que vén sendo a parte baixa do monte de Santa Marta, hai un chamativo e fermoso edificio de pedra que xa leva anos abandonado.

Edificio do lugar da Brea do que estamos a falar

  A través das redes sociais, non foron poucas as persoas que nos dixeron que alí houbo unha taberna, un negocio que rexentou en alugueiro durante algún tempo Luciano García Prego, o pai da señora Carmiña, a do Estanco de Villamir (Soandres), a mesma que anos máis tarde ía cociñar os mellores cocidos e os mellores callos de toda a volta. De feito, polo que recorda Carmen Pallas Míguez, nacida no lugar da Riba (Coiro) en 1931, “Carmiña, que é da miña quinta, era unha nena cando seu pai levaba esa taberna da Brea. Ao pouco, Luciano comprou o que sería o Estanco do Souto, no Villamir, que despois levou con moito éxito Carmiña”.

  E tamén nos contaron, que verdadeiramente é o que nos interesa para a nosa investigación sobre o pasado madeireiro da Laracha, que na leira dese edificio da Brea houbo durante un breve espazo de tempo un serradoiro. Soubemos desta pequena industria grazas a Ramiro Bello, que estivo traballando ata a súa xubilación con seus irmáns no serradoiro de Paiosaco.

  -Ese aserradero -díxonos Bello- era dun tal Ernesto de Compañeiro. A súa muller e a súa filla creo que viven en Cerceda.

  Logo de varias chamadas e algún que outro WhatsApp que confirmaban a veracidade da información anterior, aos poucos días tivemos a sorte de poder contactar con S., filla dun dos protagonistas desta crónica que, dende o anonimato, tivo a ben compartir con nós algún dos recordos da súa infancia.

 Ernesto -o pai de S.- nacera en Sabaceda (Montemaior) e era un dos trece fillos de José Pallas e Sofía Queijo Graña¹. Casara en Compañeiro (Soandres) con Otilia Rodríguez Varela, filla de Joaquín e Elisa e neta por parte materna do señor Varela de Coiro, que estivera emigrado na Arxentina a principios do século XX. Precisamente, este señor era o propietario da casa da que estamos a falar e do terreo na que está edificada.

  Ernesto e Otilia vivían en Compañeiro cos pais dela. Aqueles eran tempos de estreiteces nos que ducias de veciños e veciñas da Laracha facían a maleta da emigración na procura dunha mellor vida. Os que quedaron, na inmensa maioría dos casos, tiñan pouca carteira da que dispoñer. Sempre co lombo dobrado enriba do legón, a venda da madeira era unha solución ocasional para facer catro pesos. Así foi como un día chegou a Compañeiro un tal Espiñeira, madeireiro de Ponte Carreira, lugar da parroquia de Gafoi, no municipio de Frades, situado a orillas do río Tambre.

  Co fin de obter algunha información sobre a actividade profesional deste home, contactamos con Manuel Pazos Gómez, escritor de Oroso e incansable divulgador cultural da comarca de Ordes. Logo de aceptar a nosa encomenda e de realizar o oportuno traballo de campo, Manuel transmitíanos días despois o que lle contara unha das súas fontes orais sobre o devandito madeirista: “Xabier, acabo de falar con José Lino Espiñeira Pardo, un dos mellores informantes da Ponte Carreira. Este señor díxome que no seu pobo existiu naquela época o serradoiro dos irmáns Luís, Antonio, Severino e Jesús (Suso) Espiñeira García. Ademais, tamén comentou que todos eles traballaron nel nalgún momento e parece ser que o único que andaba de serrador ambulante era Luís. Sábese que, efectivamente, este Luís estivo na Laracha cortando unha fraga para facer taboeiros. Seguramente era unha cuadrilla, igual que os canteiros que andaban dun lado para outro. O señor informante asegurou literalmente que “Luís estivo serrando en Paiosaco”. Curiosamente esta familia de serradores tamén tiña máquina de mallar e ían polas parroquias de Frades, Oroso, Mesía e doutros concellos da zona. Foi canto meu contou o señor José Lino.”

  S., a filla de Ernesto, recorda que ese home “veu a Compañeiro cobrando por serrar uns castaños que miña avoa Elisa tiña na Fraga. Talaron a madeira no monte, que daquela non había nin pistas nin tractor, e despois levárona en carros para a leira da casa da Brea. Alí fixeron tablóns con ela cunha máquina que tiña motor de gasoil. O madeirista da Ponte Carreira debeu botar uns cinco ou seis meses facendo ese traballo. Na época de aserrar, miña avoa facíalles alí a comida aos operarios e durmían nesa casa. Os tablóns vendéronllos a unha carpintería de Paiosaco que creo que estaba no Bico do Campo. Cando acabaron o traballo o tal Espiñeira vendeulles a meu pai e ao seu socio, Marcelino Ferreño, os trastos e o motor. E despois botarían dous ou tres anos traballando xuntos no serradoiro”.

José das Senras, José Buño e Manolo do Taller no taller do Bico do Campo de Paiosaco, lugar no que con certeza se compraron os tablóns feitos na Brea (Foto do libro Paiosaco en imaxes. Dos corenta aos setenta)

  Marcelino Ferreño Rodríguez, o outro socio do serradoiro, era natural do Cruceiro, na parroquia de Coiro, e estaba casado con María Clemencia Vilas Graña, nativa do lugar de Golán, Soandres. Precisamente, foi en Golán onde estableceron o seu domicilio e, tamén, onde viñeron ao mundo Emilia e América, as dúas fillas do matrimonio. A maior, Mili para os seus amigos, tivo a ben recibirnos no seu domicilio de Larín (Arteixo). Na compaña do seu marido e do seu fillo, díxonos que non sabía se seu pai e Ernesto xa se coñecían de solteiros “pero o que si che podo afirmar é que papá sempre tivo moi boa relación con esa familia, con Otilia e cos pais dela, Joaquín e Elisa. Así que a amistade viña por aí. Meu pai era xornaleiro e de mozo estivera de criado en Compañeiro, na casa deles. Cando se casou foi traballar a Asturias e despois, ao vir, cando había traballo andaba ao xornal para eles. Xa o coñecían ben e queríano para todo, porque meu pai era moi traballador”.

  O matrimonio e as dúas fillas vivían de alugueiro na casa de Golán e cultivaban unhas terras deste lugar que eran propiedade de Clemencia. Como aqueles eran tempos difíciles de moito traballo e pouco carto, sobre o ano 1962, ao pouco de nacer a súa filla máis nova, Marcelino decide emigrar a Alemaña, onde botaría uns anos choiando nunha fábrica antes de regresar a Galicia.

  Xa de volta na terriña, debeu ser nesa altura, na segunda metade da década dos sesenta, cando Ernesto e Marcelino, logo de comprarlle a maquinaria ao madeirista de Ponte Carreira, determinan traballar xuntos montando un serradoiro que establecen na Brea, no terreo que era propiedade da familia de Otilia. Segundo nos contou Manolo, o marido de Mili, “o motor tamén o usaban para mallar o trigho e despois volvíano a levar para o aserradero. Andaban con el dun lado para o outro no carro, e tíñanlle que levar un bidón de augha para arrefriar. Esto tenmo contado a min meu soghro”.

  Nos primeiros tempos traballo non lles falta, tendo bastantes pedidos para o sector da construción. Marcelino dedicábase única e exclusivamente á madeira. Ernesto tiña que alternar a actividade no serradoiro con outros traballos da labranza, como por exemplo cando era a época da milleira.

Edificio e terreo do lugar da Brea no que estivo o serradoiro de Ernesto Pallas e Marcelino Ferreño

  Os dous socios ían traballar xuntos entre dous e tres anos, ata que Marcelino fixo de novo a maleta da emigración con destino a Alemaña. A súa filla Mili recorda que “en 1970 volveu aló a traballar noutra zona do país, e ano ano seguinte xa nos levou a nós con el. Marchamos de Golán sendo eu adolescente. En Alemaña estabamos moi ben. Meus pais tiñan bos traballos e vivíamos nunha casiña cerca de Bonn.”

  Pola súa banda, Ernesto, ao deixar o sector madeireiro seguiu dedicándose á labranza e a atender a granxa que tiña en Compañeiro. O pobre ía falecer en 1974, no mellor da súa vida.

  Marcelino e a súa familia ían continuar no país teutón durante varios anos máis, ata que a morriña e a nostalxia da terra puideron máis que o carto, como así nolo recordaba a súa filla Mili. “Miña nai non estaba moito pola labor de regresar pero el, arredemo que había que vir. E viñemos. Compramos un piso na Coruña e papá traballou no porto ata que se xubilou. Co tempo eu a máis Manolo, o meu marido, tivemos a oportunidade de vir para Larín e aquí estamos, porque esto xa o tiña meu pai comprado”.

  Precisamente foi en Larín onde Marcelino Ferreño Rodríguez faleceu en agosto de 2014 aos 83 anos de idade. Os seus restos descansan xunto aos da súa muller Clemencia no cemiterio de Coiro.

____________

1 Outro dos membros desta ampla prole era Eladio Pallas Queijo, párroco durante máis de dúas décadas en San Tirso de Cornado, municipio de Touro, e dende 1977 ata o seu falecemento en 1991, crego das freguesías de Santo Estevo de Trasmonte e de Santa María de Deixebre, ambas as dúas pertencentes ao municipio de Oroso.

CAIÓN E "OUTRO MÁIS"

  Rodado do ano 2011, "Outro máis" é un filme producido en Galicia que trata a historia do acontecido nunha pequena vila da costa galega durante a catástrofe do Prestige, vila onde a chegada da marea negra afectará a todos os habitantes e ás relacións entre eles.

  O director, Ricardo Llovo, xa dirixira en 2001 outro filme oceánico, "Xinetes da tormenta", baseado nun dos contos do libro de Manuel Rivas "Ela, maldita alma", no que desenvolve a historia cotiá da vida no mar, as tensións entre os mariñeiros que, tras horas de dura faena, comezan a ocasionar problemas a bordo dun barco de baixura.

 A produción executiva de "Outro máis" corre a cargo de Antón Reixa. No elenco artístico destaca a presenza de coñecidos actores e actrices galegos como María Vázquez, que interpreta o papel de Barca; Federico Pérez Rey, como Beni; Fran Peleteiro, como Raúl; Marta Larralde, como Bea; e tamén podemos ver a Dorotea Bárcena, Carolina Vázquez, César Cambeiro, María Mera ou, entre outros, a Toñito de Poi.

  Durante seis semanas, o equipo de rodaxe integrado por vinte actores e máis de corenta técnicos deu vida á historia que transcorre en localizaciós de municipios como A Laracha, Arteixo, Carballo, Oleiros ou Narón.

  No caso da Laracha, Caión ten unha alta dose de protagonismo xa que non son poucos os puntos da vila mariñeira que aparecen no filme. 

  E mesmo tamén participaron, como figurantes ou extras, un gran número de caioneses e caionesas. Podedes ver a película aquí: 

A MADEIRA DO BUQUE SUECO 'S.S. FALCO' E AS CONSECUENCIAS QUE TIVO NA LARACHA

   Na mañá do 31 de decembro de 1919, o litoral de Carballo era o escenario dun novo sinistro marítimo acontecido nesta parte do Atlántico ao embarrancar, nos lindes das parroquias de Razo e Lema, o vapor sueco ‘S.S. Falco’, que dende o porto de Liverpool viña facendo singradura transportando un cargamento de madeiras finas cara o porto de Sevilla, madeiras que non ían tardar en espallarse por todo o areal de Razo e Baldaio.

Fotografía do 'S.S. Falco' (www.wrecksite.eu)

  O navío escandinavo pertencía á compañía Afrikanska Rederi e era propiedade de G.E. Sandstrom. Fora construído co nome inicial de Aestern, nos estaleiros británicos de Southwick, Sunderland, en 1888 por William Pickersgill & Sons Ltd., que comezara a súa actividade no mundo naval en 1838 con tres socios máis: Miller, Rawson e Watson. A firma dividiríase en 1845, sendo aí, nesa altura, cando abre os seus estaleiros de Southwick onde Pickersgill, xa cos fillos á fronte da compañía, constrúe en 1888 o ‘Aestern’. Este vapor era un buque de carga de aceiro de 82,3 metros de eslora, 12,2 de puntal e 5,7 de manga que sería rebautizado posteriormente, cando a compañía sueca Afrikanska Rederi se fixo con el, co nome de ‘Falco’.

  O protagonista desta historia iniciara a súa derradeira viaxe en Kotka, cidade do sur de Finlandia dende a que partiría cun cargamento de madeira que tiña que transportar ata Sevilla. Mais antes de iniciar a viaxe cara a Península Ibérica fixera parada en Göteborg, onde a compañía propietaria do buque, a Afrikanska Rederi, tiña a súa sede. Pouco antes do Nadal emprendía a viaxe con vinte e dous tripulantes a bordo (quince mariñeiros e sete oficiais) que comandaba o capitán Nasholm.

  Tras facer a travesía polo Mar do Norte, as crónicas da época informaban que o cargueiro fixera unha nova escala no porto de Liverpool, do cal partiría cara o de Sevilla naqueles últimos días do ano 1919 e, cando xa navegaba por diante do litoral galego, unha tempestade con ventos furacanados e forte marusía levarían ao cargueiro a sufrir unha avaría no temón. O ‘Falco’, ao quedar sen goberno, convertiríase nun xoguete do mar e, como se dunha pluma se tratase, non tarda en chantarse a escasos metros da beira do areal de Razo e Baldaio.

  Tralo embarrancamento, no que non houbera que lamentar ningunha vítima, os vinte e dous tripulantes arriban na praia a bordo dos dous botes salvavidas do buque. A pesar do mal tempo, acudirían de contado ducias de veciñas e veciños da contorna que, cun comportamento exemplar, rivalizaban nas axudas aos náufragos facilitándolles todos os obxectos que precisaban, así como bebidas alcólicas e quentes para escorrentar o frío e os nervios do mal trago vivido minutos antes.

  Tres dos mariñeiros suecos serían hospedados nunhas casas de Razo por mor das súas doenzas, un deles ferido nun brazo. O resto dos tripulantes, agás o capitán, parten acompañados de varios veciños do lugar cara a Carballo, a onde chegarían unhas horas máis tarde, esgotados de camiñar de corredoira en corredoira pois, naquela hora, a estrada que une a capital de Bergantiños con Razo aínda era un soño por realizar (aínda terían que pasar tres anos para que se empezase a construír).

  Ao mesmo tempo que os náufragos suecos comezaran a andaina cara a Carballo, o capitán Nashlom facía o propio desprazándose ata A Coruña, onde nada máis chegar daría parte do acontecido ao cónsul do seu país, Antonio Conde quen, despois de atendelo debidamente, aloxaría ao escandinavo no Hotel Palace. Nashlom, que chegara desfeito pola viaxe, tivera que adquirir roupas novas na cidade herculina xa que as súas estaban medio esnaquizadas. Esa mesma noite do 31 de decembro de 1919, Antonio Conde sae cara a Carballo a facerse cargo dos náufragos (que alí permanecían dende as primeiras horas da tarde) e levalos á Coruña, a onde chegarían na mañá do día seguinte previo paso pola Laracha e Arteixo. Unha vez alí, na cidade herculina, o cónsul encargaríase de hospedar aos mariñeiros no Hotel La Perla e aos oficiais no mesmo hotel no que se aloxaba o capitán Nasholm, o Hotel Palace.

  Os tres náufragos que resultaran feridos no sinistro despediran o ano en Razo e, tras dous días de estadía na parroquia costeira, trasladaríanse a Carballo. De aí, logo de ver fumegar con certeza a chimenea de algún dos serradoiros da Laracha durante o traxecto, farían o propio ata A Coruña, onde se xuntarían no Hotel La Perla co resto dos seus compañeiros. Días despois os tripulantes suecos abandonaban a cidade herculina a bordo dun vapor inglés, excepto o capitán Nashlom, do que temos noticias de que nas primeiras semanas de febrerio aínda permanecía na Coruña intentando vender parte da carga recuperada.

  Paralelamente, ao tempo que os mariñeiros nórdicos poñían fin á súa accidentada aventura polas terras de Bergantiños, as ondas que levaban días barrendo a popa do ‘Falco’ encargábanse de tronzar o seu pau maior, feito que daría pé a que a meirande parte das táboas e taboleiros de madeiras finas que transportaba se espallaran polo areal en pouco tempo.

  Naquel intre, cando xa só se conservaba intacta a parte da proa, ao lugar do naufraxio acudían numerosas persoas, algunhas da Laracha, coa idea de facerse coa carga do buque. Para evitalo, vixiaban o areal tres parellas do corpo de Carabineiros e cinco números da Garda Civil, efectivos que non serían suficientes para impedir que a xente da contorna se apoderase das madeiras que o mar cuspía de xeito continuo por toda a praia, polo que unha boa cantidade destas táboas e taboleiros acabarían en moitas casas das parroquias costeiras de Carballo e mesmo nalgún negocio da Laracha e da Coruña, como comprobaremos máis adiante.

  Case cen anos despois deste sinistro, cando realizamos o traballo de campo para o libro Contos mariños de Carballo, editado polo Concello de Carballo en 2017, tivemos a sorte de coñecer a Jesús Esmorís Cotelo, veciño do lugar da Casanova, na parroquia de Noicela. Jesús, nado en 1926, falounos dalgún dos contos que escoitaba na súa casa cando era neno. Sobre o naufraxio do ‘Falco’ díxonos que “a xente seica ía cos carros de bois ao areal recoller as táboas e vigas que o mar deixaba na beira. Era unha madeira ben boa, dicían que era de tea e era ben mellor que a de hoxe. Na nosa casa fixéranse dúas camas con esa madeira”.

  Marcelino Villar e a súa muller Mercedes Rodríguez tamén contaron que no seu domicilio de Rebordelos houbo unha cama feita con esta madeira: “Meu avó fixera unha mesa e unha cama cunha madeira moi boa que viña dun barco que encallara por aquí hai moitos anos, moito antes de eu nacer, e a cama estivo nun cuarto da nosa casa ata hai ben pouco”, comentaba Mercedes.

  Antonio Rodríguez Areosa, veciño tamén de Rebordelos, nado en 1938, gardaba na súa memoria un feixe de contos mariños dos tempos nos que viaxou por medio planeta embarcado durante varios anos en petroleiros e mercantes. Antonio aseguraba, polos contos que oíra na súa infancia, que “o altar da igrexa de Noicela foi feito con esas madeiras”.

  Outra das fontes orais, o veciño de Lema José Rodríguez Romero, nado en 1928, tamén nos falou da madeira do ‘Falco’: “Algunhas casas da zona, aproveitando a ocasión, meteran esta madeira nos pisos. Eu aínda non nacera, pero na nosa casa fixeran unha varanda e tamén unha escada, que por certo aínda conservo. Era unha madeira moi dura e difícil de serrar. Sei do que falo porque fun carpinteiro moitos anos e teño traballado con algunha daquelas táboas”.

  Como os efectivos das forzas de seguridade eran escasos para a vixianza de todo o areal, non foron poucas as transaccións que se fixeron con aquela madeira dende Carballo ata A Coruña. Exemplo disto é o que publicaba o xornal La Voz de Galicia na súa edición do 6 de febreiro de 1920:

“Descubrió la Guardia civil dos importantes depósitos de madera procedentes del naufragio del vapor sueco “Falco”, ocurrido en la playa de Baldayo.

Fueron halladas en el muelle del Este, y en un almacén de D. José Vilariño Gosende, 245 piezas de aquella madera, que arrojó el mar a la citada playa y que el que las recogió, que no se sabe quién pueda ser, las vendió al señor Vilariño.

El juzgado de instrucción entiende en el asunto¹.” 

Zona do areal de Baldaio que divide as parroquias de Lema e Razo, lugar aproximado no que embarrancou o vapor sueco 'Falco' o 31 de decembro de 1919

  A carga do ‘Falco’ deu para moitos contos, abofé, e mesmo algún deles tivemos a sorte de que nolo narraran durante as investigacións para a edición do libro sobre os serradoiros da Laracha no que levamos traballando dende o 2024 para o Concello da Laracha. Tendo claro que hai que explotar ao máximo a transmisión oral dos coñecementos que atesouran moitas das nosas persoas maiores pois, se non se recollen a tempo, acaban por perderse por razóns biolóxicas, acudimos unha vez máis ao domicilio dunha das nosas fontes habituais. Falamos de Pedro Esmorís Rodríguez, veciño do Cancelo (Cabovilaño) nacido neste lugar en 1929 que nos agasallou cunha verdadeira xoia sobre o pasado industrial da Laracha ao afirmar que a madeira do ‘Falco’ foi o comezo dalgún dos serradoiros do municipio. Quen sabe, se cadra a madeira que acabou no almacén da Coruña do tal Vilariño que mencionaba La Voz de Galicia, foi transportada por algúns destos primeiros industriais madereiros da Laracha.

  Nese paseo pola súa memoria, o señor Pedro contounos que “aquí na Laracha, vouche dicir unha cousa, eu non o vivín porque aínda non nacera, pero cando era neno sentín falar moitas veces dun barco grande de fóra que afundira ou embarrancara en Baldaio que viña cargado de madeira boa. Polo que contaban os vellos, despois de que o mar desfixera o barco, as tablas e os tablóns saían a flote e disque andaban por toda a praia. O conto é que ese barco foi o empece de algún home de aquí no tema da madeira. caso do Casillero e algún máis. Creo que Iglesias o da Tendeira e os do Mariñán tamén empezaran con esa madeira. Non me acordo ben se lla compraran a alguén alí en Baldaio, porque ata me parece que a compañía do barco non viñera a levantar nada. O que si sei é que trouxeron para A Laracha toda a que puideron. Fixéronse dueños das tablas e dos tablóns e supoño que farían unha ou dúas viaxes ao día e que os transportarían para aquí en zorras e en carros. Eles foron acumulando madeira e despois empezaron a vendela nas casas ou nas tendas que tiñan. Cando eu era mozo papá fixérase con algún desos tablóns para a nosa telleira. Eu aínda me acordo dun que era moi largo, medía de aquí a alá… que ese tablón aínda che botou ben tempo na telleira”.

  Ao fío do que nos contou o señor Pedro, con referencia a que “a compañía do barco non viñera levantar nada”, resulta de interese o anuncio publicado en diferentes medios da época, durante varios días do mes de febreiro de 1920, co obxectivo de vender “los pertrechos de repuesto y demás provisiones de este buque, embarrancado en la playa de Baldayos”.

________________

1 La Voz de Galicia, 6 de febreiro de 1920, páx. 3.

O BANCO PASTOR DA CORUÑA E OS PIÑEIROS DE INSUABOA (SOANDRES)

   Ramón Otero Pedrayo dicía que o galego era tan serrador de pino como canteiro e nós, ante tal categórica afirmación do ilustre persoeiro, aproveitamos a ocasión para contar unha historia “pétrea-serradora” da que nos falaron recentemente Fran Barreiro e a súa muller Lidia Loureiro. Grazas a esta parella sabemos que é moi probable que se utilizaran (aquí viña acaído un redoble de tambor) grandes cantidades de piñeiros da Laracha para a construción do Banco Pastor, verdadeira icona da arquitectura da Coruña que cumpre estos días 100 anos de vida!

Vista do Cantón e do edificio do Banco Pastor dende o Hotel Palace  en 1925 (Ruth Matilda Anderson)

  A historia da construción do Banco Pastor é a de moitos edificios que nacen coa vocación de transformar a cidade herculina. A súa posición fronte ao porto, é un lugar fantástico que Ricardo Rodríguez Pastor e Pedro Barrié de la Maza¹ decidiron adquirir en 1918 para construir a sede do seu banco, naquela hora coñecido baixo a razón social Sobrinos de José Pastor. Compradas as parcelas necesarias no Cantón Pequeno e derrubados os edificios alí existentes, de tres ou catro pisos con galerías, a obra obtén a luz verde nun momento de cambios na planificación municipal xa que facía pouco que se aprobara o proxecto urbanístico do segundo Ensanche².

  A Comisión Municipal de Obras aproba o proxecto da edificación do Banco Pastor, que ía ocupar unha parcela de máis de 1000 metros cadrados e a ter unha altura de 38 metros a pesar de que o máximo aceptado naquel entón era de 20 metros, indicando a Comisión que o novo e moderno edificio faría máis fermosa a cidade.

  Naqueles primeiros anos 20 nos que se empeza a construír o inmoble, A Coruña vivía unha etapa de gran auxe económico que se ía traducir nunha transformación do centro da cidade. As remesas dos emigrantes e o crecemento do tráfico portuario tras o parón da posguerra eran, xunto á reforma agraria e o boiante sector servizos, claves deste desenvolvemento financeiro. No formal, o Eclecticismo, que mestura elementos da arte e a arquitectura doutras épocas, era o estilo predominante nas obras desta etapa. O Banco Pastor toma como referencia os rañaceos de finais do século XIX da Escola de Chicago e os bancos ingleses sumándolle elementos neobarrocos. Para moitos coruñeses trátase do edificio máis norteamericano da cidade, un anaquiño de Nova York na nosa Marineda. Como ben din os amigos da iniciativa CoruñeANDO, non é casualidade que no Salón do Cómic que acolle anualmente A Coruña, Batman escolla colocarse no alto da súa cornisa, xunto a un logotipo que, aínda hoxe en día, se resiste a desaparecer³. Así pois, deste xeito, nun estilo que referencia directamente á vangardista escola de Chicago en canto a súa linguaxe arquitectónica, o rañaceos coruñés ía ser deseñado por Antonio Tenreiro Rodríguez, Peregrín Estellés e Emilio Moya, aínda que só asinaron os planos os dous primeiros.

Imaxe do ano 1922 da construción do Banco Pastor (Real Academia Galega)

  Antonio Tenreiro nace na Coruña en 1893. Con oito anos sofre a perda de seu pai e queda baixo a tutela de seu tío materno, Ricardo Rodríguez Pastor, destacado membro da sociedade intelectual e empresarial coruñesa da época e impulsor, precisamente, do Banco Pastor. Tenreiro estuda na Escola Superior de Arquitectura en Madrid, lugar onde coñece a Peregrín Estellés, nado en Valencia en 1891, que sería o seu socio durante toda a carreira dende que obtiveran os títulos en 1919. Segundo nos conta Fernando Agrasar Quiroga, “o matrimonio de Antonio Tenreiro con Matilde Brochon, de nacionalidade francesa, incrementou os continuos contactos coa arquitectura daquel país. O coñecemento do clima de discusión e experimentación arquitectónica, desenvolvido en Europa naqueles anos, apoiábase na excepcional biblioteca de Tenreiro, continuamente nutrida de publicacións francesas, alemanas, holandesas e inglesas, e nas viaxes ao estranxeiro, fundamentalmente a Francia. Os dous arquitectos estableceron o seu despacho profesional na Coruña en 1919, o mesmo ano de finalización dos seus estudos. Inmediatamente asumen a excepcional encomenda do edificio do Banco Pastor. Este reto, de gran dificultade técnica e compositiva, ía ser resolto con solvencia e madurez polos mozos arquitectos⁴”.

  O futuro rañaceos había que asentalo sobre un terreo que antes, séculos atrás, estaba na ribeira oceánica herculina. O substrato non é outro que area, ao igual que a praia. O edificio proxectado de 1000 metros cadrados, con case 40 metros de altura, presenta unha estrutura de formigón armado de muros de carga. O peso do inmoble é por tanto moi elevado, e o terreo amosa unha capacidade resistente moi baixa. O que podería suceder neste caso é que este, “al igual que un barco varado sea devorado paulatinamente por la arena del mar, puesto que se produciría una concentración de carga tal que lo hundiría⁵”.

  Fronte a esta condición, a arquitecta Nuria Prieto comenta que existen varias solucións técnicas, a maioría das cales buscan unha redución de concentración de carga, solucións que de maneira simplificada pódense resumir en: pilotes, é dicir, paus de madeira que se cravan sobre a area aproveitando o rozamento do seu fuste (grazas á granulometría da area e a compacidade derivada da humidade do terreo) para soster un equilibrio estable a través da disposición dun gran número destos pilotes, provocando así a redución da presión sobre o terreo e un maior reparto de carga por superficie. Lousa permeable, é dicir unha lousa inferior que cerra o edificio, pero que de algunha maneira flota no interior do inmoble con respecto aos muros que a encerran dunha maneira controlada. O contacto entre lousa e muros é un punto delicado, polo que eventualmente penetrará auga derivada do exceso da presión que o terreo (area con auga) exerce de xeito directo contra o cerramento do edificio. Esta infiltración é asumida, e eliminada cando sucede. E, finalmente -segue comentando Nuria Prieto-, lousa impermeable, é decir, crear un casco dun barco que flota sobre o terreo. A estabilidade fronte ao envorco previsible conséguese a través da profundidade desta cimentación servíndose novamente da granulometría e a compacidade da area húmeda. A presión fronte ao posible afundimento é soportada pola distribución de cargas sobre a lousa, que se dimensionará de acordo coa capacidade portante admisible do mesmo. As dúas últimas técnicas son máis modernas, e derívanse da investigación das características constructivas do formigón como material de cimentación⁶.

   No caso do Banco Pastor, sempre se deu por feito que o edificio presenta unha cimentación de pilotes de madeira, do mesmo xeito que, por exemplo, se edificou o Teatro Nacional Dona María II da Praça Dom Pedro IV de Lisboa, antigamente coñecida como Praça do Rossio. Mais, segundo unha recente investigación do arquitecto técnico Elías de la Puente, todo apunta a que o inmoble non se levantou sobre pilotes de madeira, senón sobre pozos de cimentación (de dous tipos). Unha reportaxe publicada na revista ‘Alfar’ en 1923 ofreceu unha pista significativa: “Se invirtieron en la obra ocho meses, dos de los cuales fueron dedicados a la cimentación, cuya profundidad media es de 7 metros, alcanzando una máxima de 13, en la cual, a más de luchar con el obstáculo de los fangos y arenas que constituyen el subsuelo de esta parte de la Coruña, se han tenido que realizar importantes agotamientos de aguas”, pódese ler na devandita publicación. Nun artigo da autoría de Abel Peña e Rubén Ventureira, publicado en El Ideal Gallego o pasado mes de outubro, Elías de la Puente explicaba que “al decir que tienen que achicar agua está describiendo un pozo de cimentación. Porque cuando realizas pilotes nunca tienes que achicar agua, simplemente hincas el pilote. Sin embargo, en los pozos de cimentación sí que hay que achicar⁷”.

  O desmentido de José Elías de la Puente non fai de menos ao edificio. Así o explicaba o arquitecto técnico en El Ideal Gallego: “Todo lo contrario. Es una cimentación más novedosa, distinta y más acorde con el edificio. Un pilote de madera era de lo más normal en la época, pero este es un tipo de cimentación que nunca vi en A Coruña, ni en Madrid⁸”. Mais, se as probas obtidas por él son tan esclarecedoras, ¿de onde nace o motivo da confusión (ou lenda urbana) de que o Pastor se levantou sobre simples pilotes de madeira? Para iso tamén ten resposta De la Puente, que se ocupou de atar todos os cabos, algúns comentados no artigo de Peña e Ventureira. Segundo a súa investigación, a orixe da confusión hai que buscala na ampliación que se fixo na parte traseira moito máis tarde, en 1964. “El edificio son dos cuerpos: el original y el anexo, y hay que diferenciarlos”, explica el aparejador (...) Existe una foto de Durán Loriga en la que se puede ver como hincan grandes estacas de madera en el suelo. “Tiene más sentido, porque es un edificio mucho más bajo. El original tiene diez plantas y es de hormigón, y eso es mucho peso para los pilotes de madera”, comenta. Según este experto, para soportar semejante masa habría sido necesario hincar tantos que ni siquiera habría habido espacio para saneamiento. Conclusión: “El edificio del Banco Pastor se cimentó con dos tipos de pozos de hormigón, de más y menos profundidad, y el anexo, con pilotes de madera⁹”.

  Os arquitectos Tenreiro e Estellés confiaran a execución e deseño estrutural do edificio á empresa Valentín Vallhonrat S.A, decisión que viñera dada pola experiencia que adquirira esta empresa na execución de cimentacións en terreos blandos e con auga. No caso particular do Banco Pastor, “la difícil situación del edificio, prácticamente al lado del mar y con un terreno sobre fangos y arenas, propició que los arquitectos buscaran a una empresa especializada en cimentaciones especiales, encontrando en Valentín Vallhonrat al mejor especialista en ese momento en este tipo de obras. La importancia de esta obra para la empresa queda patente en los anuncios publicados por Valentín Vallhonrat S.A. en las revistas de construcción en la década de 1920. Varios años después de concluida su ejecución, la imagen del edificio del Banco Pastor seguía siendo la que incluía la sociedad en sus anuncios¹⁰”.

  Para construir o inmoble houbo que traer artesáns e materiais de moitos puntos do planeta. As informacións de José Elías de la Puente indican que ferro e cemento de Bélxica, cerámica de Ponferrada, mosaicos de Barcelona, mármore de Italia, pisos de madeira de Bilbao¹¹... Interviron tamén canteiros coruñeses, os Escudero. Un edificio que ten un pouco de todas partes. Chegados a este punto, xa podedes imaxinar que A Laracha tamén tivo o seu protagonismo na construción do rañaceos.

Parcela na que se edificou o Banco Pastor (Arquivo do Reino de Galicia)

Imaxe antiga da construción do Banco Pastor (Pedro Ferrer)

  É doado imaxinar que durante os primeiros días da construción ducias de carros e zorras procedentes da Laracha, e doutros puntos da bisbarra, ateigaban, con certeza, a cidade herculina cargados con toradas e táboas de piñeiros dos serradoiros laracheses que ían ser utilizadas para levantar ese edificio do Cantón Pequeno que, un século despois, segue a ser un dos símbolos da Coruña. Tal e como contamos ao principio desta crónica, soubemos desta historia grazas a Fran Barreiro e a súa muller Lidia Loureiro, con quenes tivemos a sorte de contactar a través da Asociación Adro de Vilaño.

  -Xabier, tes que ir a Insuaboa e falar con Amador, o avó da miña muller Lidia. Disque o edificio do Banco Pastor da Coruña está levantado con moita madeira de pino da Laracha- díxonos Fran.

Panorámica do lugar de Insuaboa, parroquia de Soandres, A Laracha

   Rápidos e veloces contactamos con Amador Loureiro Casal, que nos recibiu coa maior das amabilidades na compaña da súa familia no seu domicilio de Insuaboa, lugar da parroquia de Soandres que linda co municipio de Cerceda. Nacido en 1937 nesta aldea, o noso protagonista afirmaba que “o Banco Pastor ten moita madeira na parte máis baixa do edificio. Eu eso non o vin, pero contábao meu pai na casa. Dicía que o pino era eterno, que aguanta moito, e que a súa madeira era moi boa para absorver a humedad. Parece ser que por eso os enterraron nas cimentacións do Banco Pastor. Cando empezaron coa obra fixeron un burato enorme, de moita profundidade, tan fondo que encontraron area, E alí abaixo utilizaron puntais enteiros de madeira de pino que, polo que contaba meu pai, esos pinos eran de aquí, da zona de Insuaboa e doutros lugares de Soandres, da Laracha e de Cerceda. De feito, esas casas que ves aí (Amador sinala de fronte a súa casa) xa é Cerceda. Ese é o lugar da Albarda e ao outro lado está A Chanceira, que pertencen a parroquia de Cerceda... por aquí tamén pasa o río Anllóns”.

  Continuando con este lindo paseo pola súa memoria, o señor Amador afondaba un chisco máis sobre o seu proxenitor Manuel Loureiro Candeo. “Meu pai nacera aquí en 1911. De cativo ía moito a Coruña e tuvo que ser nesa época cando viu a obra no día a día. Seguramente sabía que a madeira destinada á construción do edificio era de aquí porque coñecería aos carreteiros que levaban os pinos para alí. Papá despois fixo vida na Coruña, foi sarxento do exército e montou unha casa de comidas da zona do Orzán. Eu ese conto do Banco Pastor e o dos pinos escoiteillo moitas veces, e acórdome que tamén dicía que, moito tempo atrás, o mar chegaba alí e seica había unha ponte para cruzar cara a Cidade Vella”.

  No seu testemuño Amador ofreceunos, ademais, valiosa información sobre os carreteiros, os fragueiros da zona na que naceu, e mesmo sobre algún que outro empresario do sector da madeira. “Aquí a Insuaboa viñan os carreteiros de Celas de Peiro cos bois a buscar a madeira. Un deles era un dos de Pose. Viñan pola mañán co carro a baixar os pinos cortados do monte e, como non había carretera, despois levábana para Celas. E ao outro día levantábanse cedo e transportábana nas zorras para o Banco Pastor a máis para a Cidade, porque antes a madeira precisábase para todo. Vendíase un pinar e ía toda para A Coruña… para o Banco Pastor, para cocer o pan nos fornos de Monte Alto e para moitos sitios. Eso todo con pino. As veces ían puntais enteiros e outras veces ía fendida. Un tío meu, Luciano Casal Varela, era fragueiro. Traballou moito no monte cortando na madeira. Aínda teño aí o machado co que traballaba, que foi feito polo ferreiro e debe ter máis de 80 anos. Luciano cortaba no monte con Jesús Pedreira, que era da Albarda a máis con Manuel Patiño Regueira. Estes homes cortaban a madeira e despois viñan por ela os carreteiros de Celas. Carghábana, dábanlle descanso aos bois, e ao día seguinte, sobre ás 5 da mañán, levantábanse para levala á Coruña. Tamén había carreteiros da Laracha pero os que máis viñan a Insuaboa eran os de Celas. Precisamente en Celas había un que lle chamaban Lamelas e compráballes moita madeira, Lamelas de Peiro. Un fillo deste Lamelas, Jacinto, tivo aserradero en Larín, outro fillo tiña aserradero en San Pedro, e outro fillo tíñao na casa, o máis novo, que xa morreu, que era o sogro dos Pedreiras. Unha filla de Lamelas casou co de Pedreiras, que foi alcalde de Cerceda. Meu tío Luciano, Manuel Patiño e Jesús Pedreira axustaban os tres cos Lamelas. Cortaron moita madeira destos lugares para eles, que veñen sendo os de Maderas Lamelas. Luciano despois marchou para Buenos Aires e casou aló cunha muller que fora de aquí. Nós na casa aínda conservamos o machado co que tantos pinos cortara meu tío Luciano. A min de pequeno tamén me tocou andar bastante á madeira no monte. Despois, no ano 1963, marchei para A Coruña e alí fun policía local a máis profesor de autoescuela”.

Machado co que cortaba os piñeiros o fragueiro Luciano Casal Varela e que conserva no seu domicilio de Insuaboa o seu sobriño Amador Loureiro Casal

  Tras oito meses de traballo, a estrutura do edificio do Banco Pastor, todo de formigón armado, quedou rematado en decembro de 1922. “Terminó el rascacielo”, titulaba naquel entón La Voz de Galicia, que informaba que “para solemnizar la feliz terminación de la obra, se dispararon numerosas bombas desde el último piso de la nueva casa, sonaron alegres la gaita y el tamboril del país y se colocó en lo sumo del edificio el verde ramo —unha rama de loureiro que, vai ti a saber, se cadra ata era da Laracha— con que nuestros obreros tienen por costumbre indicar el remate de sus tareas cuando durante su curso no hubo accidente desgraciado que lamentar¹²”.

  As obras concluíron tres anos máis tarde e as novas instalacións inauguráronse o 8 de novembro de 1925, uns meses despois de que Sobrinos de José Pastor se convertera oficialmente en Banco Pastor. “La inauguración constituyó una nota local, una efeméride que hará etapa en el orden del progreso coruñés¹³”, contaba La Voz por aqueles días. A entidade, dicía o xornal herculino, “ha dado prueba imponderable de su gran potencialidad económica, levantando en la mejor avenida de esta ciudad un edificio de ingentes proporciones¹⁴”. Un inmoble que se convertía, cos seus 38 metros e as súas once plantas, no primeiro rañaceos de Galicia e mesmo hai fontes que indican que foi o edificio máis alto de España¹⁵ de formigón armado ata que en 1929 quedou desbancado polo Edificio Telefónica da Gran Vía de Madrid.

  Aínda que a súa altura non nos chame a atención hoxe en día, levantalo foi unha verdadeira ousadía na súa época, abofé! Neste centenario de vida que celebra agora o edificio, non esquezamos, pois, que A Laracha tamén tivo o seu protagonismo nesa proeza.

___________

1 Seu pai era o banqueiro coruñés Pedro Barrié Pastor e os seus bisavós foron dous dos comerciantes máis sobresaíntes da Coruña: por unha parte,o francés Juan Francisco Barrié D’Abadie e, por outra, o catalán José Pastor Taxonera, director de Jaime Dalmau y Cía., casa comercial e bancaria establecida na Coruña en 1776, precursora do que andando no tempo sería o Banco Pastor.  En 1912, tras regresar do seu periplo formativo, Pedro Barrié de la Maza empeza a traballar no negocio de seu pai, que por aquel entón atendía á razón social de Sobrinos de José Pastor e era a continuación da casa comercial e bancaria de su tío José Pastor Horta —da que seu pai fora único e universal herdeiro—. En 1915 prodúcese a súa admisión como novo socio, o que lle permitiu participar plenamente na dirección, a administración e a xerencia da casa bancaria xunto a seu pai e ao primo de este, Ricardo Rodríguez Pastor, socio minoritario da mesma. En 1925, a sociedade regular colectiva Sobrinos de José Pastor transformase en sociedade anónima coa denominación de Banco Pastor, adquirindo Ricardo Rodríguez Pastor a condición de presidente e Pedro Barrié de la Maza, a de vicepresidente. Barrié encargouse personalmente de aplicar os plans de expansión da casa de banca por toda Galicia. En 1939, tralo falecemento de Ricardo Rodríguez Pastor, Pedro Barrié de la Maza pasa a presidir o Banco Pastor, entidade que sería o núcleo financeiro das máis diversas iniciativas económicas.

2 O Ensanche é unha zona da Coruña composta polas ampliacións sucesivas da cidade fora do centro histórico. No primeiro Ensanche (proposto en 1878, aprobado en 1885 e terminado de urbanizarar nas décadas de 1930 e 1940 coa construción dos edificios que rodean a Praza de Vigo) estableceuse boa parte da burguesía da Coruña, dando lugar á existencia de edificios de interese de estilo modernista, como os que se encontran na Praza de Lugo e na Rúa Ferrol. O proxecto urbanístico do segundo Ensanche aprobouse en 1910 e ía marcar unha etapa significativa na expansión e modernización da urbe herculina a principios do século XX. Deseñado en 1906, o plan buscaba dar continuidade ao primeiro Ensanche, adaptándose ás novas demandas dunha poboación en crecemento.

3 CoruñeANDO, Delegación da Coruña do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia (2022): Paseos Arquitectónicos por A Coruña/Paseo por el Centro. Edificio Banco Pastor. “El nuevo poder”. coruneando.com

4 Fernando Agrasar Quiroga (2002): Artistas Galegos. Arquitectos. Do racionalismo á modernidade. Antonio Tenreiro/Peregrín Estellés, Nova Galicia Edicións. S.L., Vigo

5 Nuria Prieto (2019): “Fantasmas entre edificios de A Coruña: El Banco Pastor, la Fundación Barrié y Abanca”, El Español, Quincemil, 18 de decembro.

6 Ibídem.

7 Abel Peña/Rubén Ventureira (2025): “Una investigación desvela que el Banco Pastor de A Coruña no se levantó sobre pilotes de madera”, El Ideal Gallego, 24 de outubro.

8 Ibídem.

9 Ibídem.

10 Jacinto Ruiz Carmona/Juan Rey-Rey (2025): “Valentín Vallhonrat y Gómez, el pionero olvidado de la construcción con hormigón armado en España”. Informes de la Construcción, 77 (577):7131. https://doi.org/10.3989/ic.7131.

11 Abel Peña/Rubén Ventureira (2025): “Una investigación desvela que el Banco Pastor de A Coruña no se levantó sobre pilotes de madera”, El Ideal Gallego, 24 de outubro.

12 La Voz de Galicia, 7 de decembro de 1922, páx. 2,

13 La Voz de Galicia, 10 de novembro de 1925, páx. 1.

14 Ibídem.

15 Parece ser que o Edificio Metrópolis (45 metros e finalizado en 1911) e o Palacio de Cibeles (70 metros e finalizado en 1919) eran máis altos, aínda que cunha tipoloxía diferente ao edificio coruñés.