Luis
Gumersindo Agustín Andrés Varela Curbera,
máis coñecido como “don Luis”, foi un notable médico que
deixou unha profunda pegada
no Caión dos duros anos da
posguerra. Persoa moi
querida entre as xentes do mar naqueles
"tempos incestuosos", como dicía o poeta Manuel María,
asistía aos
seus pacientes sen importarlle o horario, nin se lles ía cobrar ou
non. Unha rúa da vila
mariñeira honra dende hai
décadas a memoria deste
benfeitor ao que lle dedicamos as Crónicas
da Laracha desta semana.
 |
Imaxe dos anos 50 do médico Luis Varela Curbera (Cortesía da familia)
|
 |
Panorámica actual da rúa Luis Varela Curbera de Caión
|
O
noso homenaxeado nace
en Santiago
de Compostela o
26 de febreiro de 1901, no número 65 da rúa do Vilar. Era
o primoxénito
do afamado
oftalmólogo Ángel Varela Santos e
da viguesa Carmen Curbera
Collazo, que cando foron
pais de Luis tiñan, respectivamente, 23 e 21 anos de idade.
Co andar do tempo o
matrimonio
ía traer
ao mundo
sete
fillos máis:
Purificación,
Ramón,
Carmen, Rafael, Elena, José e Alfonso.
Ángel
Varela
Santos, foi
un pioneiro da óptica precursor
das lentes de contacto. Grande
investigador,
realizou
os estudos de Medicina e Oftalmoloxía como alumno libre ao tempo que
levaba
a reloxería legada por
seu pai Gumersindo Victoriano,
licenciándose en 1911. Inquedo e universalista, viaxou á procura
de novas técnicas e innovacións e percorreu gran número de
clínicas de Francia e Alemaña onde pasaba grande parte do ano.
Segundo
nos conta o seu biógrafo Rafael Sisto Edreira,
Vicente
Risco (1934) fai referencia ao seu encontro en Berlín con Varela
Santos en 1930, cando este estaba asistindo á fase de
experimentación e estudo que alí se facía das hoxe populares
lentes de contacto.
 |
Ángel Varela Santos, pai do médico de Caión (Cortesía da familia)
|
Outro
dos aspectos que
queremos destacar
da biografía
de
Ángel
Varela
Santos
é
que foi
o
oftalmólogo de Castelao,
a
quen recordamos
estos
días polo 75 aniversario do seu pasamento acontecido
en Buenos
Aires o
7 de xaneiro de 1950.
Ademais
de ser o seu oculista, mantivo con
el
unha gran amizade e unha intensa relación epistolar, como
persoa comprometida tamén coa realidade e futuro de Galicia. Froito
de aquela amizade, un
dos
cadros de Castelao
ía
viaxar ata
Caión na
década dos anos corenta.
¿Cómo
chegou alí esta
obra?
Contámolo
máis adiante.
Luis,
o fillo
maior de
Ángel Varela Santos e de Carmen Curbera Collazo,
vai medrando naquel ambiente de
compromiso
arrededor
do
cal ía
xermolando
e
alumeando un camiño
que
presaxiaba unha
nova
vida política e
cultural en
Galicia.
Aquel
xermolo e aquela
luz non ían
tardar en
cortarse de raíz e en
apagarse coa longa noite de pedra.
O
noso homenaxeado realiza os seus estudos primarios e de bacharelato
na
súa cidade natal.
Unha
vez rematados, inicia a carreira de Medicina na Universidade de
Compostela, onde
tivo de compañeiro, entre outros, ao carballés José Regueira
Pumpido. Un irmán deste médico,
Luciano,
foi fundador e primeiro presidente do Bergantiños F.C. e outra irmá,
María del Carmen, ía casar co tamén
médico
Pedro Abelenda, “gran beneficiado das minas de volframio en
Monteneme e tío do excelente pintor Alfonso Abelenda”.
Estudante
extraordinario,
Luis
Varela Curbera gradúase e termina a carreira de Medicina na
universidade compostelá en xuño de 1921, ano no que inicia o
servizo militar en Zaragoza. Concluídas
as
obrigas castrenses na capital aragonesa, volta
á
súa cidade natal
na
que non
tarda en casar con
Elisa
García González, nacida
en Santiago de Compostela o 28
de decembro de 1910.
 |
Elisa García González (Cortesía da familia)
|
A
parella
establece
o seu domicilio na
serra madrileña, en Gargantilla del Lozoya y Pinilla de Buitrago,
onde
Luis exerce a súa profesión como médico da localidade. Neste
lugar, que
ten o curioso récord de ser o municipio co nome oficial máis largo
de España,
ían
nacer a
primoxénita do matrimonio:
Carmen,
que
veu ao mundo en 1928.
A
familia ía aumentar en 1930 co nacemento de Luisa Fernanda mais,
desgraciadamente, Elisa morre
en
Gargantilla
pouco despois de ser nai por segunda vez deixando orfas ás dúas
meniñas e viúvo a Luis Varela Curbera, que naquela altura
tiña 29 anos.
Ao
pouco de
falecer a súa muller,
Luis decide que o mellor
para a súa filla Carmen era
que se criara coa súa
familia en Galicia.
A
meniña Luisa Fernanda, a
quen seu pai chamaba cariñosamente Maruxa,
íase
quedar con el
en Gargantilla del Lozoya y
Pinilla de Buitrago, onde o
médico compostelán
continúa exercendo a súa profesión durante algún ano máis, iso
si, coas vistas postas
noutro
destino pois sabemos que en 1934 oposita, xunto a 650 aspirantes
máis, para ingresar no “Cuerpo
Médico de la Marina Civil”.
 |
Luis Varela Curbera coa súa filla Luisa Fernanda en Gargantilla del Lozoyay Pinilla de Buitrago no ano 1932, aproximadamente (Cortesía da familia)
|
Nas
eleccións de 1936 convértese nun destacado activista do Frente
Popular. Nesa
época,
cando empezan a soar os tambores da Guerra Civil, parece
ser que
tamén
se encontraba na localidade madrileña axudando
a Luis na
consulta
un irmán
que
estudara
(ou estudaba naquel momento) a carreira de Medicina. Segundo
nos contou Maruxa Heras, bisneta de
Luis Varela
Curbera,
todo apunta a que se trataba de Ramón.
O
pobre
ía
ser
“paseado” entre
1938 e 1939 e
nunca máis se soubo nada del. A día de hoxe, malia
que Maruxa Heras leva moitos anos buscándoo,
aínda non se descubriron os seus restos.
No
caos dos primeiros días da contenda, para que non tivera problemas
no futuro, Luis ensínalle a rezar a súa filla pequena, unha nena
que estiveran a piques de enviala para a Unión Soviétiva mais, no
último momento levárona
para un colexio republicano de Alicante. Neste
centro
Luisa Fernanda ía botar case tres anos sen saber nada
do pai nin
da
súa familia de Galicia.
 |
Luis Varela Curbera coa súa filla Luisa Fernanda en Gargantilla del Lozoya y Pinilla de Buitrago no ano 1933, aproximadamente (Cortesía da familia)
|
Durante
aquela
horrenda etapa do noso pasado, Luis
Varela
Curbera
realiza
servizos
facultativos en
diversos frontes da
Guerra Civil.
Grazas
a unha
información
publicada no “Diario
Oficial del Ministerio de Defensa Nacional”,
sabemos
que
en
abril de 1938 foi
designado capitán médico:
Circular.
Excmo. Sr.: En cumplimiento a lo dispuesto en la orden circular de 28
de mayo del pasado año (D.O. núm. 139) he resuelto promover al
empleo de capitán médico provisional, por el tiempo de la duración
de la campaña, a los médicos que figuran en la siguiente relación,
por hallarse comprendidos en el artículo octavo de la citada
disposición y en lo preceptuado en la orden circular de 16 de agosto
siguiente (D.O. núm. 206), quedando confirmados en los destinos que
actualmente tiene asignado cada uno. Surte efectos administrativos
esta disposición a partir de la revista de Comisario del próximo
mes de abril.
Lo
comunico a V.E. para su conocimiento y cumplimiento. Barcelona, 28 de
marzo de 1938.
P.D.,
PÉREZ
SALAS
Señor…
Relación
que se cita…
Don
Luis Varela Curbera, a las órdenes del general jefe del Estado Mayor
del Ejército de Tierra.
Don
Antonio Martínez Rodó, a las órdenes del general jefe del Ejército
del Centro.
Don
Antonio Aznar Riazuelo, a las órdenes del general jefe del Ejército
del Este.
Barcelona,
28 de marzo de 1938.- Pérez Salas.
Como
capitán médico,
o
noso homenaxeado
forma parte da 10.ª
Brigada Mixta que
fora
constituida o
21 de decembro
de 1936 e
que orixinalmente
se
formara
sobre a base das forzas
da columna mandada por Valentín
González González, coñecido popularmente polo alcume de
“El Campesino”. Durante
case toda a Guerra, a 10ª Brigada
Mixta permaneceu
integrada na 46ª División e participou en algunha das principais
batallas da contenda, casos
de Guadalaxara, Brunete, Teruel, Aragón e a do Ebro.
Despois
da toma de Teruel polas forzas franquistas, máis
de 400
efectivos da columna de “El Campesino” foron
capturados
polo enemigo. Un dos prisioneiros
era o futuro
médico de Caión,
que ingresa
na
prisión de
Victoria
o 21 de febreiro de 1938. Un
mes e medio máis tarde, o 10 de abril, trasládano a Prisión
Provincial de Zaragoza, onde ía ser procesado o 19 de outubro de
1939.
Durante
todo este tempo, o doutor compostelán non soubo nada da súa filla
pequena. A propia Luisa Fernanda ten contado moitos anos despois que,
ao pouco de acabar a guerra, un día apareceu en Alicante seu avó
Ángel Varela Santos. O
oftalmólogo díxolle
á
cativa
quen era e, acto seguido, levouna a un parque e estiveron dándolle
de comer cacahuetes aos monos. Despois a
nena
recolleu as cousas e volveu a Galicia a reencontrase coa súa
familia, da que nada soubera durante a contenda. Fernanda Luisa íase
criar
en Pontevedra cunha irmá de súa nai e
o seu marido, un matrimonio que non tiñan fillos e criárona como
tal.
 |
Luisa Fernanda coa súa avoa Carmen Curbera Collazo na consulta de seu avó, Ángel Varela Santos. A nena non tiña lentes, xogaba coas monturas de seu avó (Cortesía da familia)
|
Paralelamente,
Luis
ía
ser ratificado
de prisión o 18 de novembro de 1940. Neste mes de novembro do
ano 40
trasládano ao
campo de concentración e prisión provisional
de
San Juan de Mozarrifar,
tamén
en Zaragoza,
que
serviu para
a retención, clasificación de presos e
o seu
destino noutros
presidios do
Estado. Entre
a dor e o medo, miles
de republicanos viron naufragar neste
aterrador
lugar as
súas
vidas, entre
eles o doutor
de Compostela, que
ía
estar
recluído alí durante
varios anos agardando
a
un consello de guerra polo simple feito de defender as liberdades
democráticas.
 |
Prisioneiros republicanos chegando ao campo de concentración de San Juan de Mozarrifar en marzo de 1939 (Fonte: Delegación de Prensa y Propaganda 5º Cuerpo de Ejército-Zaragoza. http://todoslosrostros.blogspot.com.es/2012/05/los-represaliados-de-san-juan-de.html)
|
Acusado
en
causa nº 1312-40
por un delito de auxilio de rebelión militar, cando o único que
fixera era opoñerse á rebelión fascista e defender a única
legalidade existente, Luis
Varela Curbera fora
condenado
á
pena
de 12
anos
e
un día de reclusión menor, unha
pena
que
non ía deixar extinguida ata o día
16
de febreiro
de 1950.
Van
pasando os días, as semanas, os meses... Na longa espera polo seu
consello de guerra exerce
como axudante médico no
inferno
de San Juan de Mozarrifar, ocupación
que tamén desempeñara
anteriormente
na Prisión Provincial
de
Zaragoza.
O
soño de liberdade esvaece
por momentos, máis
aínda cando os militares franquistas que instruían
na
“Capitanía
General de
la
5ª Región Militar”
a
súa causa
o
21 de outubro de 1941 determinan
que, segundo
os cargos que
figuraban na súa acusación,
non
procedía
que fora posto en liberdade
mentres
non
se vira
en consello
de guerra.
O
xuízo, ou farsa de xuízo, íase
celebrar o 15 de xullo de 1942 en Zaragoza, sendo sentenciado por
consello de guerra por un delito de “auxilio a la rebelión” á
pena de 12 anos e un día de reclusión menor que, como xa dixemos,
non se
extinguiría ata o 16 de febreiro de 1950. Na súa causa, facilitada
polo centro
documental da memoria histórica do Archivo
Histórico
Provincial
de Zaragoza, constan
xoias como esta:
“De
antecedentes izquierdistas hizo propaganda y en las elecciones del 36
su actuación personal en pro del Frente Popular fue de un
prodiletismo manifiesto y decidido. Iniciado nuestro Glorioso
Movimiento, comenzó a presentar servicios facultativos a los rojos
requerido a tal efecto pero ingresando más tarde voluntario en la
columna del “Campesino” llegando a ser de la confianza del
cabecilla
llegando a alcanzar el empleo de capitán médico prestando servicios
en varios frentes hasta caer en poder de nuestras
fuerzas en Teruel”.
Tres
meses máis tarde, o 26 de outubro de
1942,
o xulgado nº
11 do
cuartel
de Palafox (Zaragoza)
no
que se tramitaba
a súa causa solicítalle telegraficamente informes sobre concesión
liberdade condicional e residencia ás tres “autoridades” de
Gargantilla del
Lozoya y Pinilla de Buitrago, municipio
no que Luis causa baixa definitiva como médico neste destino que
tiña antes da Guerra Civil.
Nesa
mesma semana,
o
29 de outubro, é posto
en prisión atenuada,
medida que lle permite cumprir o tempo restante da súa condena fora
do centro penitenciario. A principios de novembro o xulgado
franquista que instrue a súa causa recibe informes favorables para
a concesión da liberdade condicional do Alcalde, da Falanxe e da
Garda Civil de Gargantilla
del
Lozoya y Pinilla de Buitrago, iso
si, liberdade condicional pero con desterro. E
por fin, o 4
de febreiro de 1943 é
posto
provisionalmente en liberdade
condicional.
A
finais deste mes de febreiro, Luis Varela Curbera solicita o cambio
de residencia a Caión, onde
naquel
momento
os mariñeiros que
sufrían algunha doenza
tiñan que desprazarse ata Arteixo, que
era o lugar
onde
residía o
médico
que prestaba
os servizos
de asistencia na Delegación Local da Mutualidade
de Accidentes de Mar.
O
noso protagonista
chega
á vila mariñeira
na
segunda quincena de maio de 1943. En
opinión
do historiador local Marcos Amado,
o
feito de que en Caión houbera xente ligada á CNT en 1936 puido ter
algo que ver no
acordo unánime dos directivos
da Delegación caionesa
para que Varela Curbera fora o seu médico.
Sexa como fora, resulta de moito interese o seguinte
documento gardado
a bo recaudo no Arquivo da Pesca
da
Confraría
que nos cedeu, coa súa habitual cortesía, Marcos Amado:
 |
Documento no que se solicita o nombramento de Luis Varela Curbera como médico da Delegación Local da Mutualidade de Accidentes de Mar de Caión (Arquivo da Pesca. Cortesía de Marcos Amado)
|
En
el puerto y villa de Cayón, ayuntamiento de Laracha, provincia de La
Coruña, a los 17 días del mes de febrero del año de 1943, se
convoca a los Señores Directivos de la Delegación Local de la
Mutualidad de Accidentes de Mar de este puerto, a sesión ordinaria,
los que una vez reunidos en su totalidad en el Local Social del
Pósito de Pescadores, se toman los siguientes acuerdos:
1.
Por el Sr. Presidente de la Delegación se abre esta sesión a las 15
horas procediéndose acto seguido a la aprobación del acta anterior.
2.
Por unanimidad se acuerda elevar un escrito a la Dirección de
Mutualidad por mediación del Inspector Regional, en el que se
interese el nombramiento de Don Luis Varela Curbera como médico de
esta Delegación Local, residente en esta villa, ya que este
nombramiento supondría ciertas ventajas a los accidentados al
proporcionar la asistencia médica sin necesidad de tener que
desplazarse al
pueblo de Arteijo, lugar de residencia del médico que viene
prestando los servicios de asistencia en esta Delegación, y que
dista de este puerto unos once kilómetros, surgiendo con frecuencia
el obstáculo de no poder desplazarse a causa de no contar con los
medios de locomoción suficientes dadas las circunstancias actuales,
y otras veces por no permitírselo el estado del lesionado, sufriendo
así los asegurados de esta Delegación graves consecuencias al no
disponer de un servicio perfecto de asistencia facultativa.
No
habiendo más asuntos de que tratar se da por terminada la sesión
levantándose a las 17 horas de este día, de la que como secretario
certifico.
Daniel
Lema Ramón Morgade
Segundo
o testemuño de Constante Caamaño Carballo, caionés
de 90 anos, “don
Luis
chegou aquí sobre o ano 1943 e viña
acompañado das dúas fillas e de súa sogra. El estaba viúvo. Ao
principio vivía nunha casiña moi
humilde que era
propiedade de Mariano Fuentes Verdía, que naquela hora era o patrón
maior
da cofradía.
O
médico
daba consulta nunha habitación da casa deste
Mariano, que está
a poucos metros da outra, na que vivía don
Luis
coa súa familia”.
Por outra banda, Maruxa
Heras, bisneta do médico, contounos que “quen viviu en Caión foi a súa filla maior
Carmen. Miña avoa, Luisa Fernanda,
pasaba alí algunha
temporada polas
vacacións escolares
do verán”.
 |
Vivenda na que viviu Luis Varela Curbera e a súa familia cando chegaron a Caión en 1943
|
 |
Domicilio de Mariano Fuentes Verdía, patrón maior da confraría nos anos 40. Cando o médico Luis Varela Curbera chegou a Caión tiña a súa consulta nunha habitación desta casa
|
 |
Á dereita observamos a casiña na que residiu o médico cando chegou a Caión e, ao seu carón, o domicilio de Mariano Fuentes Verdía, patrón maior da confraría naquela altura
|
Non
deixa de ser curioso que só 4 anos despois
da visita de
Franco a Caión agora un represaliado do dictador empezaba a gañarse
o cariño da xente da
vila co
seu proceder de benfeitor.
Home
dunha grande humanidade, axudaba a todos os que podía. Non
foron poucas as ocasións
nas
que os mariñeiros
ou a súa familia ían buscar algún medicamento a súa
consulta e el, que naquela época de miseria non lle sobraban os
cartos, non
lles cobraba nada.
-¿Canto
é, don Luís?
-Nada
ho, ¿que che vou cobrar por iso?
-
Don Luís,
¿que lle debo?
-
Anda ho, anda… iso non é nada!
-
Don Luís,
¿canto é?
-
Anda ho, xa me pagarás!
Uns
meses despois da súa chegada a Caión, o 29
de febreiro de 1944, Luis
Varela Curbera
quedaba
liberado do
desterro que sufría
ao extinguirse a metade
da condena imposta
pola xustiza franquista.
Nese
mesmo
ano, o 21 de xullo, falece aos 68 anos seu pai Ángel Varela Santos,
o popular oftalmólogo santiagués e amigo persoal de Castelao. De
feito debeu ser nesa época cando Luis levou para Caión un cadro
que
o popular
persoeiro galego lle agasallara no
seu momento
ao seu gran amigo Ángel, cadro do que falaremos nas
Crónicas
da Laracha
da vindeira semana.
Nesa
altura
Luis
cambia de domicilio en Caión e
aluga
unha
casa no
Rueiro das Figueiras, casa
na
que da
consulta e na que
vive coa
súa filla maior
Carmen. A
pequena, Luisa Fernanda, soamente residía alí durante as vacacións
de verán.
 |
Panorámica actual da casa na que residiu Luis Varela Curbera no Rueiro das Figueiras. Á dereita da imaxe vemos ao señor Constante Caamaño Carballo, caionés que nos contou diversos aspectos da estadía do médico na vila mariñeira
|
Na
súa nova residencia, o médico
contrata
para traballar nas tarefas do fogar a
Estrella Nogareda
Verdía,
unha moza de Caión nacida en San Roque o 22 de xullo de 1923 que
facía pouco tempo que quedara viúva do mariñeiro José
Felípez Queiro
e
que tamén ía sufrir o infortunio de ver morrer
o
único fillo do matrimonio, unha
nena
que
faleceu de moi
noviña.
O
refraneiro popular di
que o roce fai o cariño. Neste
caso foi así, abofé, xa
que
despois de que Cupido disparara unha das súas frechas,
o
6 de febreiro de 1954 Luis
e Estrella dábanse o “si quero” na
igrexa coruñesa
de San Pedro de Mezonzo. No
momento do enlace matrimonial el
tiña 52 anos anos e ela 30.
 |
Montaxe fotográfica de Estrella Nogareda Verdía e de Luis Varela Curbera (Cortesía da súa neta Ángeles Souto Varela)
|
Carmen,
a filla maior do médico, viviu con eles durante algún tempo, ata
que fixo a maleta da emigración con destino ao Uruguai.
Non
foron poucas
as persoas de Caión que nos
falaron deste doutor tan querido na vila. No seu testemuño, todas
repetiron
con insistencia
que “era moi boa persoa e moi bo médico”, e mesmo houbo quen
quixo
lembrar
que
ata o último dos seus días continuou
sen
cobrarlle os
medicamentos e produtos farmacéuticos
a quen lle custaba un mundo pagalos, produtos como o “pelargón”,
a
primeira
leite
infantil que lanzou
Nestle en plena postguerra e
que actualmente
se asocia simbólicamente no
imaxinario
colectivo español cos tempos posteriores
á
Guerra Civil
e
á xeración
criada nos anos
40 e
50. Luisa
Fernanda, a filla pequena do primeiro matrimonio do médico, contaba
acotío
que seu pai non lle cobraba á maioría da xente que atendía na
consulta. “Na cociña da casa sempre había pulpos,
langostas
e todo tipo de marisco porque era a maneira con que lle pagaban
moitos
mariñeiros a papá”, recordaba Luisa Fernanda.
En
Caión ían
nacer María
de los Ángeles e Luís, os dous fillos maiores da familia Varela
Nogareda, que
pasaron os primeiros anos da súa vida naquel
Caión dos 50 que vivía case que exclusivamente do mar.
 |
María de los Ángeles Varela Nogareda nos anos 50 en fronte da rampla do porto. Obsérvese, detrás da cativa, o edificio de mantemento da liña eléctrica derrubado ao aumentar os almacéns dos barcos e construírenriba unha praza (Cortesía da súa filla Ángeles Souto Varela)
|
Luis
Gumersindo Agustín Andrés Varela Curbera é
desas
persoas que teñen a curiosa estadística de morrer o mesmo día que
nacen.
Nacera
o 26 de febreiro de 1901 e
finou
o 26 de febreiro de 1958. No
momento do seu pasamento, acontecido no seu domicilio da Avenida de
Rajoy, en Compostela, Estrella
estaba embarazada de catro meses
dunha nena que ía bautizar
co nome
de
María Asunción, Marita
para
os máis
achegados, nacida
tamén en Caión.
 |
Estampa necrolóxica de Luis Varela Curbera (Cortesía da súa familia)
|
Os
restos do
protagonista das Crónicas
da Laracha desta
semana descansaron
durante uns anos no
cemiterio dominico
de San Domingos de Bonaval da súa Compostela natal,
cidade
na que ía establecer o seu domicilio Estrella Nogareda
cos tres fillos do matrimonio
e
na que a caionesa rexentou unha pensión de estudantes no
número 106 da rúa do Hórreo, xusto en fronte do edificio do
Parlamento de Galicia.
Certo
tempo despois
do seu pasamento,
Bonaval íase converter no parque que hoxe podemos desfrutar e, por
tal motivo,
os restos de Luis Varela Curbera foron
trasladados ao cemiterio
de Boisaca.
Hai
case setenta anos que faleceu, mais
o seu espíritu e o seu recordo seguen a estar moi presentes en
Caión, onde aquel
médico benfeitor
que tanto se sacrificara coa
veciñanza naqueles
tempos tan
duros e tan
difíciles ten,
merecidamente, unha rúa dedicada na zona na que residiu e deu
consulta ao pouco de chegar á
vila despois
de estar varios anos represaliado nas cárceres franquistas polo seu
compromiso coa democracia. Vaia
este humilde tributo e sentido homenaxe para que unhas
persoas
o recorden, outras
o coñezan e todas e todos admiren a este gran persoeiro que foi don
Luis
Varela Curbera.
 |
Panorámica da rúa caionesa Luis Varela Curbera
|
____________
