AS DOCE UVAS DE NOITEVELLA NA LARACHA

  Como ben sabedes, as doce uvas da sorte é unha tradición española consistente en tomar doce uvas durante os últimos segundos do 31 de decembro ao son das doce badaladas que sinalan o fin dun ano e o comezo de outro. 

  Aquí utilizamos uvas frescas e normalmente de cor verde. Noutros países, como Portugal ou nalgúns de Latinoamérica comen doce uvas pasas. Con todo, a razón de que sexan doce non está clara. Non se sabe con certeza se é polos “doce meses”, unha uva por cada mes, ou se é polas “doce badaladas”, unha uva por cada toque de campá. Realmente, se o pensamos ben, poderíanse compaxinar as dúas motivacións.

  A tradición de comer as uvas na xeografía española parece ser que ten o seu precedente nun bando municipal do alcalde de Madrid, José Abascal y Carredano, de decembro de 1882, polo que se impoñía unha cota de cinco pesetas a todas as persoas que quixeran saír a recibir aos Reis Magos. Esta tradición servía para ridiculizar a algúns forasteiros que chegaban esos días á capital do Estado e a quenes se lles facía crer que había que ir a buscar aos Reis Magos a madrugada do 5 de xaneiro; utilizábase, ademais, para beber e facer canto ruido se quixera. Con este bando, José Abascal privou aos madrileños da posibilidade de disfrutar dun día de festa onde se permitise case todo. Isto, xunto á costume das familias acomodadas de tomar uvas e champán na cea de Noitevella, provocou que un grupo de madrileños decidiran ironizar a costume burguesa, acudindo á Porta do Sol a tomar as uvas ao son das badaladas.

  Outros antecedentes desta tradición poden localizarse na prensa de finais do século XIX. Deste xeito, o 2 de xaneiro de 1894, El Siglo Futuro incluíu un artigo do día anterior de El Imparcial titulado “Las uvas bienhechoras”, no que se fala da costume “importada de Francia, pero ha adquirido entre nosotros carta de naturaleza¹ ”. O mesmo día, en El Correo Militar podíase ler: “La imperecedera costumbre de comer las uvas al oír sonar la primera campanada de las doce, tenía reunidas en fraternal coloquio á infinidad de familias, y todos á coro gritaron: ¡Un año más!²”.

  Na Noitevella de 1895 tamén aparece unha referencia escrita sobre as doce uvas, que simbolizaban os doce meses do ano. Nesa altura foi o Presidente do Consello de Ministros quen despediu ese ano de 1895 con uvas e champán.

  Outra teoría apunta que a tradición de tomar as doce uvas comezou en 1909, cando os agricultores de Alicante, encontrándose nese ano con excedente de uva e con obxecto de sacar ao mercado toda a produción, inventaron o ritual de tomar as uvas da sorte na derradeira noite do ano logrando popularizar a costume e darlle o impulso definitivo para convertela en consolidada tradición.

Caricatura con varios políticos comendo as uvas na Porta do Sol de Madrid (Gedeón : semanario satírico: Año XVII Número 788 - 1 de xaneiro de 1911 . Biblioteca Virtual de Prensa Histórica)

  A creación de Televisión Española a mediados do século XX permitiu a transmisión anual das doce badaladas do 31 de decembro dende a Porta do Sol de Madrid. Posteriormente, tras a creación das televisións autonómicas, estas comezaron a retransmitir as badaladas desde outros lugares; no caso da Televisión de Galicia, dende a torre do reloxo da catedral de Santiago de Compostela.

  Se ben tradicionalmente a Noitevella celebrábase en familia, moita xente comezou a ir tomar as uvas da sorte en directo ao son do reloxo a diferentes espazos públicos, como a propia Porta do Sol de Madrid, o lugar máis famoso para facelo e onde parece ser que comezou esta tradición. 

AS 12 UVAS DE NOITEVELLA NA LARACHA

  Segundo diversas fontes que entrevistamos ao longo dos últimos días, a maioría da xente maior da Laracha non empezou a tomar as doce uvas ata os últimos anos 60 ou primeiros 70, coincidindo coa paulatina chegada das primeiras televisións. Houbo moitas persoas que nos dixeron que nas noitevellas da súa infancia tomaban uvas pasas, curiosamente do mesmo xeito que se segue celebrando na actualidade nalgúns países de América do Sur.

  Amelia Pedreira Mallo, nacida en 1934 no Formigueiro (Vilaño) díxonos -a traves dun audio que non enviou o seu neto Diego- que cando era nena non había tal costume de tomar as uvas, pero en Reis si que facían algo especial, “ese día traíannos un pucho de fighos”. Os fins de ano da súa infancia recordaos indo de troula pola aldea. Ían todos xuntos, dous ou tres de cada casa, cantando panxoliñas. A súa memoria aínda garda unha delas:

"Á señora desta casa

moi ben lle queda a chaqueta,

moito mellor lle quedaba

se nos dera unha peseta".

  Amelia casou con Basilio Pérez Sánchez, veciño de Lendo que con 6 anos viñera de criado para Vilaño. Aprendeu a ler na mili en Larache (Marrocos), onde se fixo barbeiro… un da Laracha en Larache, cousa bonita, abofé! Casaron e viviron durante uns anos en Quintáns (Vilaño). Co oficio de barbeiro aprendido na mili, montou unha barbería na nova casa do Formigueiro, onde a “sedenta” clientela pedíalle algunha copiña mentres agardaban pola súa quenda. Ante tal situación, a Basilio prendeuselle a bombilla e díxolle a Amelia:

-E se montamos unha taberna?

  E así, na mesma casa do Formigueiro na que vivían, Basilio cortaba o pelo na barbería e, se non tiña choio, traballaba de albanel, gandeiro, xornaleiro, capador, taberneiro ou do que fixera falta para sacar adiante á súa prole. Ao mesmo tempo, Amelia atendía a taberna, a casa e ás catro fillas que tiveron. Pouco despois de abrir a tenda puxeron unha radio e posteriormente, a mediados dos anos 60, a primeira televisión do lugar. “Primeiro tivemos unha radio -recorda Amelia- e a xente viña bailar polo fin de ano ao son da música. Os de Martís viñan todos a bailar. Eu de tomar as uvas na taberna nesa época non o acordo. Despois puxemos a televisión, e a partir de aí o fin de ano xa empezou a ser como é aghora”.

  Don Manuel Mallo Mallo, párroco de Soandres (e doutras parroquias) é natural de Paredes (Erboedo). Contounos que cando era rapaz, polos anos corenta, “falaban das doce uvas, pero como alí á aldea a luz non chegou ata os anos 60, non había radio e non había ningunha referencia das campanadas. Recordo que nesa época alguén na casa, case en plan broma, ía contando e comiamos as uvas porque era costume de telas para a cea, que creo que non se ceaba tan tarde como hoxe. Despois dos anos 60 si que recordo que se escoitaban as campanadas na radio. Era un momento moi alegre coas uvas.”

  Manuel Peña, veciño de Santa Baia (Soandres) nacido en 1934, ao que moitas e moitos de vós recordaredes por ser o condutor do autobús de Asicasa que facía a ruta A Coruña-Coiro, contounos -a través dun audio da súa filla Julia- que “na miña infancia non se facía nada especial polo fin de ano. Tiñamos un día de traballo normal de atender ao gando e, se cadra, facíase unha comida un pouco mellor, pero non había tal cousa das uvas. Eu de solteiro nunca tomei uvas en fin de ano. A partir do 1975, ou por aí, si que se empezou a celebrar coma hoxe”. A súa muller, Socorro Piñeiro, é natural Erboedo de Abaixo (Erboedo). Díxonos que na súa casa, en fin de ano “comíamos uvas pasas e tocabamos as pandeiretas”.

  A señora Manuela Míguez Castro (Sofán, Carballo, 1931) é unha das nosas habituais fontes de información, que será... aí vai unha primicia... unha das grandes protagonistas do próximo libro que publicaremos o Concello da Laracha e un servidor. Manuela vive na “Casilla” de Proame (Lemaio) e é a viúva de Manuel López Mesejo, o último legoeiro deste lugar. Coa simpatía que a caracteriza, contounos (vía telefónica co seu fillo Lolo) que no seu domicilio de Proame polo fin de ano “comiamos xurelos e verzas, e despois, ás 12 da noite, botabamos tres bombas para celebrar o noso santo, o san Manuel e a santa Manuela, que é o día 1 de xaneiro”.

  Rematamos co testemuño de Concepción Iglesias Eirís, Concha do Xastre, nacida na Silva (Cerceda) en 1948, pero que leva residindo na Laracha dende moi cativa. Seu pai era xastre e súa nai, ao tempo que atendía a casa e aos sete fillos, tamén cosía. Vivían na actual rúa Plácido Pedreira e, coas dificultades da época, sempre procuraban celebrar o fin de ano en maior ou menor medida. “Na nosa casa -recordaba Concha- sempre se celebrou, eso que os cartos andaban amarrados. Se de casualidade por calquera circunstancia meus pais non podían comprar as uvas frescas, pois comprábanas pasas. Foran frescas ou pasas, as uvas por fin de ano nunca faltaron na nosa casa. Contabamos nós… unha, dúas, tres… ou íanos contando papá… catro, cinco, seis… ou nolas contaba mamá… sete, oito, nove… Meus pais dicían:

-Veña rapaces, xa son as 12! Hai que tomar as uvas!

Iso si, tiñamos que acabar de comer un pouco antes das 12”.

  Anos despois, tan pronto tiveron radio na casa, os Iglesias Eirís xa tomaban as doce uvas "escoitando as campanadas pola radio. E xa che digo, se de casualidade non se podían comprar polo que fora uvas frescas, porque antes aquí tampouco había de todo, pois daquela tomabamos uvas pasas. Na nosa casa tampouco nunca faltaron os polvoróns, o turrón blando e o duro. Ademais, tiñamos todos, os sete irmáns, unha caixiña redonda de mazapán da culebra. Por Reis, se non tiñan cartos bastantes para comprarnos calcetíns a todos, pois compraban dous pares e facían rifas. Se cadra comprábanos na feira e, cando chegaban á casa, rifábanos para que ningún dos fillos se sentira distinto dos outros e non houbera desprecios”.

  Segundo a tradición, débese comer unha uva con cada badalada, representando un desexo ou esperanza para cada mes do novo ano. Se consegues comer as doce uvas a tempo, terás un ano de boa sorte e prosperidade, que é o que vos desexamos a todos e a todas!

  FELIZ 2026! 

FONTES:

Wikipedia: https://es.wikipedia.org/wiki/Doce_uvas

_________________

1 Cronista (2 de xaneiro de 1894); “Las uvas bienhechoras” (pdf). El Siglo Futuro (Madrid) 

2 F. H. S. (2 de xaneiro de 1894): “1894”(pdf). El Correo Militar (Madrid)

O RITO DO TIZÓN DE NADAL

 O tizón de Nadal ou cepo de Nadal (tamén coñecido como cachopo de Nadal) é un tronco grande de madeira que os nosos devanceiros prendían pola Noiteboa na lareira.

  Era esta unha tradición ancestral galega, e doutras partes de Europa, ligada a ritos pagáns indoeuropeos e celtas das celebracións do solsticio de inverno que simbolizaba destruír o vello para dar paso ao novo.

  Segundo o ilustre arteixán Manuel Murguía, na antigüidade contábase o ano novo desde a noite de Nadal, polo que o 25 de decembro era o primeiro día do ano. Polo tanto, prender o cepo de Nadal era acender o novo lume.

  Prender este lume novo supoñía para os nosos antepasados un acto case relixioso reforzando, ademais, o sentimento de unidade familiar. A práctica conservouse ata o século XX e a día de hoxe aínda se realiza en moitos lugares da nosa xeografía (se sabedes dalgunha casa da Laracha que o fagan facédenolo saber, por favor).

   Segundo cada cultura, a árbore escollida para a tradición cambia: os franceses preferían árbores froiteiras; os ingleses o freixo, o piñeiro ou o carballo; os escoceses a faia; os galegos o carballo, mais tamén empregaban a faia, o bidueiro, o freixo ou o loureiro.

  A certeza de que é unha tradición moi antiga e espallada evidénciase no feito de que, nalgunhas linguas europeas, o termo utilizado para describir o cepo atópase nas palabras que fan referencia ao Nadal, coma no lituano kalėdos, que significa literalmente 'a noite do cepo', ou 'noiteboa' en croata badnjak, que tamén significa 'cepo', ou nalgúns alcumes para as festas de Nadal coma "Festa del Ceppo", utilizado na Toscana.

   Desta tradición provén o doce chamado tronco de Nadal, moi común nos países francófonos, onde é coñecido coma bûche de Noël.

  O Nadal galego ancestral, inserido na tradición cristiá desde o século IV, ten tamén unha palpable relación co agro, cando o labrego, debido ao mal tempo e aos días curtos, concentra o seu esforzo en traballos artesanais dentro da casa. Avós, fillos e netos xuntábanse a carón do lume onde, segundo os contos daqueles tempos, tamén se congregaban as ánimas dos antepasados mortos na Noiteboa. Costumes que, xunto cos cantos, os donativos etc., conforman as tradicións de Nadal que hoxe se conservan. 

  Entre os pobos celtas galaicos existía o costume de manter unha candea acesa en honra á deusa Nai Terra durante o solsticio de inverno, usando os restos da candea do ano anterior. Debía arder doce horas para traer boa sorte. Baseada nesta tradición xurdiu unha das tradicións máis antigas e de maior raizame en Galicia, onde o madeiro debía ficar aceso na lareira ata Aninovo.

  Despois deixábase apagar, pero ollo, consérvase durante o resto do ano para acendelo de novo durante as treboadas ou cando se ventaba unha desgraza na casa, como elemento protector do fogar.

  Nalgunhas zonas da xeografía galega para facer o cepo usábase o chamado “lume novo”, pois as brasas deste lume facíanse nas lareiras das casas queimando toxo, despois bendicíase esa leña miúda o Sábado Santo no adro da igrexa e gardábase para dar sorte á familia, tornándose a prender pola Noiteboa.

  Arredor deste lume de Nadal cantábanse panxoliñas, contábanse historias da Santa Compaña, de mouros, serpes, encantos, contos de risa, etc., mentres os cativos xogaban. Tamén se pensaba que nesa noite as ánimas dos defuntos antergos da familia estaban presentes arredor do lume.

  Conta a tradición que se se conseguía que o tizón fixese brasa acesa toda a noite, e chegaba ao amencer con calor, habería sorte todo o ano.

   Vicente Risco define o tizón de Nadal así:

“É un cañoto grande dun árbore, que nas montanas do leste da provincia de Lugo, en moitos sitios da de Pontevedra, e noutras terras, botan ó lume na noite do 24 de Nadal, e deixan queimar deica a mitá, e o que queda gárdano para cando hai treboada; entón, bótano de novo a arder na lareira, para arreder o pedrazo e os raios. Nalgús lados, semella que aproveitan a borralla para botaren nos eidos, o cual sí que é un verdadeiro rito fertilizante de maxia agraria. Mais tamén tén relación coa presencia das ánimas da familia na noite de Nadal, arredor do lume. O tizón de Nadal é rito coñecido e usado en toda Europa, e faise tamén en moitas partes de Hespaña. En Cataluña vén ser o que chaman 'tió', no que baten os nenos da casa para que lles bote dulces, que os pais lle meten dentro. A súa orixe recúa con seguranza deica os tempos máis vellos¹ ”. 

  Ademais de seren protectoras e cun certo carácter sagrado, as cinzas do tizón de Nadal parecían ser boas para curar as febres.

   Bo Nadal!

_________________________

FONTES:

Rey Insua, Lucía (2007): Las gentes. Hogueras, fachóns, magostos y queimadas. El fuego y sus ritos en la cultura popular gallega, Ea editorial.

Risco, Vicente: "Etnografía: cultura espiritual", en Historia de Galiza, dirixida por Ramón Otero Pedrayo. Editorial Nós, Buenos Aires 1962 (Reed. Akal, Madrid 1979); vol. I, 255-777.

Wikipedia. Tizón de Nadal. (https://gl.wikipedia.org/wiki/Tiz%C3%B3n_de_Nadal)

________________________________

1 Vid. Vicente Risco: "Etnografía: cultura espiritual", en Historia de Galiza, dirixida por Ramón Otero Pedrayo. Editorial Nós, Buenos Aires 1962 (Reed. Akal, Madrid 1979); vol. I, 255-777.

GUMERSINDO GARCÍA GÓMEZ, O CRONISTA DE SOANDRES

   Nas Crónicas da Laracha desta semana homenaxeamos a un dos grandes defensores da cultura do municipio, un persoeiro que transmitiu o seu saber e a súa erudición sobre a historia da súa terra de nacemento en numerosos artigos que publicou durante décadas en diferentes medios da bisbarra. Estamos a falar do prezado e admirado Gumersindo García Gómez, o cronista de Soandres.

Gumersindo García Gómez

  Nacido o 28 de setembro de 1952 no Convento (Soandres), Gumersindo, Sindo para os seus amigos, é o fillo máis pequeno de Gumersindo García Verdía e de María Gómez Barreiro, matrimonio que cando veu ao mundo o noso homenaxeado xa eran pais de José Gerardo, nacido en 1948.

  Os dous irmáns ían marchar de cativos para Guísamo (Bergondo), onde vivían os seus avós paternos e o seu tío José García Verdía (1927-2011), crego desta parroquia desde 1953. O primeiro en facer a maleta foi José Gerardo e posteriormente, cando tiña catro anos, faría o propio Sindo, que pasaría en Guísamo a súa infancia e adolescencia.

Gumersindo García e María Gómez cos seus fillos José Gerardo e Sindo (Cortesía de Montse García Iglesias)

José Gerardo e Sindo con seu pai Gumersindo e seu avó Rogelio (Cortesía de Montse García Iglesias)

  O párroco ía ser unha persoa moi importante na vida de José Gerardo e na de seu irmán Sindo, que quedou a vivir co crego larachés ata rematar o servizo militar. Na realidade D. José foi moi moi importante na vida deles e na de todos os seus feligreses xa que, ao tempo que exercía o seu ministerio sacerdotal, tamén lideraba algúns dos cambios máis transcendentais que estaba experimentando naquela altura esta parroquia mariñana, cambios moi necesarios realizados nun contexto sumamente dificil como a apertura de novos camiños, a traída de augas ou a instalación do teléfono. En 2020 o Concello de Bergondo tivo a ben recoñecer a súa labor de benfeitor cun monólito, ademais de bautizar co seu nome a praza que hai diante da reitoral de Guísamo, nun acto entrañable no que estivo presente a súa familia da Laracha.

José Gerardo e Sindo García Gómez en Guísamo coa súa familia (Cortesía de Montse García Iglesias)

Monólito de D. José García Verdía en Guísamo (Concello de Bergondo)

Praca do monólito (Concello de Bergondo)

  D. José García Verdía era un lector empedernido e un destacado políglota que, aí é nada, sabía vinte idiomas. O seu amor polos libros ía deixar fonda pegada no seu sobriño Sindo, quen, a partir da segunda metade da década dos oitenta comezou a poñer en práctica o que fora mamando dende moi cativo: un “don” especial de escribán, que era como lle chamaban aos empregados públicos que estaban antigamente encargados de escribir documentos legais e actas dos procesos xudiciais.

  A partir desa época, o seu enorme interese pola historia da súa terra natal ía levar ao noso querido escribán a publicar en medios como El Ideal Gallego interesantes artigos que, nalgúns casos, se animara a escribir tras recibir o apoio do historiador Carlos Martínez-Barbeito (1913-1997), destacado persoeiro coruñés que Sindo trataba con frecuencia e que era neto do historiador Andrés Martínez Salazar e fillo da escritora María Barbeito.

El Ideal Gallego, 7 de setembro de 1987

  Dende aquela época e ata o día de hoxe, o cronista de Soandres dedicouse a recompilar toda a documentación e libros que fixeran alusión á súa terra, converténdose nunha inesgotable fonte de sabedoría chea de centos de informacións acerca de cada recuncho da súa querida Laracha, especialmente da súa parroquia de nacemento.

  É infinito o traballo que Sindo García leva realizado ao longo de todo este tempo. E son miles as horas que pasou lendo, traducindo e tratando de darlle sentido aos manuscritos que foi quen de sacar do esquecemento dende os distintos arquivos de Compostela e da Coruña.

  Grazas ao seu enorme interese polo pasado e polos nosos devanceiros, paseniño, foi desenterrando as raices e a historia de Soandres, facendo todo o posible por transmitila a toda a veciñanza a través de artigos publicados no “mensaje”, un boletín trimestral coas misas, festas e noticias varias relacionadas coa freguesía, que o párroco D. Manuel Mallo repartía entre os feligreses.

  Moitos dos artigos da súa autoría tamén se publicaron, durante moitos anos, na revista das Festas de Soandres, artigos que a veciñanza lía con verdadeira devoción e que aínda hai quen os ten gardados coma o verdadeiro tesouro que son.

  Tamén é de agradecer o seu traballo en primeira liña en diferentes eventos ou iniciativas como, por exemplo, a recuperación da romaría de Santa Marta.

  Quitámonos o sombreiro ante a inxente labor que realizaches para manter viva a nosa memoria! Vaia dende aquí o noso máis sincero agradecemento, Sindo!

O SERRADOIRO E A GASOLINEIRA "DOS DA TENDEIRA" (2ª parte e fin)

  Naquela época na que José era o máximo mandatario do Deportivo seus irmáns Santiago e Miguel, seguindo a tradición familiar, montaran o seu propio serradoiro en Queo de Abaixo (Bértoa, Carballo), que estaba ao pasar o actual Café Bar A Galleguiña. Casados respectivamente con Teresa López Varela e María Varela Vázquez, mestra de Carballo durante décadas, ían traballar en sociedade ata a morte de Santiago, acaecida en xuño de 1981. Outro dos Iglesias Varela, Pedro, que estaba casado con Manuela Negreira Porteiro, tamén se había converter nun exitoso empresario: tiña paleadoras e vivía a cabalo entre Vilagarcia de Arousa e A Coruña. Maruja casara en Carballo con José Facal Muñiz, propietario da Fábrica de chocolates Facal que, segundo Xan Fraga, era fillo de Francisco Facal Gómez e Manuela Muñíz Cancela, matrimonio que nos anos trinta tiveran na carballesa rúa do Sol un ultramarinos e casa de comidas¹. E por último Leonor, a máis nova da prole, casou con Manuel Rodríguez Areosa, vencellado tamén ao sector madeireiro, e quedaron a vivir na casa familiar do Cancelo. De Leonor e de Manuel falaremos máis polo miúdo posteriormente.

Bonita foto familiar na que vemos na parte superior e de esquerda a dereita a Pedro Iglesias Varela, José Zas Caamaño, Manuela Negreira Porteiro, Leonor Iglesias Varela, Manuel Rodríguez Areosa,  Santiago Iglesias Varela, Teresa López Varela, José Facal Muñiz, María Varela Vázquez e Miguel Iglesias Varela. Sentados, na mesma orde, Mercedes Iglesias Varela, Pedro Iglesias Graña, Carmen Varela Sotelo e Maruja Iglesias Varela (Cortesía de María Rodríguez Iglesias)

  Na década dos 50 e dos 60 o serradoiro ‘dos da Tendeira’ ía seguir gozando de boa saúde como factoría e almacén de madeiras. Polo que reza nun anuncio publicitario publicado na revista das festas da Laracha do ano 1954, a empresa comandada por Pedro Iglesias Graña era especialista “en machihembrado”. Nas numerosas conversas que mantivemos por WhatsApp durante a edición deste libro con María Rodríguez Iglesias, filla de Manuel e Leonor, preguntámoslle se sabía o nome dos obreiros que traballaban con seu avó. A María pouco lle tocou vivir aqueles tempos mais, polo que ten escoitado na casa cando era moza, recorda que “había un operario que andaba polos montes comprando a madeira. Era Pepe, que vivía no Canedo, en Nogán. Este home estaba nos tempos de meu pai e non sei se xa estivera co avó. Tamén recordo que había un encargado, que este obreiro si que xa estaba en tempos do avó. Este señor tamén vivía en Nogán e durmía na fábrica para resgardala de noite. Estaba día e noite. Era como da casa. Queríamos moito a aquel home. Logo había varios empregados traballando nas máquinas, pero non recordo os nomes porque miñas irmás e eu pouco íamos por alí. Ademais, claro, nós na casa pouco parabamos porque estabamos internas en Santiago. O único que che podo dicir é que algúns empregados traballaban unha temporada, marchaban e viñan outros no seu lugar. Só recordo aos dous que che dixen antes porque eran os que máis viñan á oficina da casa a arranxar os asuntos con meu avó ou meu pai”.

Publicidade do serradoiro de Pedro Iglesias Graña na revista das Festas da Laracha do ano 1954 (Cortesía de Julia López Tuset)

  E así foron transcorrendo os anos ata que Pedro se xubilou e quedou á fronte do negocio o seu xenro Manuel Rodríguez Areosa. O novo capitán do barco era natural da Rega (Bértoa), onde seu pai Ánxelo tiña serradoiro en fronte do actual restaurante Cima, no inicio da estrada que comunica con Baldaio. Tras darse o “si quero” en 1952, Manuel e Leonor establecen o seu domicilio no Cancelo, na casa dela. Ao tempo que foron pais de María del Carmen, María José e Mercedes, el traballaba con seu sogro Pedro e ela coidaba aos rapaces e a súa nai Carmen, que xa levaba certo tempo enferma.

  Naquela altura a cidade da Coruña medraba a pasos axigantados. Bueno, na realidade medraba a urbe herculina, medraba Bergantiños e medraba o mundo enteiro. A madeira do serradoiro ‘dos da Tendeira’ abastecía ducias de edificacións que se levantaron por aqueles días na bisbarra. E así o seguiron facendo ata os anos setenta, que foi cando o sector sufriu unha gran crise que levou a moitas de aquelas empresas madeireiras a pechar definitivamente a súa actividade ou a reinventarse, como foi o caso do serradoiro que fundara Pedro Iglesias Graña, que ía falecer en abril de 1978 aos 88 anos de idade.

  Nesa segunda metade da década de 1970 Manuel e Leonor deciden pechar o negocio da madeira e montan unha gasolineira. A súa filla María del Carmen, que tivo a amabilidade de contarnos a historia da súa familia e de cedernos algunha das fotografías que aparecen neste crónica, recordaba como seus pais deron aquel paso dicindo que “os negocios da madeira atravesaron unha crise a nivel xeral e moitos acabaron cerrando, como foi o caso do de meus pais, Como tiñan terreo suficiente, xurdiulles a idea de montar unha gasolineira uns metros maís adiante de onde estaba a fábrica de madeira. Sen coñecemento ningún, arriscáronse e saiulles moi ben. Tamén che digo que en aquela época na carretera A Coruña- Carballo só había a gasolineira de Vilarrodís, a de Paiosaco e a de Pallas, en Carballo. Na nosa, recordo as colas de coches agardando no arcén da carretera. Era unha pasada! Ademais a autovía acababa alí, antes da nosa estación de servicio e logo tardaron moitos anos en facela ata Carballo. A partir de aí todo o mundo empezou a facer gasolineiras. Meus avós tiveran sorte cos negocios e meus pais tamén. Despois empezou a caer a maldición na familia de enfermedades tremendas e foi unha loita con todos moi larga”.

Arriba, de esquerda a dereita, Manuel Rodríguez Areosa, Pedro Iglesias Graña, Carmen Varela Sotelo e Leonor Iglesias Varela. Abaixo, na mesma orde, as cativas María del Carmen, Mercedes e María José Rodríguez Iglesias (Cortesía de María del Carmen Rodríguez Iglesias)

  Manuel Rodríguez Areosa íase xubilar na gasolineira á que, xunto a súa muller Leonor, decidira bautizar co nome dun dos seus netos: San Marcos. Ben curioso o conto, abofé. Agora moitos dos antigos clientes do serradoiro, e mesmo os antigos empregados, enchían os depósitos dos seus vehículos alí recordando os tempos madeireiros de antano. Con el traballou na gasolineira o seu neto Marcos, fillo de María del Carmen, que xestionou a gasolineira ata o 2025. Manuel finou en 2014 aos 85 anos e Leonor en 2022 aos 92.

  Despois de tantos anos, a antiga cheminea do serradoiro segué en pé controlando o ir e vir do transito e da clientela da estación de servicio. Con ela, segue vivo o recordo de unha das épocas máis prosperas da Laracha, nun dos emprendementos madeireiros máis grandes da bisbarra que, no seu momento, axudou a marcar a identidade forestal á economía do municipio larachés e da comarca de Bergantiños.

Imaxe do serradoiro dos 'da Tendeira' tomada entre 1965 e 1970 (Arquivo do Reino de Galicia)

___________

1 Xan M. Fraga Rodríguez (2004): Crónicas de Carballo II, Agrupación Cultural Lumieira, Carballo, p. 91.

O SERRADOIRO E A GASOLINEIRA 'DOS DA TENDEIRA' (1ª parte)

   Cando circulamos co noso coche pola estrada AC-552 en dirección a Carballo, á altura de Cabovilaño, uns 300 metros máis adiante do acceso á AG-55 e do Polígono Industrial da Laracha, no lugar do Cancelo de Abaixo encontrámonos coa Estación de Servicio San Marcos. Esta gasolineira, que pertence ao Grupo Valcarce, fundárana nos anos setenta Leonor Iglesias Varela e o seu home Manuel Rodríguez Areosa, negocio que xestionou o seu neto Marcos García Rodríguez ata hai pouco. Pois ben, alí, a pouca distancia dos surtidores de combustible, aínda se mantén en pé a cheminea do serradoiro que montara antes da Guerra Civil Pedro Iglesias Graña, bisavó de Marcos.

Panorámica da Estación de Servicio San Marcos na que  podemos observar a cheminea que formaba parte do serradoiro  'dos da tendeira'

  Símbolo dunha época e testemuña da historia da Laracha de antano e de hogano, a cheminea é o elemento que une o noso anterior traballo de investigación, As telleiras da Laracha e os cabaqueiros do Baixo Miño, co que levamos preparando dende o 2024 sobre os serradoiros do municipio. Seguramente construída con ladrillo fabricado polos cabaqueiros da Guarda e do Rosal nas telleiras larachesas existentes na primeira metade do século XX, ao pé dela traballaron ducias de persoas con miles de soños ou, simplemente, para poder manter a súa familia no día a día. Cando se levantaron estas construcións, a lei obrigaba a contar cunha altura mínima de seis metros, establecendo unha distancia de dous entre a saída e a parte máis alta do edificio. A nosa especial protagonista ten, segundo nos apuntou Marcos, uns dez metros de altura.

  Icona arquitectónica do municipio (alomenos para quen escribe), convidamos ao lector a facer unha viaxe no tempo con ela no noso subconsciente durante a lectura desta crónica. Abertos, logo, a este canto á memoria e á imaxinación, se pechamos os ollos uns intres podemos ver como o serradoiro xa ten a cheminea lista para poñer en funcionamento as máquinas de vapor, serras de cinta ou sen fin e outros aparatos da fábrica de Pedro Iglesias Graña, de quen sabemos que nos anos vinte do século pasado xa se dedicaba ao sector madeireiro.

  Pedro Iglesias nacera en 1890 no Cancelo de Abaixo (Cabovilaño) e de moi novo casara con Carmen Varela Sotelo, veciña do lugar da Xesteira, na parroquia de Lendo. O matrimonio establece o seu domicilio na casa del, lugar onde virían ao mundo os sete fillos do matrimonio: Mercedes, José, Santiago, Miguel, Pedro, María e a máis nova da prole, Leonor, nacida en 1930.

  Con tantas bocas que alimentar o proxenitor dedicouse a traballar duro, moi duro, para sacar adiante aos cativos. Ao tempo, a súa muller Carmen facía o propio vendendo teas nas feiras da bisbarra, actividade polo que era coñecida como Carmen ‘a Tendeira’. A forza matriarcal dese alcume ía perdurar no tempo, abofé. Dende aquela época todos e cada un dos membros da familia foron coñecidos ata o último dos seus días como ‘os da Tendeira’, e mesmo o serradoiro do seu home Pedro, Pedro ‘da Tendeira’, tamén era coñecido familiarmente así.

  Temos noticias de que na primeira metade dos anos vinte do século pasado Pedro xa tiña serradoiro en Proame¹, como así consta na prensa da época a raíz dun incendio producido nestas instalacións que, parece ser, provocara un veciño da zona:

En Laracha, en la noche del 19 al 20 del corriente, un incendio destruyó una caseta que había contigua a la fábrica de aserrar maderas que allí tiene D. Pedro Iglesias Graña.

Por creerse autor del hecho ha sido detenido Antonio R., de 57 años de edad, vecino de Cabo Vilaño².

  Outro medio da Coruña, El Orzán, tamén se facía eco deste incidente e do posible autor dos feitos:

         LARACHA

Como presunto autor del incendio de una caseta de la fábrica de aserrar de D. Pedro Iglesias Graña, situada en el lugar de Proame, fue detenido por la guardia civil el vecino de la parroquia de Cabo Vilaño Antonio R. R. Calcúlanse las pérdidas en 225 pesetas³.

  Posteriormente, tras aqueles inicios neste lugar da parroquia de Lemaio, Pedro constrúe no Cancelo de Abaixo, ao carón do domicilio familiar, un novo serradoiro onde as cousas iríanlle realmente ben dende o principio. Un día si e outro tamén, a cheminea non paraba de fumegar dando saída aos fumes procedentes da combustión das caldeiras de vapor que facían posible o funcionamento. Naquel momento, ao igual que no resto de serradoiros do municipio, as madeiras que máis se procesaban no negocio de Iglesias Graña eran as de piñeiro, para ser distribuídas posteriormente por doquier pola Coruña e pola bisbarra.

  Segundo nos contou a súa neta María del Carmen Rodríguez Iglesias, o noso homenaxeado tamén se dedicou á exportación de madeira durante algúns anos. “Meu avó relacionábase con empresarios da Coruña. Iso recórdoo ben porque ás veces levábame con el e xogaban as partidas no bar El Molino, que estaba en Santa Catalina. Nese local, e con esa xente, anos atrás xurdíralle a oportunidade de importar madeira. Meu avó era moi intelixente e sabía ben o que facía. Recordo que era moi querido e apreciado na Coruña. Polo que se contaba na casa, parece ser que quixo instalarse co negocio alá pero miña avoa non lle quixo marchar de San Román. El estivo un tempo así, indo e vindo da Laracha á Coruña polo tema da importación da madeira ata que, finalmente, deixou este negocio e seguiu traballando soamente no serradoiro do Cancelo”.

  Naquela hora, nun momento da historia no que aínda non eran accesibles os motores a explosión, os sistemas de vapor cumprían o rol de poñer a industria en marcha. As caldeiras, que eran tanques de auga de máis de mil litros, funcionaban quentándose ata que a forza do vapor movía as serras de cinta, bombas e outros elementos como a afiadora “Antuñano” que había no serradoiro de Pedro ‘da Tendeira’, como así o comprabamos nun anuncio publicitario da época.

Publicidade da máquina afiadora de serras Antuñano na que figura o serradoiro de Pedro Iglesias Graña (La Voz de Galicia, 15 de setembro de 1932)

  Nos anos previos á Guerra Civil, época na que era o maior contribuinte por industrial da Laracha con domicilio no termo municipal, Pedro Iglesias Graña sufre o atentado dunha bomba na vivenda familiar no que, afortunadamente, non houbera que lamentar víctima algunha (Apéndice Documental n.º 1). Home de destacada rectitude e de ideais conservadores, uns meses despois de padecer aquel ataque, decide integrar o comité da CEDA⁴, creado no municipio a finais de 1934, ocupando o cargo de vicepresidente (Apéndice Documental n.º 2). Nese convulso contexto político e social, cando xa soaban os tambores da Guerra, polo que recorda a súa neta María, “miña avoa marchara para A Xesteira cos fillos pequenos e meu avó quedara resgardando a casa do Cancelo con algún dos seus fillos varóns”.

  Naquela época o negocio familiar tamén sufriría un devastador incendio. Sobre este sinistro obtivemos información no sumario número 33 do ano 1937 instruido no xulgado de Carballo, causa que puidemos consultar no Arquivo do Reino de Galicia:

RESULTANDO: que en la madrugada del catorce de julio último y en una fábrica aserradero de maderas sita en el lugar del Cancelo, parroquia de Cabovilaño, propiedad de Pedro Iglesias Graña, se declaró un incendio que produjo daños tasados parcialmente en cuatro mil quinientas pesetas, resultando de las actuaciones sumariales que el hecho al parecer fué casual⁵.

  Pedro ‘da Tendeira’ non ía tardar en levantar das cinzas o seu negocio. Pouco tempo despois, en base ás informacións da tese doutoral sobre a comarca de Bergantiños que Salvador Parga Pondal realizou por aqueles días, o seu serradoiro era o de maior productividade da Laracha, contando na segunda metade dos anos corenta cun total de 18 obreiros.⁶

  Neses anos a maioría dos fillos de Pedro e Carmen xa saíran do niño familiar. A maior da prole, Mercedes, casara con José Zas Caamaño e establecera unha carnicería na Laracha (a primeira que houbo na capital municipal) que, polo que nos contou a súa sobriña María, seica vendía moita carne na Coruña.

  José Iglesias Varela, Pepe para os seus amigos, era o maior dos fillos varóns. Nacera en 1914 e estaba casado coa arteixá María Naya Fernández, natural do lugar de Rodís, parroquia de Armentón. Nos anos duros da posguerra íase converter nun exitoso empresario madeireiro na Coruña da época. Melchor Freire Becerra, veciño de Larín (Arteixo) nacido en 1933, falounos do serradoiro que Pepe tiña na cidade herculina. “Na época de meu pai, e tamén na miña, vendímoslle algunha madeira a Pepe Iglesias, que tiña un aserradero entrando na rotonda da Grela, indo para A Coruña á esquerda, na zona onde está a Estrella Galicia pero un pouco máis para aquí”. Sobre a actividade madeireira do empresario do Cancelo, localizamos a seguinte información no Boletín Oficial do Estado do 15 de setembro de 1947:

DELEGACION DE INDUSTRIA DE LA CORUÑA

Nueva industria núm. 2.858

Peticionario: Don José Iglesias Varela.

Domicilio: Laracha.

Objeto: Instalación de una serrería mecánica.

Producción: Cuatro metros cúbicos diarios.

Esta industria empleará maquinaría y materias primas nacionales. Se hace pública esta petición para que los industriales que se consideren afec­tados por la misma presenten los escri­tos que estimen oportunos, debidamente reintegrados y por duplicado, dentro del plazo de diez días, en las oficinas de esta Delegación, calle Ramón de la Sagra, número 1, primero.

La Coruña, 19 de agosto de 1947.—

El Ingeniero Jefe, M. Pérez Alcalde.⁷

   Uns anos despois, sempre coa viveza dun emprendedor e coa iniciativa que sempre o caracterizou, Pepe Iglesias diversifica a súa actividade empresarial e adéntrase no sector mineiro. Segundo nos contou o seu fillo Pedro “as instalacións mineiras e madeireiras lindaban habitualmente unhas con outras; tivo minas de volframio, estaño e titanio en Arteixo, Buño e Santa Comba e tamén traballou algo en Casaio (Carballeda de Valdeorras, Ourense). E máis tarde tivo mina de ferro en Cabreiros, cerca de Vilalba (Lugo)”.

José Iglesias Varela coa súa dona María Naya Fernández (Cortesía de María Rodríguez Iglesias)

  O volframio galego fora un mineral estratéxico durante a Segunda Guerra Mundial debido ás súas propiedades. En aliaxe co aceiro, aumentaba a súa temperatura de fusión, o que permitía fabricar proxectís con maior capacidade de perforación. Este mineral era crucial para a industria bélica, especialmente para a fabricación de blindaxes e armas. As minas de volframio íanse reactivar grazas á escalada bélica que se inicia coa Guerra de Corea (1950-1953), tempos nos que José Iglesias Varela entra a formar parte da xunta directiva do R.C. Deportivo da Coruña, entidade que presidiría dende agosto de 1954 ata novembro de 1956.

(...CONTINUARÁ)

____________________

APÉNDICE DOCUMENTAL

Documento n.º 1

Artigo publicado en El Pueblo Gallego o 9 de setembro de 1934, p. 10:

En la parroquia de Cabo Vilaño, de Laracha, fueron detenidos por la guardia civil Andrés M. L. y Perfecto M.R., como presuntos autores de la colocación de una bomba hace unos días en el domicilio de su convecino Pedro Iglesias Graña.

Documento n.º 2

Artigo publicado en El Ideal Gallego o 7 de decembro de 1934, p. 6:

Nuevo comité de la CEDA

HA SIDO CREADO EN LARACHA

La U.R.D. de La Coruña continúa su intensa labor de organización en la provincia, con las restricciones que el Estado de guerra impone, y hace unos días varios directivos de esta entidad se trasladaron a Laracha donde se fundó un nuevo comité adherido a la Ceda, integrado por destacados elementos de aquella localidad.

En medio del mayor entusiasmo y con el total beneplácito de las fuerzas derechistas de Laracha ha quedado constituído el Comité del siguiente modo: Presidente: D. Juan Mato Toja; vice: D. Pedro Iglesias Graña; secretario: D. Eladio Lamela Reino; vice: D. Eladio Suárez Canedo; D. Francisco Verdín Perira; contador: D. Francisco Areosa Castro; bibliotecario: D. Antonio Pacín Sánchez; vocales: D. Edelmiro González, D. José Caamaño, D. Constantino Iglesias Morales, D. Ramón Varela Iglesias, D. José Cambón Suárez y don Manuel Rey.

También los directivos de la JAP coruñesa realizaron interesantes gestiones y en vista del formidable elemento juvenil de Laracha, uno de estos días será presentado el reglamento al señor gobernador y será constituída definitivamente la directiva de la JAP.

__________________

1 Descoñecemos o lugar de Proame no que estaba ese serradoiro. Tamén cabe a posibilidade que fora o serradoiro de Caamaño ou o de Díaz e que estivera alugado durante certo tempo nalgún deles.

2 La Voz de Galicia, 4 de xuño de 1924, páx. 5.

3 El Orzán, 31 de maio de 1924, páx. 2.

4 Confederación Española de Derechas Autónomas.

5 Causa Audiencia Provincial. Signatura 52167 26. Arquivo do Reino de Galicia.

6 Vid. Salvador Parga Pondal (2010): Comarca natural de Bergantiños, Asociación de Desenvolvemento da comarca de Bergantiños, Buño, Malpica de Bergantiños, páx. 365.

7 Boletín Oficial del Estado nº 258, 15 de setembro de 1947.