xoves, 26 de xuño de 2025

A FEIRA DE PAIOSACO E OS PRIMEIROS EDIFICIOS DO LUGAR (2ª parte)

  Uns anos despois, entre 1845 e 1850, Pascual Madoz e Ibáñez publica o Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, obra composta por dezaseis volumes na que fai referencia da feira de Paiosaco cando informa sobre a parroquia de Lestón:

Lestón: Cuenta 90 CASAS distribuidas en los lugares o aldeas de Aguiuncho, Casanova, Castro, Centulle, Feal, Fofelle, Ganduma, Grela, Iglesario, Lestón, Payosaco, Robadeira y Torre: tiene una escuela de primera educación indotada, a la cual concurren 17 niños(…) El COMERCIO se reduce al que proporciona la feria que se celebra en la citada aldea de Payosaco, los primeros domingos de cada mes, cuyo tráfico principal es de ganado vacuno, frutos, legumbres y utensilios de cocina, siendo muy concurrida de las gentes del país. POBLACIÓN: 90 vecinos., 402 almas (aclarar, para non levar a confusión, que no Antigo Réxime os tributos e impostos eran cobrados ao varón cabeza de familia, que era a persoa responsable da unidade familiar. A este cabeza de familia e da casa, era a quen se lle contaba como un veciño, e a toda a poboación en xeral era nomeada como almas ou habitantes).
Imaxe antiga da feira de Paiosaco (www.todocoleccion.net)

   Paralelamente, en 1849, Leopoldo Martinez de Padin tamén publicaba a Historia politica, religiosa y descriptiva de Galicia, libro do que fusilamos a seguinte información:

Se celebran comunmente uno ó dos mercados semanales en las poblaciones regulares, á los que concurren los habitantes de las aldeas y lugares circunvecinos y en ellos se vende trigo, maíz, centeno, pan cocido, legumbres, frutas, huevos, quesos, lino, lienzos, manteca, gallinas, pichones, etc. Hay ademas ferias en días fijos y puntos determinados en el campo ó en los pueblos á las que concurre mucho ganado vacuno, lanar, caballar y de cerda, pan cocido, telas del país, granos y otros artículos. Los grandes mercados de lienzos de Galicia han perdido su importancia asi como la perdieron las lencerías; citábase el de Maceda como el mejor, en él se usaba la vara de seis cuartas gallegas. En los tiempos del mayor esplendor de la pesca fue muy notable una gran feria anual que se celebraba en Pontevedra1. Hoy día las ferias y mercados mas nombrados son las siguientes:
FERIAS ANUALES
El día 3 de febrero en San Juan de Puerto Marín, el 23 en Santa Marta de Mourillón.
El 1º de mayo en Mondoñedo y el 2 en Santiago de Gayoso, el 3 S. Juan de Puerto Marín.
El 8 de abril en el Padrón.
Desde el 1.° al 7 de junio en Orense.
El 2 de julio, Coruña.
El 25, 26 y 27 de julio en Santiago.
Desde el 14 al 17 de agosto en Monforte.
El 8 de setiembre en Pontevedra, desde el 8 al 16 en Fonsagrada, y el 27 en Bayona.
Desde el 5 al 18 de octubre en Lugo, y desde este día hasta fines del mes en Mondoñedo.
Desde el 13 al 23 de diciembre en la Coruña y el segundo El 25, 26 y 27 de julio en domingo del mismo mes en Doncos.
Na feira (Ruth Matilda Anderson)
FERIAS MENSUALES
El día 1 de cada mes en Allariz, Monterroso, Porriño, y Vegonte.
El 2 en S. Pedro de Ramallosa, Serantes y Santa Eulalia de Vedra.
El 3 en Lalín, Moscoso, San Martin de Moaña y Verín.
El 4 en Moreira, Osera, Tuy y Creciente.
El 5 en Chantada, Zamanes, la Illana (Lugo) Parada del Sil y Feces.
El 6 en Layosa y Santiago de Parada.
El 7 en Sobrado, Orense y Santa María de Portas.
El 8 en Escairón, Rivadavia, Cobelo, Cabral, Arzúa y Navallos.
El 9 en Balteiro.
El 10 en Quiroga, Carrasqueira, Sotomayor y Valdoviño.
El 11 en la Puebla (Lugo), y Gondomar.
El 12 en Ntra. Sra. del Monte, provincia de Lugo, en esta capital y en S. Pedro de Flariz.
El 15 en Budiño y Camedo. El 14 en Guinzo de Limia, Vadeira.
El 15 en Paradela y Sta. Maria de Isorna.
El 16 en Monterrei, Carballino, Forzanes, Guillarei, Caldas de Rey.
El 17 en Valladares.
El 18 en Lira, Rosal, Silleda, Cachopal, Villarino de Couso, Gomesende, Pineira de Arcos, San Salvador de Tarragoña, Corzao, Sta. Eulalia de Montes y San Martín, (ayuntamiento de Cualedros estos tres últimos.)
El 19 en Torneiros y Santa Marina de Aguas Santas.
El 20 en Maceda de Limia, Cañiza, Bouzas (Pontevedra) San Saturnino y Bayona.
El 24 en Corzanes, Barreiros y Redondela...
El 22 en S. Miguel de Montejurado, Cuntis y Carballedo.
El 23 en Tomiño, Barrantes y Santiago de Petin.
El 24 en Monforte, Cortela, (Pontevedra) Tameiga y Junquera de Ambia.
El 25 en Nigrán.
El 26 en Monte de Ramo, Bouzas (Orense), La Gironda, Budiño, Sta. María de Vouron y San Clodio de Rivas de Sil.
El 27 en La Perojo. El 28 en Triacastela, Forcadela, Sta. María de Grijoa, Villa nueva de Lorenzana y Sarreaus.
El 29 en S. Juan de la Granja, (provincia de Orense.)
El primer domingo del mes en Payosaco, Agualada, Las Traviesas, Muros, Piedrafita de Campo Redondo y Otero de Rey.
El 2.° domingo en Sta. María de Rus, Peiro, la Sierra (junto á Muros) Sta. María de Asados y en Bayo.
El tercer domingo en San Amaro da Silva, Noya, Peña Mayor, Carballo, Muros (provincia de Lugo), S. Isidro de Montes, Rivadeo y S. Vicente de Cubelas.
El cuarto domingo en Verdillo y Ntra. Sra. del Monte.
El último domingo en Santa Maria de Vigo, Mellid y Mondariz.
El cuarto lunes del mes en Camariñas, y el último en Arcade y Mos.
El último viernes del mes en las Nieves.
El tercer sábado del mes en S. Martín de Cances.
El último sábado en Puenteareas y en Castro Verde.
MERCADOS
El domingo, en Noya, Muros, Mellid y Sta. Baya (Pontevedra.)
El lunes en Caldas, Santiago de Parada y Bayona.
El martes en la Guardia y Porriño.
El miércoles en la Coruña y Vigo.
El jueves en Santiago, Redondela y Tuy.
El viernes en las Nieves, Lugo y Maceda de Limia.
El sábado en la Coruña, Puenteareas y Vigo2.

    Facendo unha pequena reflexión sobre estas feiras, e a elección de outras, das que nos daba boa conta en 1849 Leopoldo Martinez de Padín, hai que subliñar que boa parte delas celebrábanse en domingo, día no que inutilizados os brazos para as labores agrícolas, os labradores podían concorrer sen que estas sufriran retraso e reunirse en maior número para facilitar máis os trocos e permutas.

   Era esta unha costume digna de loanza, máxime cando os puntos en que as feiras ou mercados que se celebraban nun mesmo día non estaban próximos para non diminuir a concorrencia dos outros.

   A costume de unir as feiras ás festividades (e canto maiores fosen estas, máis ensanche se lle daban a aquelas) non era nova na Galicia de aqueles mediados do século XIX. A maior parte das anuais celebrábanse en días dos patróns das aldeas ou pobos donde tiñan lugar e as demais era común que fora notable o día da súa celebración por algún xúbilo ou festa pública consuetudinaria. Isto entretiña o ánimo agradablemente, e facía que a ociosidade non paralizara os capitais, “sin echarlo de ver el mismo que trabaja en aumentar la riqueza general; hace que los traficantes no tengan la adustez y aspereza que enjendra el no distraer el espíritu de los intereses individuales, y estimula á los cambios y facilita el comercio en un país poco traficante3”.

    Algunhas das feiras nomeadas anteriormente foron desaparecendo ao tempo que se creaban outras. Na Laracha, Paiosaco continuaba celebrando feira o primeiro domingo de cada mes e tamén sabemos que no lugar da Xesta, en Soutullo, celebrouse a feira de Santa Rita durante certo tempo.

Á esquerda, a antiga forxa da Xesta ou caseta da santa

   Na encrucillada da Xesta, hai unha pequena casiña que fora a antiga forxa. Neste lugar a señora María de Manuel da Abeleira contounos que “antes chamábanlle a 'caseta da Santa' e despois foi a forxa porque se instalou alí o ferreiro Evaristo do Rato”. Non deixa de ser curioso que a día de hoxe aínda haxa xente que lle siga chamando a caseta da santa a ese pequeno edificio. ¿Sería o lugar no que permanecía a talla de Santa Rita durante a feira que se celebraba na Xesta? Intuímos que atopar resposta a esta pregunta non vai ser tarefa doada. O que si localizamos na hemeroteca sobre esta feira foi o seguinte tesouriño:

FERIA. El Ayuntamiento constitucional de Laracha anuncia que de orden de S.E. el señor gobernador de la provincia se traslada la feria denominada de Santa Rita para el campo de Payosaco, en cuyo punto se celebrará todos los días los terceros domingos de cada mes, como sitio mas espacioso y cómodo que el de la Gesta4.
La Oliva, 2 de xullo de 1856

   Ese traslado ía supor que a partir de aquel momento Paiosaco celebrara dúas feiras, o primeiro domingo de mes como xa viña facendo dende había ben tempo, e agora, co traslado da feira de Santa Rita, tamén se facía os terceiros domingos de cada mes. Así pois, cando vaiades o terceiro domingo de mes á feira de Paiosaco recordade cal é a súa orixe.

   Quince anos despois, a finais de 1871, tamén se establecía no lugar da Armada, na parroquia de Soandres, unha feira de gando e de xéneros de toda clase:

Ayuntamiento de Laracha
El mismo, previa la autorización competente, acordó establecer en la parroquia de San Pedro de Soandres, lugar de Armada, Campo del mismo nombre, una feria de ganado vacuno, lanar y de cerda y además géneros de todas clases los sábados de la cuarta semana de cada mes, dando principio el próximo veinticinco del corriente y las sucesivas el día que corresponda.
Lo que se hace público para conocimiento de todos.
Laracha, 13 de noviembre de 1871. El Alcalde, Antonio Varela.- P. A. del A., Ramón Astray López, Secretario.
N.º 1185.

   Neses anos setenta do século XIX, ao tempo que se facían valer todas as características da necesidade en que se fundamentaban as feiras daqueles tempos, en Paiosaco tamén se podía ver un pequeno edificio onde os comerciantes pagaban o portádego á entrada da vila6.

   O portádego (como o pontazgo ou barcazgo), era un antigo imposto de natureza indirecta, existente nos reinos de Castela, Aragón e Navarra que podía gravar os dereitos de tránsito, que satisfacían os que ían de camiño, pisaban terreo do rei ou do señor, ou entraban na cidade. Noutras ocasións gravaba as transaccións en si e adoitaban pedirse nos lugares de maior concorrencia, sobre todo nas feiras e mercados. Podía gravarse tanto ás persoas, mercancías ou animais.

    Este imposto era eliminado a veces polos señores ou reis mediante a concesión de privilexios de franquicia, xa fose como medida para facilitar a repoboación, pagar algunha débeda ou para favorecer a determinados colectivos, como podían ser os peregrinos. Na actualidade, a peaxe de algunhas estradas interurbanas (principalmente autoestradas) pode considerarse o herdeiro directo do imposto do portádego.

(...CONTINUARÁ)


_______________

1 Dice de ella Sarmiento en uno de sus mas curiosos manuscritos. «He visto y he leido el real privilegio que el rey don Enrique IV concedió á la villa de Pontevedra para tener cada año una feria general en su recinto durante treinta dias, quince antes de S. Bartolomé y quince despues; concede varias franquicias é inmunidades, de las cuales no hice estudio de acordarme ó de copiarlas, porque solo muy de paso leí todo el dicho privilegio en el consistorio y archivo de la villa. Me acuerdo sí que admirado con tanta concesion no dejé de increpar á los compatriotas por su vituperable omision en solicitará toda costa súplicas y representaciones á S. M. que se dignase conceder y aun mandar que dicha feria se restableciese.» Durante los dias que se celebraba esta feria, se lanzaban al mar los grandes cercos para la sardina y habia grandes fiestas, de lo que hablamos en las secciones respectivas”.

2 Vid. Leopoldo Martinez de Padín (1849): Historia politica, religiosa y descriptiva de Galicia, sección IX. “Reseña de las principales ferias y mercados”, Tomo 1, Madrid, pp. 185 a 189.

3 Ibídem

4 Vid. La Oliva, 2 de xullo de 1856, páx. 4.

5 Vid. Boletín Oficial da Provincia, 25 de novembro de 1871, páx. 4.

6 Vid. El Correo gallego : diario político de la mañana, 1 de febreiro de 1879, páx 2: En el Boletín Oficial de la Provincia, se anuncia la subasta de los derechos de arancel de los portazgos de La Silva y Payosaco, ambos de dos miriámetros, cuyas subastas tendran lugar el día 21 de Febrero próximo. Los tipos fijados son 7.781 pesetas para el primero y 5.446 para el segundo. Los dos portazgos se hallan en la carretera de Coruña á Finisterre”.

mércores, 18 de xuño de 2025

A FEIRA DE PAIOSACO E OS PRIMEIROS EDIFICIOS DO LUGAR (1ª parte)

   O enclave xeográfico que ocupa Paiosaco (Peisaco para a maioría dos seus habitantes) foi, probablemente, o principal motivo polo que se creou alí a súa popular feira, un dos mercados públicos máis sobresaíntes da provincia da Coruña.

   Porta de entrada á Costa da Morte, situada a cabalo entre a cidade da Coruña e a vila de Carballo, Paiosaco é dende tempos pretéritos un importante eixe de comunicación e lugar de paso das xentes das comarcas de Bergantiños, Terra de Soneira, Xallas ou de Fisterra… un ir e vir en torno ao cal se asentaron no lugar os primeiros comerciantes.

   Segundo o prezado e admirado Fernando Cabeza Quiles, un dos principais investigadores e divulgadores da toponimia galega, o nome de Peisaco ou Paiosaco “alude a un antigo personaxe chamado Paio (en castelán Pelayo) e apelidado Saco, que antigamente tería aquí asento e facenda. O tal Paio Saco, que na Idade Media se chamaría Pelagius ou Pelagio Saccus, debeu ser unha persoa importante e/ou popular, que puido vivir no actual lugar de Paiosaco ou ter aquí posesións territoriais o suficientemente extensas e valiosas como para que o seu nome se fixese coñecido ata o punto de se perpetuar como topónimo a partir da forma Pelagius Saccus, nas fastadas calendas do latín medieval, cando o personaxe así chamado administraría rendas e influencias entre os seus contenporáneos, a partir dos cales o nome de Pelagius Soccus ou Pelagio Saccu iría derivando no tempo, coas pronunciacións fonéticas de diferentes épocas, cara os Pei-saco e Paio-saco actuais, non sen antes pasar por estadios intermedios, como poden ser, na primeira parte do topónimo, as formas *Pelaio e *Paaio e, finalmente Paio e Pei, ás que cómpre engadir, na segunda parte, o apelido ou sobrenombre Saccus, hoxe, pola devandita evolución fonética, convertido en Saco1 ”.

    Con relación aos primeiros edificios e habitantes de Paiosaco sabemos que o mesmo Ares Pardo das Mariñas, Señor de Cillobre e meiriño2 dos reis casteláns Enrique III e Juan II na terra de Bergantiños, ”tuvo varios juzgados, y entre ellos los de Payo Saco y Puente de Barcia, estos últimos, en virtud de R.C. expedida en Madrid a 8 de Febrero de 15303.

   Nas Memorias del Arzobispado de Santiago, escritas polo cardeal Jerónimo del Hoyo entre 1603 e 1620, informáse que Lestón tiene treinta y tres feligreses”, polo que é evidente que Paiosaco, un dos lugares pertencentes a esta parroquia, naquela altura era unha entidade de poboación menor.

   Un século máis tarde, o Padre Sarmiento realiza unha viaxe dende Madrid a Galicia na que vai escribindo unha serie de apuntamentos de todo o que vía e escoitaba. Nesas anotacións, que ían formar o libro Viaxe a Galicia, fai mención de Paiosaco pero sen facer alusión de feira algunha. O relixioso pasa a xornada do 12 de agosto de 1745 no mosteiro de Soandres e fai a seguinte anotación: “Detívenme un día en Suandres e saín o día venres para o priorato de Cándoas. V.g.; a Coiro. A Paysaco, unha legua”.

   Tampouco aparece información algunha da feira de Paiosaco no Catastro do Marqués de Ensenada do ano 1752. Cando se pregunta polos lindes coa freguesía de Lestón, no interrogatorio realizado en Larín dise que… “principiando su demarcación en un marco que se halla junto a la casa de Thomas da Ayra, lugar de Payosaco (…) y va dando la vuelta al marco de Payo, donde principió su demarcación.” E no interrogatorio de Lestón dise que a demarcación desta freguesíatiene principio en un marco de pizarra que se halla en el campo de Payosaco y sigue por el Petón de la Torre de Paragudela (...)

   No devandito Catastro de Ensenada tamén se informa que naquela altura en Lestón había uns 55 veciños cabeza de familia e que existían en toda a freguesía corenta e seis casas habitables e oito arruinadas.

    Na Descripción del Reino de Galicia, publicada en 1804 por José Lucas Labrada, faise referencia da primeira información escrita (non descartamos que haxa outros documentos máis antigos) da que se ten constancia sobre a Feira de Paiosaco:

En Payo-saco se celebra feria en el primer Domingo del mes, y se lleva á ella ganado bacuno, pan cocido, linos, telas de lienzo del país, y otras menudencias. En Santa María de Rus hay otra el segundo Domingo del mes, concurre á ella ganado bacuno, cerdos, y granos. La hay asimismo el quarto Domingo en el lugar de Verdillo, ó San Jorge de Artes, á donde se lleva ganado bacuno, y caballar, carneros, gallinas , pollos, granos, pan cocido lino, lienzos del pais, y paños; y algunas veces se repite de allí á ocho dias la misma feria , que entonces llaman Feyrón4.

Grazas a un informe que localizamos sobre a conduta observada polo intendente interino de Galicia, don Pedro García Diego, e demais empregados de Rendas Reais no levantamento do xeneral Porlier contra o réxime absolutista do Borbón Fernando VII, que rexeitara a Constitución de Cádiz de 1812, sabemos que por aqueles primeiros anos do século XIX o “oficial de la contaduría principal” da Coruña, don Gabriel Santos Pérez, tiña propiedades en Paiosaco:

Se dirigió (refírese ao intendente interino Pedro García Diego), por caminos no frecuentados a pié, a la jurisdición de Bergantiños y quinta denominada de Payo saco, propia de don Gabriel Santos Pérez, oficial de la contaduría principal, donde encontró todo el asilo y recibimiento que podía necesitar en tan crítico lance5.

   Outro dos persoeiros que tiña casas e terreos en Paiosaco nos albores do século XIX era o militar José Montes Salazar, xefe das escolas militares dos departamentos de Cartaxena (1806) e da Coruña (1807) e, Mariscal na Guerra da Independencia (1808-1814) contra as tropas de Napoleón:

DON REMIGIO SALOMÓN, socio de número de la Sociedad económica de Amigos del país de Valencia, corresponsal de la Academia española de arqueología, Caballero de la Real orden Americana de Isabel la Católica por acción de guerra, Secretario honorario de S.M. y Juez de Hacienda de la provincia y de primera instancia del partido á que da nombre esta capital, etc.
Hago notorio: que por el Procurador D. Ramón de Castro, á nombre de D. Manuel Coto y Montes, vecino de San Pedro de Sardoma, dueño y poseedor de la casa del Couto en la misma parroquia, y Doña Josefa Coto y Montes, su hermana, que lo es de la ciudad de Vigo, se ocurrió a este Juzgado, exhibiendo copia del testamento otorgado por los Excmos señores D. José Montes Salazar, Teniente general de los Reales ejércitos, y su esposa Doña María Reguera Villamil en la ciudad de Salamanca en veinte y seis de Junio de mil ochocientos veinte y siete ante el escribano Don Martín Sánchez Tomé, y manifestando que según del mismo constaba estos habían legado a Doña María Jacoba Reguera y Zapata, hija de D. Manuel Reguera y Doña Rosa Zapata, su sobrina, que se hallaba soltera y en su compañía, dos casas que poseían en esta capital, una en la calle de las Panaderas y la otra en la de los Hornos, y las que tambien poseían en la parroquia de San Martín de Lestón y campo de Payosaco, con todos los bienes raices que le eran anejos, sitos como a tres leguas de distancia de esta referida capital, camino de Bergantiños (...)6.

   Nesa década dos anos vinte do Século XIX, entre 1826 e 1829, Sebastián Miñano y Bedoya publica o Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, unha magna obra composta por once volumes na que ofrece algunhas pinceladas sobre a parroquia de Lestón e o lugar de Paiosaco e a súa Feira:

LESTÓN.- (...) En la citada aldea de Payosaco, se celebra una feria todos los primeros domingos de cada mes, cuyo tráfico principal es de ganado vacuno, frutos, legumbres y utensilios de cocina, siendo muy concurrida de las gentes del país. En el hermoso campo donde se celebra esta feria que da vista al mar Cantábrico, había una casa de audiencia correspondiente a la jurisdicción real de Bergantiños, la cual se ha arruinado enteramente por incuria y negligencia (...)
PAYOSACO.- Aldea Real de España en Galicia, provincia de la Coruña, jurisdicción de Bergantiños, arzobispado de Santiago. Es una de las que componen la parroquia de San Martín de Lestón (Véase). Hay un mesón, y celebra feria el primer domingo de cada mes7.

   Nesa época, en 1832, a Sociedade de Literatos de Barcelona publica o Diccionario Geográfico Universal, no cal se informa que en Paiosaco se “celebra feria el primer domingo de cada mes”.

   Por aqueles días tamén se estaba elaborando a Carta Xeométrica de Galicia, un mapa físico de Galicia que foi o primeiro realizado en España con medicións matemáticas, obra de Domingo Fontán. Para a realización desta carta, Fontán ía investir dezasete anos da súa vida (1817-1834) e tivo que percorrer a pé e a cabalo cada recuncho da nosa xeografía. Nela aparecen localizadas as 4.000 igrexas das parroquias galegas e todos os accidentes xeográficos importantes, alcanzando un nivel de detalle que non foi superado ata a aparición da fotogrametría aérea. Pois ben, na devandita Carta Xeométrica tamén aparece Paiosaco e a súa feira (Fa.).

Mapa de Domingo Fontán

Mapa de Domingo Fontán

(...CONTINUARÁ)


__________________

1 Vid. Manuel Rodríguez López & Manuel Pazos Crespo (2011): Paiosaco en Imaxes: dos corenta aos setenta, Concello da Laracha, páx. 17.

2 Xuíz con ampla xurisdición para gobernar un territorio.

3 César Vaamonde Lores (1916): Gómez Pérez das Mariñas y sus descendientes (Apuntes históricos y genealógicos), Boletín da Real Academia Galega nº 104, Tomo IX, páx. 181.

4 Vid. José Lucas Labrada (1804): Descripción económica del Reino de Galicia, por la Junta de Gobierno del Real Consulado de La Coruña / su redactor, Don Jose Lucas Labrada, Imprenta de Don Lorenzo José Riesgo Montero, Ferrol, páx. 40.

5 Vid. El Constitucional (1820): “Conducta observada por el intendente interino de provincia de Galicia don Pedro García Diego y demas empleados de rentas Reales en la sublevación intentada por el ex general don Juan Díaz Porlier en la plaza de la Coruña el día 19 de septiembre de 1815”, páx. 1, 21 de decembro.

6 Vid. Boletín oficial de la provincia de La Coruña: Número 22 - 1857 xaneiro 26, páx 4

7 Vid. Sebastián Miñano y Bedoya (1826-1829): Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, Tomo VI, páx. 456, Madrid.