OS SALÓNS DE BAILE (CAPÍTULO 3)

   Continuando co percorrido sobre a historia dos salóns de baile que houbo na Laracha, nesta terceira entrega arrincamos a viaxe na parroquia de Lendo, concretamente no lugar do Cruceiro, onde parece ser que nos anos trinta do século pasado xa tiñan taberna e salón Marcelino Rey de la Iglesia, tamén coñecido como o 'tío Marcelo', e a súa dona Carmen Martínez Aldao. Posteriormente ían rexentar os negocios un dos fillos do matrimonio, Constante, e a muller deste, Carmen Barbeito Aldao, 'Carmucha'.

   Constante morre moi xoven, en 1946, con tan só 38 anos, deixando tres fillos orfos, Marcelino, Carlos e José Luís, e unha viúva que, malia a terrible perda do seu home, decide tirar cara adiante traballando na taberna e no salón que, dende aquela, empezou a ser coñecido na bisbarra como o 'Salón de Carmucha'.

 

Lugar do Cruceiro onde estaba o salón vello. Á esquerda do edificio pódese ver o "ventanuco" onde se despachaban as entradas para o baile

    Non foron poucos os matrimonios que se fraguaron neste local, especialmente na festa de inverno do 7 e 8 de xaneiro e na do San Xián, nunha época na que, antes de entrar no salón, as mozas de Lendo seica deixaban os zocos na casa da señora Estrella cantando, algunha que outra vez, as seguintes coplas recollidas por Fransy González:

“Uns dicen que viva Lendo

outros que viva Lemaio,

eu tamén digho que viva

la tierra donde me hallo”.

 

“Para carretas, O Foxo,

para teitoeiras, Carballo,

para boas mozas, Lendo,

e para vos mozos, Lemaio”.

   Ao igual que en moitos dos salóns que naquela hora había por toda a xeografía do termo municipal Laracha, os irmáns Mallo de Feáns eran dos músicos que máis tocaban no local de Carmucha, aínda que tamén era frecuente a presenza de Lemos de Oseiro, a do acordeonista Genariño da Pereira ou mesmo a de Che, o gaiteiro de Lendo, que, segundo nos contou o seu fillo Manuel Cambón López, adquirira os primeiros coñecementos musicais facendo o servizo militar.

   Andando no tempo, Carmucha ía edificar a poucos metros deste vello salón de baile un novo establecemento con taberna e salón que rexentaría co seu fillo Carlos, un edifico que aínda está moi presente na memoria da veciñanza polos grandes bailes que alí se organizaban. Pilar Martínez contounos que “o salón novo estaba ao carón do bar actual do Cruceiro. Había baile con orquestra e no descanso os músicos ceaban alí na taberna. Meu tío Tavio de Modesto, chamábase Octavio pero todos lle chamaban Tavio, era o encargado da taquilla. E de porteiro estaba o señor Celso”.

 

Imaxe actual da "Taberna O Cruceiro". Á dereita, o lugar onde estaba o salón novo

    Este salón novo ía deixar de funcionar como tal entre finais dos anos 60 e principios dos 70, ata que o local xa só se utilizaba como almacén do bar no que traballaron media vida a señora Carmucha e o seu fillo Carlos ao tempo que Marcelino, outro dos fillos de Carmucha, facía o propio nunha taberna na rúa Juan Flórez da Coruña que moitas e moitos de vós recordaredes facendo esquina fronte a desaparecida estación dos Trolebuses Coruña-Carballo.

  Precisamente, a familia de Marcelino é a actual propietaria da "Taberna O Cruceiro", negocio que teñen alugado, e da casa onde estaba o salón vello, na que aínda se pode ver o pequeno "ventanuco" onde despachaban as entradas para o baile. 

   Na parroquia de Lestón, sabemos que en Paiosaco había o chamado Salón Vello, tamén coñecido como o Salón de Ramón hoxe desaparecido e situado fronte ao Bar Suíza. Era propiedade de Ramón do Alto e de Chuca de Vigo, avós de María Isabel Martínez Pazos, 'Ruja de Miro de Ramón', que nos atendeu coa maior das amabilidades no seu negocio do Campo da Feira: 'Creaciones Jaro'.

  Polo que recorda 'Ruja', nada en Paiosaco en 1948… “antes de abrir o Salón tiveran taberna durante varios anos. O Salón debérono abrir sobre 1940, ou se cadra antes. A min levábanme para o baile sendo un bebé, porque nacín alí, e acórdome de estar no Salón cando case non andaba. Cando tiña tres aniños, meus avós sentábanme nunha repisa que fora un vertedoiro que facía de roupeiro do salón e estaba así a un lado, á dereita. Recordo que por alí viñan moito a orquestra “Os Satélites” e “Os Mallo” coa Martela e con Lemos de Oseiro”. 

 

Ano 1962. Vista da casa de Cabezas, Salón Vello, Casa de Ramiro de Ramón e a de Solina. A foto está tomada desde diante da casa de Hermelinda, que se estaba facendo (Paiosaco en Imaxes: dos Corenta aos Setenta)

   Á parte dos bailes, no Salón Vello tamén se representou algunha que outra obra teatral, entre elas “Genoveva de Brabante”, antes de que o señor Ramón e a señora Chuca pecharan o local definitivamente na primeira metade dos anos 50.

   Case medio século despois, o salón ía recobrar vida da man dos fillos de 'Ruja', Eloi Pérez Martínez e seu irmán Javier, máis coñecido polo apelativo de 'Lobo Darbuko', que nos contou que… “Hai anos, nós paramos moito tempo nun local que era propiedade de miña avoa. Era moi atípico, xa que tiña unha zona moi grande diáfana, ata que un día me enterei por miña nai que fora salón de baile. É unha historia curiosa. De feito, cando meus avós deixaron de vivir neste local por motivos que non veñen ao caso, meu irmán e os seus compis comezaron a ensaiar alí, e tamén empezamos a parar os que eramos amigos. Co tempo, aquilo converteuse nunha especie de local social de donde logo ía saír a Asociación Casa da Leiteira, que se chama así por miña avoa María, María Pazos Bello, que era leiteira”.

 

Vista do  Salón Vello cando era o local social da  Asociación Casa da Leiteira (Cortesía da A.G.A. A Casa da Leiteira)

    A señora María, mentora da Casa da Leiteira, ía compartir sabiduría e cultura en máis dunha ocasión cos seus netos, e coa xente da Asociación, neste local no que tan bos momentos pasara ao longo da súa vida, antano Salón Vello e que hoxe xa só se conserva na memoria da veciñanza de Paiosaco. Con todo, antes de ser derrubada, na Casa da Leiteira ían nacer grupos como Perfusión, The Privilege, Makrofönk, DJ Leuter... creados, como si se cerrara o círculo, no mesmo espazo onde medio século antes tocaban Os Satélites ou Os Mallo. 

   Pouco despois de que o señor Ramón e a señora Chuca cerraran o Salón Vello, Ramiro García Barros, 'Ramiro do Alto', abría un novo salón en Paiosaco, o “Salón Trébol”, lugar no que a xuventude da bisbarra de aquela hora ía pasar momentos inesquecibles moceando, bailando e mesmo competindo nos concursos de xota e muiñeira que organizaba o propietario do local.

   Segundo Ana García, unha das fillas de Ramiro, seu pai fixo nunha leira de patacas unha pista de baile que estreou a orquestra Bellas López. Posteriormente edificouse o salón, “que tiña dúas columnas no medio e bailabamos dando a volta ao redor delas mentres que os mozos contemplaban o ambiente e quen bailaba arrimados nelas. O roupeiro estaba á esquerda… e cantos quebradeiros de cabeza nos daba! Prendiamos os números con alfileres e, algún día, cando xa non chegaban as perchas, dobrabamos as prendas que, en máis dunha ocasión, teñen caido todas por aló abaixo… Non me fales!”¹

 

Ano 1964. Amparo dos Camallóns e Consuelo da Fraga con Jorge de Carme de Morales e con Chona do Monte diante do Estanco. Ao fondo, a casa nova de Otilia e Manolo e máis o Salón de 'Ramiro do Alto' (Paiosaco en Imaxes: dos Corenta aos Setenta)

    Ao carón do roupeiro poñíanse as vendedoras de roscas e caramelos, o señor das garapiñadas e mesmo algunha señora maior que vixiaba con quen bailaba a súa neta. 'Ramiro do Alto' era un verdadeiro showman. Antes do descanso comezaba a anunciar todo o que estaba programado para aquel día, para a seguinte semana ou, se lle parecía oportuno, para todo o mes. Anos máis tarde, cando xa tiña o cine, facía o mesmo show anunciando as películas cos actores e actrices que interviñan en cada unha. Ramiro era todo un espectáculo, abofé, e sabía perfectamente as longametraxes que máis lle atraían á xuventude da bisbarra, que por aqueles días eran as de Sara Montiel, Antonio Molina, Marisol…

   O noso protagonista tamén tiña unha administración de lotaría na Coruña, La Favorita, que abrira a principios de 1958 nunca caseta situada máis ou menos fronte á cafetería Delicias, ao carón da consulta do médico don Carlos Alba e da dozaría La Coruñesa.

    E así, entre décimos de lotaría, sesións de cine e de baile, foron transcorrendo os anos para Ramiro García Barros e o seu Salón Trébol, por onde habían de pasar os mellores animadores e as mellores orquestras do momento, caso da Bellas López; Los Príncipes; Os Mallo; Pepe Pita; Tito Calviño; Sito; José Luís; Joselito dos Satélites; Luciano, o irmán de José Luís, a quen Ramiro sempre lle pedía o tema “Mirando hacia la bahía”, Juan Pardo, Los Trovadores e un longo etcétera de músicos que puxeron a banda sonora das vidas de innumerables parellas que se coñeceron neste Salón.

    A finais dos anos 60, vendo que as discotecas Pazos da Laracha e as existentes en de Carballo empezaban a coller auxe, 'Ramiro do Alto' vendeulle o Salón a 'Ramiro das Rañeiras' e, ao pouco tempo da venda, construiu un edificio na Coruña, na zona de Catro Camiños, onde en 1975 inaugurou a administración de lotaría La Favorita do lugar actual.

 

Ano 1969. Salón de 'Ramiro do Alto'. Na imaxe podemos observar o rótulo co nome 'Salón Trébol' e a carteleira coas películas da fin de semana. Á dereita, a ferretaría de Mercedes de Genaro (Paiosaco en Imaxes: dos Corenta aos Setenta)

    'Ramiro das Rañeiras' continuo co Salón aberto durante dous ou tres anos, tempo no que sería testemuña da decadencia definitiva dos bailes, que nunca recuperarían o gran esplendor do pasado, e acaboulle vendedendo o soar a un matrimonio que voltara da emigración. Actualmente, no mesmo lugar no que estaba o Salón Trébol, hai unha tenda de sofás, Hiper Sofá. A poucos metros deste negocio segue en pé outro dos locais míticos de Paiosaco, a Discoteca Vértigo, onde bailaron dende 1987 ata o 2005 os fillos e os netos de moitas parellas que se coñeceran, anos atrás, no Salón de Ramón e no Salón Trébol. Sobre a Discoteca Vértigo prometo falar máis polo miúdo noutra ocasión.

   Continuamos o percorrido na parroquia de Montemaior, onde falamos coa señora Jesusa García Rama no seu domicilio no lugar do Xestal. Nada en 1935, a señora Jesusa recordaba os tempos da súa xuventude dicindo que “antes por aquí todo o mundo sementaba liño porque claro, a vestimenta era de liño, a roupa da cama era de liño, todo era de liño e por iso cando se fiaba facíase baile”.

    A señora Jesusa, viúva dende o 2005, casara con Edelmiro Pallas Bolón e abriran unha taberna na casa vella, hoxe restaurada e situada no mesmo lugar no que nos atendeu amablemente permitíndonos pasear pola súa memoria. Ao carón da taberna había un alpendre no que organizaron bailes polo Entroido e pola Pascua. “Case sempre era música de pandeireta, aínda que ás veces viñan tocar uns ghaiteiros da parte de Soandres e un acordeonista de Vilaño, Genariño de Vilaño, que o pobre tocaba sempre a mesma canción e a xente dicíalle que tiña que aprender outra. Pola Pascua había tres días de baile e polo Entroido catro, de sábado a martes. Viña moita xente de Montemaior, de Soutullo, de Golmar… Despois Edelmiro emigrou a Holanda e xa non houbo máis bailes. Botou aló once anos e ao vir marchamos os dous para Suíza”.

 

Lugar onde estaba a taberna de Edelmiro e Jesusa

   A poucos metros do domicilio da señora Jesusa, no mesmo lugar do Xestal e lindando xa co Batalo, hai unha fermosa casa de pedra na que, segundo nos contaron varios veciños, antigamente houbo unha taberna na que tamén se facían bailes nun pallote situado ao carón. Falamos da taberna dos de Puente, que ao parecer abriu ao pouco de que Edelmiro emigrara a Holanda. José Rodo, nado en 1956 na Carballa Redonda (Montemaior), díxonos que "miñas irmáns, que son maiores ca min, ían bailar alí. Os de Puente seica tiñan unha vitrola, un gramófono dos de antes, e poñían discos dos cantantes da época".

   O dono da casa chamábase Primitivo Puente, mais quenes rexentaban a taberna eran os fillos, unha taberna onde a veciñanza do Xestal, do Batalo, Bardenlos e doutros puntos da parroquia de Montemaior cantaban, con certeza, alalás e coplas como estas recollidas pola prezada e admirada cantareira Fransy González:

 "Santa Margharida tiene

una fuente con dos caños

a donde se van lavare ou curare

todos los males estraños".

 

"Miña Santa Margharida

i ela de Montemaior-e

dálle o aire, dálle o vento

todo lle dá darredore".

 

"Montemaior ten a sona

e Sofán tamén a ten-e

Montemaior ten a sona

de cantar e bailar ben-e".

 

"I avivalo i avivalo

i avivalo para arriba

i avivalo i avivalo

para Santa Margharida".

 

"Miña Santa Margharida

miña Margharida Santa

a augha da túa fonte

sanou a miña gharghanta".

 

"Miña Santa Margharida

por ela me vou sudando

e aghora que a vin-e

xa sudar me vai pasando".

 

"Miña Santa Margharida

este ano aló non vou-e

pola falta de diñeiro

moita xente se quedou-e". 

 

“Terra de Montemaior-e

terra mellor non a fan-e

se lle botan o abono

inda dá o azafrán-e”.

“Hei d´ir a Montemaior-e

hei d´ir por ver á Santiña

heite levar, miña nena

heite levar, queridiña”.

Lugar onde estaba a taberna dos irmáns Puente. Ao fondo a casa da señora Jesusa García

  No lugar do Lorteiro, tamén na parroquia de Montemaior, houbo o “Salón El Empalme” nome moi suxestivo que na realidade non reflexaba o que algún está pensando, senón que se refería á bifurcación que hai fronte ao edificio, a que nos conduce cara a parroquia carballesa de Sofán.

    En pouco máis de cinco quilómetros había tres salóns: o de Benigno da Silva, “O Cobertizo” na Tablilla, estos dous non concello de Cerceda, e “El Empalme”, lugares onde moito moceou a xuventude de Montemaior daqueles tempos, mozos e mozas que, en moitos casos, non ían tardar en facer a maleta da emigración.

    "El Empalme" era salón e taberna. Estaba na primeira casa que hai á man esquerda no Lorteiro vindo da Laracha, un lugar onde o señor Eladio Puente rexentaba a taberna e o seu fillo máis novo, Manolo, facía o propio no salón, que abrira as súas portas nos anos 60.

   Manolo emigrara a Suíza e nas súas idas e voltas do país helvético, ou mesmo nas vacacións, organizaba bailes no “Empalme” que aínda se recordan na actualidade con moita nostalxia. Nos primeiros tempos do salón traballaba como porteiro 'Santiago das Bouzas' e posteriormente faríao 'Eduardo da Penela'. Os rapaces da zona gañaban uns pesiños botando unha man no roupeiro, caso de Suso Ponte, ou lavando nos vasos nos que a xuventude de Montemaior, de Golmar, de Sofán ou de Cerceda, lugares de procedencia da maioría da clientela do salón, bebía os seus primeiros cubalibres.

    Ao tempo, Pepa da Santa cociñaba a cea das orquestras, que repoñían forzas na taberna de Eladio nos descansos. Precisamente, mentres que os músicos ceaban, Manolo, festixeiro e gran animador, subía ao palco e cantaba algún que outro tema do seu homónimo Manolo Escobar. Outro que tamén cantaba nos descansos era Florentino, un rapaz de Cumiáns que seica o facía moi ben. 

 

Lugar onde estaba a taberna e o 'Salón El Empalme'

    E así foron transcorrendo os anos ata que o salón pechou definitivamente as portas en 1975. Manolo seguiu gañando a vida en Suíza, a onde tamén emigrara seu irmán Julio, e Eladio continou traballando na taberna coa súa nora Maruja, a muller de Julio.

     A taberna funcionaba do mesmo xeito que o facían moitos dos negocios deste tipo por aqueles días, é dicir, era bar, tenda de alimentación e incluso daban comidas. Esther Esmorís contounos que “aínda teño os pratos e tazóns que nos regalaban alí nos anos 70 cada vez que comprabas deterxente.” Outro veciño, que prefire manterse no anonimato, díxonos que un día unha muller fora comprar algo á taberna. Envolvéronlle o produto con aquel papel que había antes nas tendas e que se utilizara a noite anterior para apuntar as consumicións que se beberan durante a partida de tute. Ao chegar á casa a muller seica lle dixo ao seu home:

   -”Ghanaches o perdiches? Eu ben sei o que bebestes onte a noite, teño aquí todo apuntadiño, eh”.

    A taberna do Lorteiro pechou a mediados dos anos oitenta, aproximadamente unha década despos de que o fixera o “Salón El Empalme”, tan recordado aínda na zona.

(CONTINUARÁ…)

________

1 Manuel Rodríguez López & Manuel Pazos Crespo (2011): Paiosaco en Imaxes. Dos Corenta aos Setenta, Concello da Laracha, pp. 224-225.

OS SALÓNS DE BAILE (CAPÍTULO 2)

   Continuando co percorrido iniciado a semana pasada, en riguroso orde alfabético parroquial (Cabovilaño, Caión e Coiro), sobre a historia dos salóns de baile que houbo por toda a xeografía do municipio da Laracha, hoxe arrincamos a ruta no lugar do Barreiro, en Erboedo, onde tivo moita sona nos anos 40 e nos primeiros 50 o Salón da tía Pilara e do tío Gumersindo, festixeiros coma poucos. A tía Pilara seica participara no concurso radiofónico “Su Oportunidad” con seu irmán Francisco, que empezou a ser coñecido como “El Niño de Soandres” tras gañar o devandito concurso que emitía Radio Nacional de España cos seus números de canción andaluza, que estaba moi en auxe por aqueles días debido ás películas que facían Manolo Caracol, Antonio Molina, Juanito Valderrama, etc. Sobre “El Niño de Soandres” prometo falar máis polo miúdo noutra ocasión.

Casa do lugar do Barreiro onde tiña o Salón a señora Pilara. O baile facíase no alpendre que se ve ao fondo.

   Ramón Riveiro e a súa muller Marisa Riveiro, veciños do lugar de Reirís, recordan que neste salón houbo moi bos bailes e que incluso actuara alí Finita Gay, a raíña das festas das Mariñas. “A Martela”, alcume desta fenomenal animadora, foi das primeiras mulleres que subiron a cantar a un escenario e, en pleno éxito, cando acudían a vela mozos e vellos dos lugares máis apartados, emigrou a Venezuela.

 

Finita Gay, "A Martela", en Caracas.

    Ramón e Marisa tamén recordan que cando foi minguando o éxito do salón do Barreiro, Pilara vendeu a casa na que, andando no tempo, habían de residir varias familias ata que finalmente a adquiriu Amador de Tomás, que fixo unha vivenda nova no mesmo lugar. Darío, neto de Amador, vive actualmente alí coa súa parella Verónica e cos dous fillos de ambos. Con eles estiven recentemente no seu domicilio e, coa maior das atencións e amabilidades, ensináronme o alprendre onde antano a tía Pilara tiña o salón de baile. Ao deixar a súa casa do Barreiro, a tía Pilara estableceu o seu domicilio no Igrexario de Erboedo, lugar onde rexentou unha taberna durante certo tempo na que se tamén fixo algún que outro baile.

    Moi cerca do Barreiro, no lugar da Fontenla, tamén na freguesía de Erboedo, o Salón de Polico tivo gran renome na bisbarra durante moito tempo. Os propietarios eran o señor Francisco “do Polico” e a súa muller, a señora Chucha, que abriron este popular establecemento ao tempo, ou pouco despois, de que a tía Pilara deixara de facer baile no seu salón do Barreiro.

   -“Eu nacín en 1944 e meus pais deberon casar nos primeiros anos corenta; despois aínda fixeron a casa, polo que deberon abrir a taberna e o salón nos 50”- recordounos recentemente Manuel Barros, fillo de Francisco e Chucha.

   A taberna era como todas as da súa época, é dicir, unha especie de ultramarinos no que vendían produtos a granel e no que tanto podías beber unha cunca de viño coma comprar un paquete de azucre. A diferenza con respecto aos outros establecementos deste tipo existentes no municipio era que no Polico tamén tiñas a posibilidade de cortar o pelo, como así nolo contou Emilia Mallo: “ O señor Francisco do Polico era o que lle cortaba o pelo a case toda comunidade masculina da zona da igrexa para arriba. Da igrexa para baixo facía o propio o señor Pepe de Paredes”.

  No que se refire ao salón de baile o custe da entrada andaba entre as 2 e as 5 pesetas en función dos músicos que actuaban que tanto podían ser os irmáns Mallo de Feáns, a Orquestra Compostela ou, entre outros moitos, o acordeonista Luciano de Luán que, polo que nos contou Marisa Riveiro, seica era de Coiro, do lugar da Ameixeira. Se non había música en directo, a animación corría a cargo de Rogelio, irmán de Francisco, exercendo de DJ da época co seu famoso tocadiscos. Carmiña Rodríguez, sobriña do señor Polico e veciña da Fontenla, recorda que… “posteriormente fixeron unha pista ao aire libre para o verán. Chamabamoslle “a pista” e tiña un palco aló no fondo. Para acceder a ela tiñas que subir por unhas escaleiras que había polo exterior do edificio.”

 

"O Polico" na actualidade

   No Polico facíase baile case todos os fins de semana. Para desprazarse ata Paiosaco ou A Laracha había que camiñar máis dunha hora e, por iso, a xuventude divertíanse nesta taberna e neste salón no que, á parte dos mozos e mozas de Erboedo, tamén paraba xente de Soandres, de Coiro e mesmo de Santa Locaia, lugar da parroquia arteixá de Loureda que, dada a súa situación xeográfica, naquela hora tiña máis relación coa Laracha que con Arteixo. Marisa Riveiro, Carmiña Rodríguez e María Dolores Mallo, tamén veciña da Fontenla (é afillada da saxofonista Carmen Mallo, a popular "Carme da Maricaina" da que xa falamos polo miúdo neste espazo) non se esquecen de cando paraba no Polico o “Troche Moche”, unha atracción que chegaba ocasionalmente á Fontenla para proxectar nunha saba algunha película de Cantinflas ou de Manolo Escobar.

    O Polico ía deixar de funcionar como Salón na segunda metade da década dos sesenta, mais continuo aberto como ultramarinos e como bar ata que se xubilaron o señor Francisco e a señora Chucha, quenes lle alugaron o negocio á súa sobriña Celia sobre o ano 1994. Celia ía rexentar O Polico durante aproximadamente dous anos, ata que se puxo á fronte Manuel Barros, fillo de Francisco e Chucha, que despois de traballar durante moito tempo en Inglaterra decidira que xa era hora de voltar á terriña. Manolo botou un ano co bar aberto, ata 1998. Dende aquela, O Polico permaneceu pechado ata que en decembro de 2021 colleuno en aluguer Isabel Hernández, unha moza que xa levaba algún tempo residindo na vivenda que hai arriba do bar.

   Na mesma parroquia de Erboedo, no lugar do Campo da Ran, xusto no linde coa parroquia de Soandres, tiña salón Domingo Amor Suárez, tamén coñecido polo alcume de “Domingo do Niño” por ser este o seu lugar de nacemento. Como hai quen sitúa este salón de baile na parroquia de Soandres, ante a dúbida e sen ánimo de entrar en debates e polémicas que a nada conducen, puxémonos en contacto con don Manuel Mallo Mallo, párroco de Soandres (e de outras parroquias) que nos confirmou que “ o edificio onde Domingo tiña o salón pertence a Erboedo”.

 

Lugar onde estaba o salón de Domingo  Amor

   Domingo Amor fixera a mili en Cataluña e alí coñeceu a Josefa Martí Pujol, natural de Vilafranca del Penedés e, segundo nos contaron varios veciños, filla dun oficial do exército. Domingo e Josefa casaron e estableceron o seu domicilio no Campo da Ran, onde abriron un salón que ofrecía diversión a xuventude da bisbarra do que hoxe nada se conserva pois, no mesmo lugar, hai construida unha casa onde estaba a orixinal.

   No Campo da Ran naceron Sindo, Manolo e Esperanza, os tres fillos do matrimonio, rapaces que desgraciadamente ían quedar orfos de nai, facéndose cargo deles un tío por parte paterna, don Ramiro Amor, crego durante moito tempo da freguesía de Carnoedo (Sada) e do CHUAC.

   A morte de Josefa tamén ía significar o adeus definitivo do salón do Campo da Ran, que pechaba as súa portas despois de botar máis dun lustro aberto. Domingo casou en segundas nupcias con Jesusa López Rodríguez, con quen fixo a maleta da emigración rumbo a Alemaña.

   Continuamos este percorrido na parroquia de Golmar, onde, polo que escoitou o señor Germán, veciño do lugar de San Cristovo de máis de 90 invernos, disque houbo salón de baile no lugar do Igrexario, no mesmo espazo que hoxe ocupa o bar Parada Obrigada. A actividade deste salón probablemente coincidiu cos tempos nos que se celebraba en Lamas a Feira de Golmar, creada en 1916 e existente durante algo máis dunha década, unha feira que ía dar pulo á creación na parroquia de “abacerías, barberías, carpinterías, un colegio particular, fábricas de curtidos, estanco, exportadores de ganado, panaderías, sindicato agrario católico, tabernas y zapaterías.”¹

 

Imaxe actual do Parada Obrigada

    Polo que nos contou Luciano Mallo, veciño do Igrexario, o edificio no que actualmente está o Parada Obrigada era propiedade de seus sogros Hipólito Souto e Maruja García, “pero eu nunca sentín que fora salón de baile, iso tivo que ser xa hai moito tempo. O que si é certo é que no local representáronse varias obras de teatro e que desde os anos 40 ata os 60 utilizouse como escola”. Luciano tamén nos recordou que antes de converterse no bar actual, hai agora 20 anos, utilizaban o local como garaxe e tamén gardaban nel as alpacas para o gando. Hoxe o Parada Obrigada é un dos bares máis coquetos do municipio. Alí vos espera Vanesa para falar dos contos de antano e de hogano mentres tomades un café ou ou viño.

    Outro dos salóns con moita sona que había na Laracha era o “do Francés”, que estaba no lugar de Pedrarrubia, na parroquia de Lemaio. Abrírano nos anos corenta Fernando Esmorís Trigo, que era natural da Pedreira, na mesma freguesía de Lemaio, e a súa muller Dosinda Fraga Lago, que era natural de Sofán… tempos nos que moito se cantaba na bisbarra esta copla que nos pasou a amiga Fransy González, unha das voces máis representativas da música tradicional galega:

“Para carretas, O Foxo,

para teitoeiras, Carballo,

para boas mozas, Lendo,

e para vos mozos, Lemaio”.

   Ao casar, Fernando e Dosinda asentáronse en Pedrarrubia, onde montaron un serradoiro sobre o ano 44 ou 45. O matrimonio ía diversificar a súa actividade empresarial abrindo unha taberna e, paulatinamente, tamén se dedicaron á venda de materiais de construción, á distribución de viño en barril polas aldeas ou ao transporte de pasaxeiros, como así nolo recordaba Antonio Esmorís Fraga, “Antonio do Francés”, fillo de Fernando e Dosinda: “Nos primeiros anos meu pai acondicionaba o camión do serradoiro para levar xente a Carballo os xoves e os domingos de feira.”

  E, como non podía ser doutro xeito, aos innumerables negocios que a familia Esmorís Fraga tiña en Pedrarrubia sumouselle outro máis: o salón de baile, que era coñecido na comarca como o “Salón do Francés”, nome que viña dado porque un antepasado da nai de Fernando, María Trigo Camarot, que era soldado do exército de Napoleón, casara aquí trala Guerra da Independencia.

  O Salón empezou a funcionar como tal na segunda metade da década dos 50 nun alpendre que tiñan ao carón da taberna. “Por aquí -recorda Antonio Esmorís- viñan moito Pucho Portela, cantante, violinista e animador; parte da orquestra Sintonía da Coruña; Finita “A Martela”; e sobre todo os irmáns Mallo coa sua orquestra. Os Mallo nunca faltaban. Con eles había éxito seguro”.

 

Os irmáns Mallo, Daniel, Antonio e Juan, nos anos 60 (Foto que aparece no libro "Orquestras populares das Mariñas")

    O salón permaneceu aberto algo máis dunha década, e a partir de aí, xa nos anos setenta, Antonio e a súa muller Manuela Isabel reconverteron o lugar na “Parrillada El Francés”. Onde antano os mozos e mozas bailaban ao ritmo da música dos Mallo e doutras orquestras mentres se prometían “amor eterno”, agora, xa casados e con fillos, comían churrasco no comedor da parrillada situado no mesmo lugar no que estaba a pista de baile.

   Sobre o ano 2016 Antonio e Manuela Isabel pecharon a parrillada, mais permaneceron co bar aberto traballando ata a súa xubilación. Actualmente o bar está pechado, mais contounos un paxariño que probablemente non tarde moito en abrir de novo.

 

Lugar no que estaba o salón do Francés e posteriormente a parrillada

(CONTINUARÁ...)

 

FONTES:

CONS LOUSA, XULIO / VEIGA FERREIRA, XOSÉ M.ª (2006): Orquestas populares das Mariñas, Concello de Betanzos.

SOUTO EIROA, XURXO (2001): Contos da Coruña, Edicións Xerais, Vigo.

___________________

1 El Ideal Gallego, 12.3.1930, páx 4.

OS SALÓNS DE BAILE (CAPÍTULO 1)

  Como ben sabedes, A Laracha foi durante varias décadas sinónimo total e absoluto da palabra “marcha”. A Discoteca Pazos, a movida que houbera durante uns anos na chamada Calle de Cristal, as ducias de pubs que empezaron a abrir nos 90 e incluso os que xa había nos 80... Que recordos, verdade?

   Mais aínda que non o creades, especialmente os da xeración dos millennials, anos atrás, mesmo antes de que Manuel Pazos inaugurara a mediados da década dos 60 a súa popular sala de festas, xa había marcha (e moita, diría eu) por todas as parroquias do municipio, nuns edificios que forman parte da memoria popular e que foron a base de innumerables matrimonios ata ben entrada a segunda metade do século pasado: os salóns de baile.

   Por experiencia propia, con dous adolescentes na casa, teño que confesar que ás veces resulta un tanto embarazoso trasladarlles ás novas xeracións, enfrascadas nas novas tecnoloxías, o enorme poder evocador de edificios como estos vellos salóns de baile que testemuñan un pasado que está aí, a un paso, malia que semella estar a un mundo de distancia. Non debemos esquecer que a memoria é o que nos configura como seres. Coidemos este tesouro, por favor!

 

Imaxe do ano 2013 do antigo salón que Avelino Mallo tiña en Soandres

  O certo é que un tras outro, agás contadísimas excepcións, todos os salóns cerraron. Algúns foron acondicionados como negocios ou como parte de vivendas. Outros, día a día, desmorónanse diante da tristeza dos que alí mocearon naqueles “tempos incestuosos”, como dicía o poeta Manuel María.

   -Ai!, Pepe, se as pedras falaran!

   Antes de iniciar o percorrido polos salóns de baile que houbo nas trece parroquias da Laracha, cómpre lembrar que imos falar dos anos 40, 50 e 60 polo que tede en conta que chover xa choveu un lote e que, se cadra, algunha palabra xa a levou o vento ou que algún dato non é do todo preciso e pode ser corrixido.

   Falamos, ademais, duns tempos, especialmente na primeira metade da década dos corenta, nos que houbo non poucas multas por celebrar bailes sen autorización. Se consultades a hemeroteca desa época, podedes ler acotío noticias como estas:

     “Multa de 250 pesetas. A L.M.R., de Laracha, 250 pesetas de multa por celebrar bailes públicos sin autorización, y en un local que no reúne las condiciones sanitarias debidas”(1).

     “A J.V.G., de Laracha, 500 pesetas de multa por celebrar un baile sin autorización y en un local que no reúne las condiciones higiénicas debidas, alegando, además, que tenía permiso del alcalde siendo incierto”(2).

    Segundo nos contou algún mozo e algunha moza de aquela época, testemuños que hoxe teñen máis de 80 anos de idade, tampouco foron poucas as leas que se armaron nos salóns de baile por non respectar as normas dos letreiros que había en varios destos locais, normas tan suxestivas como "PROHIBIDO CEDER LA PAREJA" ou “PROHIBIDO REMUDAR LA PAREJA”.

    -”Ou bailas só co teu mozo, ou bailas con todos”, seica lle dicía Joaquín Carreras, propietario do salón do Regado, en Cabovilaño, ás mozas que frecuentaban o seu establecemento.

    Sobre este particular e sobre outras anécdotas dos salóns da Laracha falamos con Agustín Fraga López e coa súa muller Dosinda García Pombo, que nos deixou claro o que significaba “remudar o baile”:

    -”Remudar é cambiar. Imaxínate que eu estaba bailando contigo, por exemplo, e daquela viña outro mozo a pedirme o baile seguinte. Se eu estaba a gusto contigo non remudaba, e o outro mozo non podía dicir nada. Era a moza a que dicía si ou non. Por iso ten habido moitos follóns do Noso Señor! Porque claro, se ti querías estar comigo e che quitaban a moza, a ti parecíache mal! Normal, non?”

    O caso é que naquela época había un salón en cada freguesía, cando non dous ou tres. Iso si, hai que aclarar que algúns eran meros alpendres aos que se lle chamaba “salón” para dárlle un certo toque de elegancia a estos lugares nos que moceaba a xuventude larachesa de antano, uns establecementos que, se retrocedésemos máis no tempo, teríamos que falar dos bailes de pandeireta ou dalgún que outro veciño que sabía tocar a gaita e que animaba as tardes dos domingos para que os mozos bailasen nunha eira ou alpendre do lugar, especialmente cando era a sementeira ou a esfolla. Daqueles tempos aínda hai quen recorda coplas como esta:

“Hai foliada no Feal,

tamén a hai na Cachada.

Haina na Pedreira

e tamén na casa de Mesturada”

    Iniciamos este percorrido no lugar do Regado, en Cabovilaño, que era onde estaba o salón de Joaquín Carreras Sabaté, un catalán emigrado a América que casara con Pepita Pallas, veciña do Regado. Inaugurado nos anos trinta, o Salón de Carreras era dos máis antigos da Laracha e por el habían de pasar os músicos da contorna máis destacados da época, así como compañías de teatro itinerantes ou artistas como Xan das Bolas ou, entre outros, Barriga Verde, nome artístico de José Silvent Martínez, un titiriteiro estremeño de nítida alma galega. En función da orquestra ou dos músicos que houbera, a entrada custaba 2, 3 ou 5 pesetas, que era a cantidade habitual que pagaban os nosos avós para entrar no Salón do Regado. 

 

Imaxe actual do lugar onde estaba o Salón do Regado

  Nun tempo no que aínda quedaba lonxe a electrificación de todo o municipio larachés, baixo a luz do petromax, aquelas lámpadas que alumeaban queimando parafina, Joaquín Carreras iniciaba cada tempada de baile coas mesmas palabras:

   - “Atención, atención! Las condiciones aquí de este año son las mismas del año pasado. Aquí para bailar se baila en círculo, como las agujas del reloj. Siempre en círculo. Los mirones a la pared. Y las mujeres a la pared, y el que quiera bailar... la mujer que está en la pared tiene que ir a bailar un baile; uno, obligatoriamente. El segundo baile va si quiere… y aquí baila todo Dios! Aquí se viene para bailar, no para mirar. Y no se remuda el baile!”

    Joaquín e Pepita non tiveron fillos, pero adoptaron a unha meniña, Maruja, que andando no tempo ía casar con Ángel Carro. Á parte de salón de baile, o local tamén se utilizou nos 50 como escola xa que era alí onde Gelito, o xenro de Carreras, daba clase á rapazada da zona en tres quendas ao día nas que tamén contaba coa axuda de seu sogro. Trala morte do empresario catalán en 1953, Maruja e Ángel continuaron rexentando o salón de baile, e os outros negocios que a familia tiña no lugar, durante varios anos máis, ata pouco antes de que Ángel emigrara a Venezuela. Co seu home na emigración, Maruja seguiu coa actividade do salón, pero xa dun xeito máis esporádico, ata os primeiros anos 60, época na que seu curmán Luciano Esmorís, veciño do Regado que nos atendeu coa maior das amabilidades no seu domicilio, organizou alí os últimos bailes do Salón de Carreras que, tempo despois, xa nos setenta, convertiríase no Bar Venezuela, sede da Peña Bar Venezuela, cofundadores do San Román C.F. na tempada 1980/81. Nese lugar tamén houbo un supermercado, “Supermercados Venezuela”.

 

Necrolóxica do fundador do Salón do Regado (La Voz de Galicia, 16 de xaneiro de 1953)

    Polo que nos contaron Maribel López, Manel Raposo e Paco López, a xuventude de Caión dos 60 paraba no Ola City, un salón que anteriormente fora unha antiga fábrica de salgadura de peixe que era propiedade da familia de Manuel Maceiras Torres, os da panadería da praza, que no seu día lle compraran o vello edificio á familia de Marcelino Lareo. 

 

Vista, en primeiro plano, da cetárea de Caión, lugar onde antigamente estaba o Ola City

    Nesta fábrica había dúas partes ben diferenciadas. Nunha delas, a zona de chan liso, era onde os mozos e mozas bailaban ao ritmo da música mentres se prometían amor “eterno”. Nun lateral da zona de baile había unha barra, na que algúns dos nosos avós beberon os seus primeiros cubalibres. A outra parte, na que aínda se podían ver as cubas de morteiro nas que antano se mesturaba o peixe con sal, estaba separada por unha especie de alambrada decorada cunhas grandes nasas de centolas e lumbrigantes. Cerca destas cubas, que estaban tapiadas con plataformas de madeira, era onde estaba o palco das orquestras que, cando se desprazaban a Caión, cantaban aquilo de…

"Así fué que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fué como empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más"

    Andando no tempo, o Ola City foi vendido a Mariscos del Noroeste, que son os propietarios actuais da cetaria de Caión. Ao cerrar este salón, a xuventude da vila mariñeira empezou a organizar bailes os domingos no espazo que actualmente ocupa o Museo do Mar. Manel Raposo recorda que “o local que hoxe é o Museo era da Cofradía de Pescadores e cedérao para montar alí un teleclub, que era un local de encontro da xuventude. O réxime de Franco ofertaba entretemento a cambio de propaganda institucional de tal xeito que o Ministerio de Información e Turismo de Manuel Fraga enviábache unha televisión e libros para unha biblioteca. A rede de Teleclubs creo que estivo operativa dende 1964 ata 1974. O de Caión solicitouno a Cofradía, e a Peña Royal era a encargada de xestionalo. Paco de Esther comprou un tocadiscos e os domingos á tarde organizabamos guateques nos que se fixeron mozos moitas parellas que logo se casaron”.

 

Museo do Mar

   Na parroquia de Coiro, nos anos corenta houbo salón no lugar dos Muíños de Abaixo, o chamado Salón de Joaquín, que estaba nunha casa que aínda podemos ver na marxe esquerda da estrada que nos conduce a Soandres, situada a poucos metros do río Anllóns e fronte á bifurcación que vai a Soutullo. Posteriormente, o edificio ía deixar de funcionar como local de baile para converterse, entre os cincuenta e sesenta, na panadería de Generoso, que era xenro de Joaquín. Despois de certo tempo, o forno pasou a mans de Ernesto Torreira, que tamén tivo panadería na Laracha. A partir do setenta e pico, o antigo salón de baile converteuse no almacén de pensos e produtos agrícolas do señor Jesús “o Carreteiro”, que estivo ao fronte do seu negocio ata os anos noventa.

 

Casa na que estaba o chamado Salón de Joaquín

    Na mesma parroquia de Coiro, no lugar de Penso, en 1955 Maruja Canedo e o seu home Jesús Calvete abriron unha taberna e un salón de baile nun terreo que lles dera o pai dela cando casaron. Falamos do “Salón Pista Penso”, nome que segundo nos contou Jesús Manuel Calvete Canedo, fillo do matrimonio, rezaba nas entradas. Ao principio a taberna funcionaba do mesmo xeito que o facían todas as tabernas daquel tempo: catro cuncas de viño, catro copas de caña, un par de contos e... para de contar! Maruja, coñecida na zona como “Maruja de Pías”, era costureira e boa cociñeira, polo que non tardou en ofrecer tamén comidas no seu establecemento. Jesús, natural de Soandres e coñecido polo alcume de “o Armeiro”, era un home adiantado ao seu tempo, de mente aberta e polifacético. Dedicábase a cría de gando vacún, a arranxar armás -de aí o alcume-, á hostalería… 

 

Jesús Calvete e o seu fillo Jesús Manuel na barra da súa taberna (Cortesía de Jesús Manuel Calvete Canedo)

    O “Salón Pista Penso” estaba ao carón da taberna, nun alpendre de grandes dimensións no que había un palco, un escenario polo que habían de pasar os grandes artistas da época, tanto galegos como estatais, caso da famosa Karina, que anos despois, en 1971, representou a España no Festival de Eurovisión. Jesús Manuel recorda que “cando Karina cantou aquí eu era moi pequeno. Debeu ser en 1968 ou 1969. Na actuación cambiou de vestido tres ou catro veces e claro, como no salón non había camerino, mudábase na nosa casa”. 

 

Jesús Calvete e Maruja Canedo co seu fillo Jesús Manuel no alpendre no que tiñan o "Salón Pista Penso" (Cortesía de Jesús Manuel Calvete Canedo)

    A taberna e o salón, onde tamén se proxectou algunha que outra película, darían un xiro radical a partir de 1969, que foi cando Maruja e Jesús sentaron as bases do actual Restaurante Casa Calvete, consolidado dende hai máis de medio século como un verdadeiro referente na celebración de vodas e eventos. Na época que os seus dous fillos, Jesús Manuel e Carlos -co andar dos anos, director do instituto de Ponteceso-, estudaban na Coruña, Maruja e Jesús abriron outro restaurante na cidade herculina, pola zona de San Andrés, ao tempo que atendían o de Coiro, un establecemento que rexentan dende hai case 30 anos, Jesús Manuel Calvete e a súa muller María Jesús Loureiro. 

 

Restaurante Casa Calvete

   O Restaurante Casa Calvete chega agora á terceira xeración da man de Mario Calvete Loureiro, fillo do matrimonio, unha persoa moi cualificada para tomar as rendas do local que fundaran, aló por 1955, seus avós Jesús e Maruja.

(CONTINUARÁ...)

_______________

1.-  La Voz de Galicia, 15.2.1940, páx. 2.

2.- La Voz de Galicia, 15.2.1940, páx. 2.